बल्खुको पुलमुनिबाट धमिलो बगिरहेको छ बागमती । खोलाका दुई किनारमा फोहोरको डङ्गुर थुप्रिएका छन् । गन्धका कारण यात्रुहरू नाक छोप्दै हिँड्छन् । तर, त्यही फोहोरको डङ्गुरभित्र पसेर बालुवा निकाल्दै गरेकी विष्णु परियारलाई गन्धको परवाह छैन ।
फागुनको मध्यघाममा उनी पसिना चुहाउँदै काम गरिरहेकी भेटिन्छिन् । बुढ्यौलीका रेखीहरूले अनुहार ढाकिएका छन् । त्यही ढाकिएको अनुहारमा प्रस्ट देखिन्छ–चिन्ता ।
५७ वर्षकी विष्णु थकाइको महसुस गर्छिन् । चलिरहेका हात रोक्छिन्, र खुइया काढ्छिन् । ‘बुढेसकाल आउँदा त लाग्छ । काल पनि सँगै आइदिए हुने,’ उनी मलिन स्वरमा भन्छिन् ।
बालुवा निकाल्ने र बोक्ने काम विष्णुका लागि नयाँ हाेइन । उनी आफ्ना कामसँग अभ्यस्त छिन् । यद्यपि, उमेरसँगै कमजोर हुँदै गएको शरीरले बेला बेलामा अवरोध गर्छन् ।
विश्वभर ‘अन्तर्राष्ट्रिय महिला श्रमिक दिवस’ मनाइरहँदा विष्णु बालुवा बोकेर दुःख मनाइहेकी छिन् । मार्च– ८ मा समान ज्याला, समान मताधिकार र महिला हिंसाविरुद्ध महिला स्वतन्त्रता र मुक्तिको नारा नेपालमा पनि लगाइन्छ । तर, त्यो नारा विष्णुको कानसम्म नपुगी अलप हुन्छ ।
हामीले सोध्यौँ, ‘महिला श्रमिक दिवसबारे थाहा छ तपाईंलाईं ?’
अनौठो भाव उनको अनुहारबाट झल्कन्छ । ‘खोइ नानी, के दिवस । जसले खुसीको सास फेर्नै पाउँदैन, उसलाई दिवसले के गर्छ र ?’, काँपेको आवाजमा विष्णु भन्छिन् ।
उनले सुनेकी त रहिछन् महिला दिवसबारे । उनका बस्तीका सबै महिला दिवस मनाउन जुलुसमा पनि मिसिएका रहेछन् । ‘जान त मलाई पनि मन थियो नानी । तर, बुढाले निस्कन दिँदैनन्,’ उनको अनुहारमा डरका धब्बाहरू देखिन्छन् । ‘केटीको त जातै अभागी । विवाह गरेपछि लोग्नेले जे गरे पनि सहनुपर्ने,’ उनी सुनाउँछिन् ।
सुन्निएका झैँ लाग्ने विष्णुका आँखाले आँसु नबगाएका दिन छैनन् । त्यो आँसु आजकल बागमतीको किनारमा आएर पनि पोखिन्छ । हुन त यो श्रमिक महिलाहरूका लागि विशेष दिन हो । महिला मजदुर मुक्तिको प्रक्रियाको शुभारम्भ भएको दिन हो । तर, विष्णुजस्ता महिलाहरूलाई यो दिवसले कुनै न्याय गरेको छैन । उनका शरीरमा आफ्नै श्रीमान्ले दिएका यातनाका खत प्रशस्त छन् ।
एकपटक विष्णुको हात भाँचिएको थियो । हात भाँचिदिने उनकै पति थिए । उनको हातमा पतिले दिएका यातनाका खाटा प्रस्टै देखिन्थे । आफ्नै पतिबाट त्यो हिंसामा किन पर्छिन् त उनी ? विष्णु वेदनाको पोको खोल्छिन्, ‘बुढाले रक्सी खान्छन् । त्यही झोँकमा सधैँ पिट्ने । एकचोटि त करङ नै भाँचिने गरेर पिटे,’ उनी दुखेसो पोख्छिन् ।
आफ्नैले दिएको पीडा कसलाई सुनाउने ? आफू शोषणमा परेँ भनेर कसको ढोका ढकढकाउने ? महिला पीडित भए पनि दोष उनकै निधारमा थोपरिदिने समाजमा विष्णुले कसरी न्याय पाउँथिन् ? ‘लोग्नेले स्वास्नी कुटेको कुरा हाम्रो समाजमा सामान्य लिइन्छन् नानी । अनि हामीले न्याय पाउँदैनौँ,’ उनी विवश सुनिन्छिन् ।
विष्णुले श्रीमान्बारे चौकीमा उजुरी पनि नदिएकी हाेइनन् । तीन/चार पटक त प्रहरी खोरसम्म पुर्याइन् पनि । ‘तर, फेरि छुटेर आउने । अनि पिट्ने । म पनि हैरान भएँ,’ विष्णु सुनाउँछिन् ।
सानैमा बिहे नभएको भए यस्तो दुःख पाउने थिइनँ कि भन्ने लाग्छ विष्णुलाई ।
‘आमाको विवाह कहिले भयो ?’, विष्णुलाई यो प्रश्नले बाल्यकालतर्फ फर्कायो । उनले सम्झँदै भनिन्, ‘सानै थिएँ । १३ वर्षमा भयो मेरो बिहे ।’
विवाहपछि उनी मोरङको कचरीबाट श्रीमान्सँग काठमाडौं आइन् । काठमाडौं आउनुको पछाडि पनि अभाव र गरिबी लुकेको छ । ‘भएको जायजेथा केही रहेन । सबै ससुराले सकाए । हामीलाई बाँच्न नि सकस हुने भयो । अनि काठमाडौं आयौँ,’ उनी सुनाउँछिन् ।
काठमाडौं आएको सुरुवाती दिनमा उनको संघर्ष उस्तै दुःखदायी थियो । सुरुका दिनमा इँटा बोक्ने काम गरिन् । पछि चिया पसलमा चिया बेच्ने काम गरिन् ।‘जे गरे पनि पैसा नबच्ने । बुढाले सकिदिने । कहिल्यै जोगाउन सकिएन,’ उनी दुःख पोख्छिन् ।
बिहे गरेको सालयता उनी माइत फर्किएर जान पाइनन् । ‘बुढाले पिट्दा माइतीको खुब याद आउँथ्यो, अहिले त बाउआमा पनि मरे कि बाँचे, पत्तो छैन,’ उनी सुनाउँछिन् । विष्णुको कोखबाट सात सन्तान जन्मिए । एउटा सन्तान सानै छँदा गुमाइन् । अहिले चार छोरी र दुई छोरा छन् । ती पनि हुर्केसँगै अहिले उनीबाट टाढा छन् । दुःखजिलो गरेर छोराछोरी हुर्काएकी थिइन् उनले । तर, बुढेसकालमा एक्लै हुनुको पीडा बिझाइनसक्नुको छ ।
१७ वर्ष भयो, विष्णु सुकुम्बासी टोलमा बस्दै आएको । सुकुम्बासी बस्तीबाटै उनी बागमतीको किनार आउँछिन् र बालुवा बोक्छिन्, बालुवा चाल्छिन् । ठान्छिन्, ‘बालुवा चालेजसरी दुःख पनि चाल्न पाए !’ यतिका वर्ष नचालेको दुःख अब चालिन्छन् भन्नेमा आशा छैन विष्णुलाई । बरु डर छ, बुढेसकालमा एक्लै परिन्छ कि भन्ने, एक्लै परेर मरिन्छ कि भन्ने ।
एकोहोरो काम गरिरहँदा यी सब दुःख पाउनुको कारण पनि खोज्ने गर्छिन् । अनि सुस्केरा काढ्दै निचोडमा पुग्छिन्, ‘छोराले नपाउने दुःख छोरीले मात्र पाउँछन् । यो समाजमा छोरी हुनु कति नजाती छ !’
प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन २४, २०७७ १२:१४
