'महोत्तरी कम्युन' उनीहरूको साझा घर

A+ A A-

निजी सम्पत्तिको आमप्रचलनमा के सामूहिक जीवन सम्भव होला ? आजको युगमा अकल्पनीयझैँ लाग्ने बसोबासको अभ्यास महोत्तरीमा भइरहेको छ ।

बर्दिबास नगरपालिका– ३, गौरीडाँडामा रहेको आधारशिलाले गत २५ माघमा आफ्नो १८औँ वाार्षिकोत्सव मनायो ।

आधारशिला १५ परिवारको सामूहिक बासस्थान हो । १३ कट्ठा जमिनमा फैलिएको आधारशिलामा चारवटा तीनकोठे घर छन् । एउटामा भान्सा र डाइनिङ छ, जहाँ १५ परिवारका ४३ जना सदस्य बसेर खाना खान्छन् । छेउमा दुईतले पक्की भवन छ । भवनमा बैठक कोठा, पुस्तकालय र पाहुना सत्कार कोठा छन् ।

घरका सबै सदस्य आफ्नो क्षमता र रुचिअनुसारको पेसामा लागेका छन् । राजनीति र आधारशिलाको कामबाहेक कोही खेतीपाती गर्छन्, कोही होस्टेल चलाउँछन्, कोही पढाउँछन् । उनीहरूको आम्दानी आधारशिलाको सामूहिक कोषमा जम्मा हुन्छ । आ–आफ्नो आन्तरिक खर्च कटाएर यसरी जम्मा गरिएको पैसा सदस्यहरूको शिक्षा, स्वास्थ्य, भरणपोषणजस्ता आवश्यक कुरामा खर्च गरिन्छ ।

‘समाज एकदमै पुँजीवादी र व्यक्तिवादी छ, यस्तो ठाउँमा सामूहिकताको भावना विकास गर्न हामी टापुमा छौँजस्तो लाग्छ’, आधारशिलाका संरक्षक पूर्वमन्त्री गिरिराजमणि पोखरेल भन्छन्, ‘यस्तो परिस्थितिमा फरक तरिकाको समाज विकास गर्न सजिलो छैन । यद्यपि, हामी प्रयास गरिरहेका छौँ ।

आधारशिलाले लकडाउनअघि गाईपालन गरेको थियो । आर्थिक उपार्जनका लागि त्यहाँका सदस्यहरूले मसला उद्योग सञ्चालन गरी उत्पादनलाई काठमाडौं ल्याएर बेच्ने गरेका रहेछन् । लकडाउनका कारण व्यवसाय ठप्प भएको आधारशिलाकी संस्थापक सदस्य पुष्पलता घिमिरे बताउँछिन् । अहिले धनुषामा जग्गा लिजमा लिएर आधारशिलाले वर्षभरिका लागि दाल, चामल, मकैजस्ता खाद्यान्न उत्पादन गर्दै आएको छ । वरपरका बस्तीहरूसँग गाँसिन जनमुखी स्वास्थ्य विकास सहकारी संस्था स्थापना गरिएको छ ।

आधारशिलाका कतिपय सदस्य सरकार र नेकपाको महत्त्वपूर्ण भूमिकामा छन् । पेशल खतिवडा, माधव कोइराला, पुष्पलता घिमिरे, पुनम महतो, राज कार्की, दीपबहादुर योञ्जनलगायत नेकपा केन्द्रीय सदस्य छन् । आधारशिलाको आफ्नै सामुदायिक एफएमसमेत छ । शंकर महतो एफएम दर्पणको स्टेसन म्यानेजर छन् ।

यसरी सुरु भएको थियो आधारशिला

आधारशिलाका बालबालिका पढाउने खर्च त्यहाँको सामूहिक कोषबाट नै बेहोरिन्छ । ‘बच्चाहरूलाई स्नातकसम्म आधारशिलाले नै पढाउने गर्छ । त्यसपछि भने बच्चाहरू स्वरोजगार हुनुपर्ने आधारशिलाको मान्यता छ’, आधारशिलाकी सदस्य आशा गिरी भन्छिन् ।

१८ वर्षअघि यसको स्थापना बालबच्चाको पठनपाठनकै लागि भएको थियो । तर, आज आधारशिला समाजिक रुपान्तरणको एउटा संस्थाको रूपमा स्थापित छ ।

२०५९ सालमा तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले ‘कु’ गरेका थिए । नेपालमा गृहयुद्ध चलिरहेको थियो । तत्कालीन समयमा नारायणकाजी श्रेष्ठ नेतृत्वको एकता केन्द्र मसाल पार्टीले एउटा कार्यदिशा तय गर्‍यो । कार्यदिशा कार्यान्वयनका निम्ति धेरै पूर्णकालीन नेता आन्दोलनमा सहभागी भए ।

एकता केन्द्रको पूर्वाञ्चल ब्युरोको कमाण्ड गिरिराजमणि पोखरेलले सम्हालेका थिए । ‘धेरै पूर्णकालीन साथीलाई केटाकेटीको पठनपाठनको चिन्ता थियो, आन्दोलनमा शहीद हुनुभएका साथीहरूको बालबच्चाको हुर्काइ बढाइको जिम्मेवारी पनि हामीमाथि आयो’, पोखरेल सम्झन्छन्, ‘हामीले क्षेत्रीय ब्युरोको बैठकमार्फत २५ माघ ०५९ मा १८ जना पूर्णकालीन कार्यकर्ता र शहीदको सन्तान राखेर आधारशिलाको सुरुवात गर्‍यौँ ।

आधारशीलाकाे १८औँ वाार्षिकोत्सव मनाउन यसका संस्थापक, संरक्षक, सदस्यहरू काठमाडाैंबाट पुगेका थिए

सुरुमा सिराहाको गोलबजारमा घर भाडामा लिएर बालबालिकाको पढाइको सुविधा मिलाइएको थियो । पढाइ खर्च व्यवस्थापन गर्न महिला संगठनले किराना पसल राख्ने, खेतीपाती गर्ने, चन्दा उठाउनेजस्ता काम गरिरहेका थिए । गोलबजारमा प्रायः बालबच्चा हेर्ने काममा आधारशिला संस्थापक सदस्य पुष्पलता घिमिरे खट्थिन् । ‘राजनीति गरेर पैसा आउँदैन, घर खर्च, बच्चाहरूको पढाइका लागि हामीले त्यतिबेला निकै संघर्ष गर्नुपरेको थियो’, पुष्पलता सम्झिन्छिन् ।

छ वर्षसम्म आधारशिला बहालमा लिएको घरबाटै सञ्चालन भयो । पोखरेलको नेतृत्वमा पार्टीको जनवर्गीय संगठनबाट हुने आर्थिक संकलनबाट बामे सर्दै थियो । शुभेच्छुक र पार्टी कार्यकर्ताबाट सहयोग आउने गर्थ्याे, व्यक्तिगत आम्दानीसमेत सदस्य यहाँ लगानी गर्थे ।

उभिएको आधारशिला

अहिले सबै सदस्यसँगै आफू पनि आत्मनिर्भर छ आधारशिला । संस्थापक तथा संरक्षक नेकपाका प्रवक्ता नारायणकाजी श्रेष्ठ र गिरिराजमणि पोखरेल छन् । आधारशीलाका अध्यक्ष नेकपा केन्द्रीय सदस्य दीपबहादुर योञ्जन हुन् ।

अहिले आधारशिलाको अर्को घर काठमाडौंस्थित सिनामंगलमा छ । नेताहरू काठमाडौं धाइरहनुपर्ने भएकाले काठमाडौंमा घर भाडामा लिएर आधारशिला राखिएको हो । आधारशिलाका संस्थापक श्रेष्ठ यसलाई कम्युन भन्न रुचाउँदैनन् । ‘कम्युनका लागि उत्पादनको प्रचुरताको आवश्यकता पर्छ, कम्युनिस्ट सोसाइटीमा राज्यसत्ता हुँँदैन, नियम कानुनको आवश्यकता पर्दैन, श्रम विभाजन हुँदैन तर, हामीले यी कुरा पुर्‍याउन सकेका छैनौँ । त्यसैले यो कम्युन हाेइन, कम्युनउन्मुख सामाजिक संस्था हाे’, उनी भन्छन् ।

सामूहिक भावनाको उदाहरण

२०५६ सालदेखि आशा गिरी राजनीतिमा सक्रिय थिइन् । पति राजन कार्की पनि पार्टीका केन्द्रीय सदस्य थिए । पार्टीको काममा ‘होलटाइमर’ हुँदा सन्तान हुर्काउन निकै सकस थियो ।

चार सन्तानकी आमा, त्यसमाथि पार्टीको कामले हिँडिरहनुपर्दा बालबच्चाको बिचल्ली हुन्थ्यो । ‘मेरो मात्र नभई धेरै महिला साथीलाई घर व्यवहारले बाधक बनाएको थियो‘, उनी भन्छिन्, ‘नारायण कमरेडहरूको आधारशिलाको अवधारणा मलाई एकदम राम्रो लाग्यो । त्यसपछि आधारशिलामा बच्चा छाडेर ढुक्कसँग पार्टीको काममा लाग्न पाएँ ।’

बच्चाहरूको हेरचाह पुष्पलताले गर्थिन्, जसले गर्दा अरु महिलालाई राजनीति गर्न सहज भयो । सामूहिक बसाइ सहज भएकाले आधारशिलाका सदस्य आफ्नो सम्पत्ति बेचेर बर्दिबासको गौरीडाँडामा बस्न थाले । आशाले पनि सबै सम्पत्ति आधारशीलालाई बुझाइन् । अहिले उनको निजी सम्पत्ति छैन । ‘आधारशिला छाडेको दिन हामी रित्तो फर्कनुपर्छ । तर, त्यस्तो दिन कहिले आउने छैन’, आशा भन्छिन् ।

उनका चार छोराछोरीमध्ये जेठी छोरी इस्टु काठमाडाैंमा बस्छिन् । कलाकारितामा लागेकी इस्टु आधारशिलाको बसाइसँग खुसी छन् । ‘यसरी बस्न थालेदेखि मैले सामाजिक हुन सिकेकी छु, विभिन्न समुदाय, परम्परा, धर्म र संस्कृतिका मानिससँग एउटै परिवारमा बस्दा धेरै कुरा सिक्ने अवसर पाइने रहेछ’, इस्टु सुनाउँछिन्, ‘परिवार छाडेर एक्लै बस्न सक्दिनँजस्तो लाग्छ ।’

आधारशिलाको विशेषता आर्थिक समानता मात्र होइन, जातीय र धार्मिक एकता पनि हो । छुट्टै जात, धर्म, संस्कृति, परम्परा भएका मानिहरूको एकता देख्दा जोकोही दंग पर्छन् ।

नेपालमा सशस्त्र द्वन्द्वको समयमा माओवादीले रोल्पा, रुकुमलगायतका केही ठाउँमा जनकम्युनको अभ्यास सुरु गरेको थियो । अजम्बरी कम्युन, बलिदान, जुनी कम्युनजस्ता कम्युन त्यतिबेला स्थापना भएका थिए । जब माओवादी शान्तिपूर्ण राजनीतिको मूलप्रवाहमा गयो, त्यसपछि उनीहरूले खडा गरेका कम्युन अस्तित्वबाट विलीन हुँदै गए । दुई दशकअघिको त्यो अभ्यासलाई फर्केर हेर्दा तमाम प्रश्न छन्, ‘समाजवादको त्यो अभ्यास सत्ताका लागि मात्र थियो ? यद्यपि, नेपालमा समाजवादी अभ्यासको झिनो आशा बाँकी छ भन्ने मान्न सकिन्छ । त्यो आशाको आधार हो, आधारशिला कम्युन ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन १८, २०७७ ०६:२१