व्यापारमा झन् बढ्दै भारतको प्रभूत्व, आठ खर्बमध्ये भारतमा मात्रै करिब ६ खर्बको कारोबार

व्यापारमा झन् बढ्दै भारतको प्रभूत्व, आठ खर्बमध्ये भारतमा मात्रै करिब ६ खर्बको कारोबार

A+ A A-

नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा भारतको प्रभूत्व झन्-झन् बढ्दै गएको छ । नेपालले अहिले विश्‍वका एक सय ४८ राष्ट्रसँग व्यापार गरिरहेको छ । यी राष्ट्रसँग आठ खर्ब ७३ अर्ब ५६ करोड दुई लाख ७२ हजार रुपैयाँको व्यापार गर्दा भारतको मात्रै ६७ प्रतिशत हिस्सा छ । भारतबाहेक अन्य १४७ देशको हिस्सा भने ३३ प्रतिशत मात्रै छ । अर्थात् भारतसँग ५ खर्ब ८१ अर्ब रुपैयाँको हुँदा अन्य देशसँग दुई खर्ब ९१ अर्ब रुपैयाँको व्यापार भएको छ ।

सात महिनामा आठ खर्ब तीन अर्बको आयात व्यापारमा भारतबाट मात्रै पाँच खर्ब ३१ अर्ब रुपैयाँको आएको छ । ६९ अर्बको निर्यातमा भारतमा मात्रै ४९ अर्ब रुपैयाँको गएको छ । भन्सार विभागको तथ्यांकअनुसार नेपालले अहिले १०५ वटा राष्ट्रसँग दुईतर्फी नै व्यापार गरेको छ भने सात वटा राष्ट्रमा निर्यात र ३७ वटा राष्ट्रबाट आयात व्यापार गरेको छ ।

निर्यातमा भारतको हिस्सा ७१ प्रतिशत रहँदा नेपालले निर्यात गर्ने अन्य १०४ राष्ट्रको हिस्सा २९ प्रतिशत मात्रै छ । भारतपछि बढी व्यापार हुने उत्तरी छिमेकी देश चीन हो । तर, चीनको व्यापार पनि भारतमै केन्द्रित हुने गरेको छ । व्यापारका लागि खोलिएका दुई नाका तातोपानी र रसुवागढीका साथै त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट हुने व्यापारभन्दा भारत हुँदै आउने सामान बढी हुने गरेको व्यापारीहरू बताउँछन् ।

यसले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार भारतमा मात्रै केन्द्रित हुने गरेको देखाएको छ । २०२७, २०४५ र २०७२ मा भारतले लगाएको नाकाबन्दीको कारण नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा व्यापार विभिदीकरणको नीति अघि सारे पनि भारतबाट नै भोग्दै आएको समस्या चीनबाट पनि दोहोरिएको छ । पछिल्लो पटक नेपालले चीनको १० महिना एकतर्फी अघोषित नाकाबन्दी खेपेको छ । अहिले पनि चीनसँग जोडिएका दुई नाका सहज अवस्थामा सञ्चालनमा आएका छैनन् । जसले नेपालको रणनीति फेल खान लागेको विश्‍लेषकहरू बताउँछन् ।

नेपाल-भारत व्यापार

२०५३/५४ सालसम्म आइपुग्दा कुल वैदेशिक व्यापारमा भारतको अंश २५.९ प्रतिशतसम्म पुगेमा झरेको थियो

नेपाल राष्ट्र बैंकको अध्ययन प्रतिवेदन अनुसार विस २०२० (सन् १९६०) को दशकमा नेपालको कुल आयातमा भारतको अंश ९८.५ प्रतिशत थियो भने निर्यात ९७.७ प्रतिशतसम्म पुगेको थियो । त्यसपछि घट्दै गएको व्यापार २०२७ र २०४५ को नाकावन्दीपछि २०५३/५४ सालसम्म आइपुग्दा कुल वैदेशिक व्यापारमा भारतको अंश २५.९ प्रतिशतसम्म झरेको थियो ।

व्यापार विद् तथा पूर्व वाणिज्य सचिव पुर्षोत्तम ओझाका अनुसार त्यो बेला नेपालको नीतिको कारणभन्दा पनि भारतको नीति र पश्चिमा मुलुकले दिएको छुटले भारतको हिस्सा घटेको थियो ।

‘सन् १९७० को दशकदेखि करिब २० वर्ष भारतमा नेपाली वस्तुको निकासी धेरै नियन्त्रित अवस्था थियो । पश्चिमा मुलुक युरोप, अमेरिकामा भन्सार छुटका साथै ग्रामेन्ट लगायतका वस्तुमा कोटाको सुविधा पनि दियो,’ उनले भने, ‘त्यतिबेला समग्र व्यापारमा निर्यातको हिस्सा महत्वपूर्ण हुन्थ्यो । भारतले निषेधात्मक नीति लिएकाले हिस्सा घटेको थियो ।’

सन् १९९६ पछि भने भारतसँगको व्यापार निरन्तर बढ्दै गएको थियो । सन् १९९६ मा नेपाल-भारत वाणिज्य सन्धिमा सुधार गर्दै आयात निर्यातलाई सहज गराइएपछि दुई देशको व्यापार निरन्तर बढ्दै गएको थियो । ।

आर्थिक वर्ष २०७५/७६ को वार्षिक तथ्याङ्कलाई आधार मान्दा नेपालको कुल वैदेशिक व्यापारमा भारतको हिस्सा करिब ६५ प्रतिशत, चीनको हिस्सा करिब १४ प्रतिशत र अन्य मुलुकको हिस्सा करिब २१ प्रतिशत थियो ।

गत वर्षको तथ्यांकलाई आधार मान्दा जम्मा व्यापारमा भातरको हिस्सा ६२ प्रतिशतमा झरेको थियो । गत वर्ष १२ खर्ब ९४ अर्ब रुपैयाँको व्यापार हुँदा भारतसँग आठ खर्ब पाँच अर्ब रुपैयाँको भएको थियो । चालु आर्थिक वर्षको सात महिनासम्ममा भने भारतसँगको व्यापार ६७ प्रतिशत रहेको छ । गत वर्ष चीनको हिस्सा १४ प्रतिशत नै रहेको थियो । चालु वर्षको सात महिनामा चीनको हिस्सा १३ प्रतिशतमा खुम्चिएको छ ।

बढ्दो जोखिम तर भारतकै भर

व्यापारमा एकै देशको प्रभूत्व बढ्दै जानु जोखिमपूर्ण मानिन्छ । पटक-पटकको नाकाबन्दी यसैका उदाहरण हो । ‘एउटै बजारमा केन्द्रित हुनु जोखिमपूर्ण मानिन्छ,’ ओझा भन्छन्, ‘विगतको अनुभव पनि यही भन्छ । त्यसैले हामीले अन्य राष्ट्रमा पनि व्यापार विभिदीकरण गर्न आवश्‍यक छ ।’

भन्सार विभागमा महानिर्देशक व्यापारिक दृष्टिले भारतसँगको व्यापार बढी लाभ र सहज भएकाले प्रभूत्व घट्न नसकेको हो । ‘व्यापार घटबढ हुने कुरा लाभले निर्धारण गर्ने हो । भारतबाट सामान ल्याउँदा ढुवानी लागत तुलनात्मक रूपमा कम छ,’ दाहालले भने, ‘अन्य देशबाट सामाज ल्याउँदा ढुवानी भाडा पनि महँगो पर्छ । त्यसैले सहजताका हिसाबले पनि भारतको व्यापार हिस्सा दुई तिहाइ माथि देखिने गरेको छ ।’

अहिले नेपालले तेस्रो राष्ट्रभन्दा पनि छिमेकी देश चीनसँगको व्यापार वृद्धिमा ध्यान दिनु पर्ने विज्ञहरू बताउँछन् । व्यापार विद् ओझाले चीनसँगको व्यापार बढाउन जोड दिनु पर्ने बताए । अहिले चीनले नेपाली वस्तुहरूलाई शून्य सुविधा दिएर पनि उपयोग हुन सकेको छैन ।

‘चीनले दिएको सुविधा उपयोग हुन सकेको छैन, गैरभन्सार अवरोध बढेको गुनासो आउने गरेको छ । यस्तो अवस्थामा चीनसँगको वाणिज्य सन्धि पुनरावलोकन गर्ने तर्फ लाग्नुपर्छ,’ ओझाले भने ।

यो पनि पढ्नुस् : चीनसँग सुक्दै नेपालको व्यापार, निर्यातमा ०.७५ प्रतिशत मात्रै हिस्सा

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन १०, २०७७ १९:०७