देउवा–पौडेलको ५० वर्ष लामो प्रतिस्पर्धात्मक दोस्ती

A+ A A-

४ असोज २०५९ मा कांग्रेस विभाजन भई प्रजातान्त्रिक कांग्रेस घोषणा हुँदै थियो । वीरेन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्रमा नेता रामचन्द्र पौडेलको तीव्र प्रतीक्षा थियो । शेरबहादुर देउवाका आँखा बारबार ढोकातिर गइरहेका थिए । पार्टी विभाजनको सम्पूर्ण तयारीसम्म पौडेल सँगै थिए । अघिल्लो दिन बानेश्वरमा बद्रिनारायण बस्नेतको घरमा नयाँ पार्टी घोषणा गर्ने टुंगो लागेको थियो ।

त्यतिञ्जेलसम्म प्रजातान्त्रिक कांग्रेसको सभापतिमा पौडेलकै नाम थियो । तर, उनले अन्तिम समयमा धोका दिए । नयाँ पार्टी घोषणासभामा आउनुपर्ने पौडेल कालो मर्सिडिज चढेर महाराजगञ्जस्थित गिरिजाप्रसाद कोइरालाको निवास पुगे । सभापति कोइरालाले उनलाई तत्कालै उपसभापति बनाउने र महाधिवेशनमा सभापति बनाउने आश्वासन दिएपछि उनी मख्ख परे । कोइरालाको त्यो आश्वासन कार्यान्वयन त भएन नै त्यसले पौडेललाई देउवाको सभापति बन्न भने रोक्यो ।

पौडेल त्यो दिन देउवा क्याम्पमा नजानुका दुई कारण थिए । पहिलो, प्रधानमन्त्री देउवाप्रति उनी विश्वस्त हुन सकेनन् । माओवादी हिंसात्मक द्वन्द्व चर्किंदै जाँदा सरकारमा दरबारको हस्तक्षेपकारी छाया पर्न थालिसकेको थियो । राजा उनै ज्ञानेन्द्र शाह थिए, जोप्रति शंका गर्दै पौडेलले ‘माओवादी निर्मल निवासबाट सञ्चालित छ’ भनिदिएका थिए । यस्तोमा प्रधानमन्त्री हुने सम्भावना थिएन । दोस्रो, देउवाले सजिलै आफूलाई सभापति बनाऊलान् भन्नेमा पनि उनी ढुक्क थिएनन् ।

अघिल्लो दिन नयाँ पार्टी घोषणाका लागि उक्साएर आफैँ कोइराला क्याम्पमा पुगेपछि पुराना दौँतरीहरू रिसाउने नै भए । त्यसपछि कित्ताकाट भएका पुराना साथीहरू पौडेलसँग नजिक परेनन् ।

नेपाली कांग्रेसका सभापति देउवा र वरिष्ठ नेता पौडेल विद्यार्थीकालदेखिकै दौँतरी हुन् । प्रतिबन्धित पञ्चायतकालदेखि उनीहरूको दोस्ती अनेक तितामीठा प्रतिस्पर्धा गर्दै अहिलेको स्थितिसम्म आइपुगेको छ । ‘हामी तँ तँ–म मका दौँतरी हौँ । धेरै मिल्ने साथी थियौँ,' समकालीन नेता विपिन कोइराला भन्छन्, 'सत्ताको स्वाद चाख्न थालेपछि गुटबन्दी गर्न थाल्यौँ । प्रतिबन्धित बेलाको मेलमिलाप हराउँदै गयो ।’

राजा महेन्द्रको २०१७ सालको 'कु'पछि कांग्रेस नेता कि जेलमा थिए, कि भारतमा निर्वासित । पार्टीको अस्तित्व युवा विद्यार्थीको पहिलो लहरमा थिए- विपिन कोइराला, शेरबहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल, शिवबहादुर खड्का, मछिन्द्र पाठक, अर्जुननरसिंह केसी, देवेन्द्रलाल नेपाली । उनीहरूले नेपाल विद्यार्थी संघ गठन गरेर स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको चुनावमा भाग लिए । ‘आन्दोलनमा पनि सँगै, जेलमा पनि सँगै । कांग्रेसको अस्तित्व नै युवा विद्यार्थीले धानेका थिए’, कोइराला भन्छन् ।

नेविसंघको संस्थापक सभापतिमा विपिन कोइराला र मार्सलजुलुम शाक्यको कडा प्रतिस्पर्धा थियो । तर, देउवा र पौडेलको साथ पाएकाले कोइराला छानिए । पौडेल केन्द्रीय सदस्यमा मनोनीत भए । स्थिति यस्तो थियो, देउवा–पौडेलले चाहेपछि कांग्रेसको युवा विद्यार्थीमा जस्तोसुकै निर्णय गराउन सक्थे । २०२८ साल असोजमा चितवनमा नेविसंघको दोस्रो महाधिवेशन तोकिएको थियो । तर, तीन महिनाअघि नै साउनमा कोइराला गिरफ्तार भए ।

सभापतिका लागि देउवा, पौडेल र शिवबहादुर खड्का प्रत्यासी थिए । देउवा र पौडेल पार्टीमा प्रतिस्पर्धी बनेको त्यो पहिलोपल्ट थियो । त्रिपक्षीय लबिङ चले पनि मूलतः त्यो देउवा र पौडेलको प्रतिस्पर्धा थियो । देउवामा त्यतिबेलै आफूलाई जता पनि मिल्न सक्ने खुबी देखाए । पार्टी सभापति बीपी कोइरालासमेत उनीसँग प्रभावित भएर ‘यस पटकलाई शेरबहादुरलाई सभापति बनाऊँ’ भनिदिए । उनी सर्वसम्मत नेविसंघको नेतृत्वमा पुगे ।

पार्टी राजनीतिमा देउवा पौडेलको अघि लागेकै त्यहीँबाट हो । त्यो क्रम अहिलेसम्मै कायम छ । देउवा पाँचौँ पटक प्रधानमन्त्री बन्ने सुरसार गर्दै गर्दा पौडेल एक पटक पनि प्रधानमन्त्री बन्न सकेनन् । एक पटक प्रधानमन्त्रीको उम्मेदवारसम्म बने । त्यो पनि १७ पटक प्रतिस्पर्धा गर्दासमेत पार लगाउन सकेनन् ।

पार्टीमा पनि देउवा अघि छन् । पार्टी विभाजन गरेर प्रजातान्त्रिक कांग्रेसको होस् वा एकतापछि, देउवा कांग्रेसको सभापति भए । ‘शेरबहादुरजी ज्योतिषीले भनेअनुसार पाँचौँ पटक प्रधानमन्त्री बन्ने तरखरमा हुनुहुन्छ । पौडेललाई त्यो मौका आएन’, कोइराला भन्छन् ।

२०४८ को आमनिर्वाचनपछि गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा बनेको सरकारमा दुवै नेता मन्त्री भए । कोइरालाले देउवालाई गृहमन्त्री बनाए भने पौडेललाई सामान्य प्रशासनमन्त्री बनाए । छत्तीसे र चौहत्तरे बनेर कांग्रेस सरकारले तीन वर्षमै मध्यावधि घोषणा गर्‍यो ।

२०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचनपछि कांग्रेस बहुमत गुमाएर संसदको दोस्रो पार्टी बन्न पुग्यो । संसदीय दलमा चुनावको तयारी हुँदै थियो । गिरिजाप्रसाद कोइरालासँग असन्तुष्ट कृष्णप्रसाद भट्टराईले देउवालाई संसदीय दलको नेतामा अघि सारे । संसदमा कुनै पार्टीको बहुमत थिएन । अल्पमतको एमाले सरकारलाई कोइराला स्वयम्‌ले ‘फु' गरेर ढालिदिने चेतावनी दिइसकेका थिए । यस्तोमा संसदीय दलको नेता छाड्नु कोइरालाको त्यो बाध्यात्मक कदम थियो ।

आफ्नै गुटको आग्रह टार्दै कोइरालाले भनेका थिए, ‘मेरो प्रतिस्पर्धा त किसुनजी, गणेशमानजीसँग हुने हो । शेरबहादुर, चिरञ्जीवी र रामचन्द्रसँग लड्न सुहाउँदैन ।’

शैलेजा आचार्यले पनि दलको नेतामा इच्छा देखाएकी थिइन् । तर, कोइरालाले उनलाई रोकेर देउवालाई 'ग्रीन सिग्नल' दिएका थिए । देउवाले अन्य शीर्ष नेतासँग पनि कुरा मिलाइसकेका थिए । नेताहरू एक ठाउँ उभिएपछि पौडेलको केही चलेन । देउवाले नेविसंघ त राम्रोसँग चलाउन सकेनन्, संसदीय दल कसरी चलाऊलान् भन्नेजस्ता प्रश्न त्यतिबेला नउठेका होइनन् । तर, कोइरालाले देउवालाई नै संसदीय दलको नेता रोजेपछि अन्य प्रत्यासी चुप लाग्नुको विकल्प थिएन ।

कोइराला र भट्टराई दुवैले देउवालाई अघि सारेर सुदूरपश्चिममा कांग्रेस फैलाउने रणनीति लिएका थिए । नेता विपिन कोइराला भन्छन्, ‘पूर्वमा कांग्रेसको कमी थिएन । सुदूरपश्चिमबाट कोही न कोही उठाउनुपर्ने थियो । देउवाजीले अवसर पाउनुभयो ।’

राजनीतिलाई अलग राख्ने हो भने देउवा र पौडेलबीच हार्दिक सम्बन्ध छ । उनीहरूका केही स्वभाव मिल्छन् पनि । पार्टीमा गिरिजाप्रसाद कोइराला र कृष्णप्रसाद भट्टराई दुई ध्रुवमा बाँडिँदासमेत उनीहरू दुवै नेताका प्रियपात्र बने । उनीहरू भट्टराई नेतृत्वको पार्टी र कोइराला नेतृत्वको सरकार दुवैतर्फ थिए । तेस्रो ध्रुव गणेशमानसँग पनि यी दुई नेताको राम्रो सम्बन्ध थियो ।

देउवाका कारण पौडेलको बाटो छेकिएको यो दोस्रोपल्ट हो । संसदीय दलको नेता बन्न नसके पनि पौडेल सभामुख बने । सभामुखका रूपमा पनि उनी विवादरहित बन्न सकेनन् ।

पौडेल पार्टी र सरकारको नेतृत्वमा पुग्न नसक्दा आफू पटकपटक ठगिएको मनोदशामा छन् । संसदीय दलको नेता, पार्टी सभापति र प्रधानमन्त्री बन्न उनले आफ्नै सहपाठी देउवासँग प्रतिस्पर्धा गर्दै आएका छन् । तर, सफलता हात लाग्न सकेको छैन ।

राजनीतिलाई अलग राख्ने हो भने देउवा र पौडेलबीच हार्दिक सम्बन्ध छ । उनीहरूका केही स्वभाव मिल्छन् पनि । पार्टीमा गिरिजाप्रसाद कोइराला र कृष्णप्रसाद भट्टराई दुई ध्रुवमा बाँडिँदासमेत उनीहरू दुवै नेताका प्रियपात्र बने । उनीहरू भट्टराई नेतृत्वको पार्टी र कोइराला नेतृत्वको सरकार दुवैतर्फ थिए । फाइदा पाउँदासम्म कोइरालानिकट देखिने उनीहरू मौका पाउनासाथ कित्ता फेरिहाल्थे । तेस्रो ध्रुव गणेशमानसँग पनि यी दुई नेताको राम्रो सम्बन्ध थियो ।

कोइरालाको मन्त्रिपरिषद्‌मा बसेर भित्रभित्रै छत्तीसे समूहलाई सघाएको आरोप उनीहरूमाथि थियो । पार्टी विभाजनमा त्यो समूह प्रजातान्त्रिक पार्टीमा लागेबाट आरोप पुष्टि भएको उल्लेख गर्दै कोइराला भन्छन्, ‘किसुनजी गिरिजाबाबुसँग बदला लिन चाहनुहुन्थ्यो । त्यसैले सरकार ढाल्न छत्तीसेका नेता बन्नुभो । उहाँँलाई भित्रभित्रै देउवा र पौडेलको पनि साथ थियो भन्छन् ।’

विचारमा पौडेल जति प्रस्ट छन्, देउवा छैनन् । देउवामा सबैसँग मिल्न सक्ने खुबी छ भने पौडेल अडानमा बस्ने नेतामा पर्छन् । सत्ता राजनीतिमा भने देउवा माहिर छन् । उनी गुटको संरक्षण गर्छन् । पौडेलसँग भने न भरपर्दो गुट छ, न त भएको गुटको उनी संरक्षण नै गर्छन् ।

विपक्षीसँग बहस गर्नुपर्‍यो भने गिरिजाप्रसाद कोइरालाले सुशील र देउवा छाडेर पौडेललाई पठाउँथे । आफ्नो कुरामा अड्डी लिने स्वभाव त सुशील कोइरालासँग पनि थियो । तर, तर्कपूर्ण ढंगले राजनीतिक बहस गर्ने कला पौडेलमा रहेको गिरीजाप्रसाद बताउँथे ।

यी दुई नेताबीच अन्तरङ्ग सम्बन्ध छ । एउटाको क्षमता र कमजोरी अर्कोलाई राम्रैसँग थाह छ । ‘देउवा र पौडेलबीच मित्रवत्, माया र घृणाको सम्बन्ध छ । समकालीन भएकाले उनीहरूबीच प्रतिस्पर्धा भइरहन्छ’, कोइराला भन्छन्, ‘पौडेलभन्दा देउवा चतुर खेलाडी भएकाले उनले बाजी मारिरहेका छन् ।’

लामो सत्तासंघर्षपछि राजनीतिक अस्थिरता निम्त्याउँदै फुटेको त नेकपा हो । तर, प्रतिनिधिसभा विघटन गर्ने प्रधानमन्त्री केपी ओलीको असंवैधानिक कदमलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा प्रमुख प्रतिपक्ष कांग्रेस पनि विभाजित बन्न पुग्यो । वरिष्ठ नेता पौडेल पक्षले ओली कदमलाई प्रतिगमन भन्यो र पार्टीलाई आन्दोलनमा उतार्‍यो ।

सभापति देउवा भने चुनावको तयारीमा लागे । सर्वोच्च अदालतले संसद् भंग सदर वा बदर जे गरे पनि कांग्रेसको दुवै हातमा लड्डु हुने देउवा पक्षको बुझाइ रह्यो । संसद पुनर्स्थापनापछि पनि शीर्ष नेताद्वय देउवा र पौडेल दुई विपरीत ध्रुवमा उभिइरहेका छन् । त्यसले संसदीय राजनीतिको आगामी दृश्य समेत धमिलो र अस्पष्ट बन्न पुगेको छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १५, २०७७ ११:१८