नागरिक आन्दोलन : एक युगमा एउटा अवसर एकैपल्ट आउँछ

A+ A A-

‘चीनको कुनै पनि भागलाई टुक्र्याउन खोज्नेहरूका शरीर किचीमिची र हड्डी टुक्राटुक्रा पारिनेछ’, चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले काठमाडौं आएको बेला भने । त्यतिखेर हङकङ प्रान्तमा स्वायत्तता मिच्ने चीन सरकारको कदमको विरोधमा तीव्र आन्दोलन चलिरहेको थियो ।

स्वभावतः सीको निशानामा चीनलाई टुक्र्याउन खोज्ने कुनै संगठित वा सशस्त्र समूह थिएनन्, सन् १९९७ मा बेलायतबाट हङकङ लिँदा गरिएको सम्झौताअनुरुपको स्वतन्त्रताका लागि शान्तिपूर्ण आन्दोलन गरिरहेका हङकङवासी थिए ।

उनको भनाइको अंग्रेजी अनुवादको ‘क्रस्ड बडिज एण्ड स्याटर्ड बोन्स’ शब्दावली अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमका हेडलाइनहरूमा आयो । तर, हामीले त्यस विषयलाई खासै ध्यान दिएनौँ ।

पछि जब चीनले नयाँ सुरक्षा कानुन लगाएर हङकङवासीहरूको प्रदर्शन निर्मम रूपमा दबायो, मैले सीका ती शब्दहरू झलक्क सम्झेँ । चिनियाँ नेताका लागि त्यस्तो अभिव्यक्ति अनौठो कुरा थिएन तर काठमाडौंमै आएका बेला उनले किन त्यसो भने ? हामीले त्यो भनाइलाई किन त्यति स्वाभाविक रूपमा लियौँ ? नेपालको ओलीसत्ताले फरक मत दबाउन कुनै कसर बाँकी नराखेको बेला के सीको त्यस्तो भनाइले नेपालमा उदाउँदै गरेको अनुदार राजनीतिलाई परोक्ष बल पुर्‍याउने त हाेइन ?

काठमाडौंबाट सी फर्केको डेढ वर्ष नबित्दै नेपालको नयाँ संवैधानिक परिपाटी धराशयी हुने संघारमा छ । जननिर्वाचित संसद् विघटित छ । संसदबाट निर्वाचित प्रधानमन्त्री राज्यका बाँकी अंगहरूलाई निस्तेज पार्ने तानाशाही अभ्यासमा लिप्त छन् ।

संविधानको मर्मप्रतिकूलका अध्यादेश चोर बाटोबाट ल्याएर उनले संवैधानिक निकायहरूमा आफूअनुकूलका मानिस नियुक्त गरेका छन् । उनको त्यस्तो कुकर्ममा उनकै दलका राष्ट्रियसभा अध्यक्ष मात्रै नभई न्यायालयको नेतृत्वमा रहेका प्रधानन्यायाधीशसमेत सामेल छन् । लोकतन्त्रको निष्पक्ष धरोहर बन्नुपर्ने निर्वाचन आयोग धर्मराइसकेको छ ।

भारतमा मोदीतन्त्र जसरी फरक मत राख्नेहरूलाई उन्मूलन गर्ने अभियानमा छ, ओलीतन्त्रको नियत पनि त्योभन्दा फरक छैन । मोदीको विषाक्त गेरुवा राजनीतिको एउटा पातलो पत्र त ओलीले सापट लिएर आफूलाई लपेटिसकेका छन् । त्यो गेरुवापन गाढा हुँदै जानु भनेको बहुलवादी लोकतन्त्रले हामीलाई दिएको सीमित स्वतन्त्रता खोसिँदै जानु हो ।

अर्कोतिर राजनीतिक पार्टीहरूका आन्तरिक संकट बग्रेल्ती छन् । सत्ताबाट नजर हटाउन नचाहने प्रतिपक्षी कांग्रेस सभापति संविधानमाथि ओलीले पारेको मार बिर्सेर आफ्नो व्यक्तिगत नाफा र घाटा तौलेर बसेका छन् । सिद्धान्तमा बहुलवादी समावेशी लोकतन्त्र अँगालेका राजनीतिक शक्तिहरू व्यवहारमा धर्मको वैशाखी टेकेर जनमत बटुल्ने ध्याउन्नमा छन् ।

संविधानमा एकै अक्षर संशोधन हुन सक्दैन भनेर वर्षौं अड्डी लिनेहरू संविधानलाई मृत कागजात बनाउन उद्यत् छन् । संविधान सर्वस्वीकार्य बनाउने हो भने यसमा संशोधन हुनैपर्छ भनेर आन्दोलन गर्नेहरू यो संविधान कुल्चेर अझ पछि फर्कने प्रपञ्च बन्द गर भनेर सडकमा छन् ।

यही अवसादपूर्ण परिवेशमा हामी नागरिक सडकमा छौँ । सत्ता–नागरिक टकरावको यो चरणमा ओलीसत्ताले दमन सुरु त गरेको छ तर आफूसित भएका दमनका सबै हतियार प्रयोग गरिसकेको छैन ।

अबका केही दिनमा ओलीगमनलाई सर्वोच्च अदालतले सदर गरिदिएको खण्डमा भने त्यो टकराव नयाँ र डरलाग्दो चरणमा प्रवेश गर्नेछ । ‘सी विचारधारा’लाई धुमधामले नेपाल भित्र्याएको नेकपाको सत्तारुढ गुटले त्यसपछि सीको ‘शरीर किचीमिची र हड्डी टुक्राटुक्रा’ पार्ने प्लेबुकलाई पनि साँगोपाँगो रूपमा भित्र्याउनेछ । लोकप्रिय वैधता शून्यमा झरेपछि त्यस्तो दमनबिना सत्ता टिकाइरहनु उसका लागि सम्भव हुने छैन ।

गजबचाहिँ के छ भने, कम्युनिस्ट शुद्धीकरणको अमृत मानेर सी विचारधारालाई बाजा बजाउँदै नेपाल भित्र्याउने नेकपाको नेपाल–दाहाल गुटका कमरेडहरू पनि अब त्यसखाले हिंस्रक प्लेबुकको सिकार बन्नेछन् । हिजोसम्म नेपाललाई फरक मतशून्य ‘रामराज्य’ बनाउन जेजस्ता दमनकारी नीतिगत र व्यावहारिक संरचना उनीहरूले ओलीसत्तासित मिलेर बनाए, अब तिनै संरचना उनीहरूलाई ठेगान लगाउन उपयोग हुनेछन् ।

सायद अंग्रेजीमा ‘पोयटिक जस्टिस’ भन्ने यसैलाई हो ।

सम्भवतः निषेध, हिंस्रक दमन र प्रतिरोधको त्यसपछाडि चल्ने शृंखलाले नेपालको राजनीति र अर्थतन्त्रलाई दशकौँ पछाडि धकेल्नेछ । सीमित रूपमा भए पनि हामीले उपभोग गर्दै आएका स्वतन्त्रता र कुनै पनि खालको लोकतान्त्रिक जवाफदेहिता त्यो प्रक्रियाकाे पहिलो सिकार बन्नेछन् ।

०००

अहिले चलिरहेको नागरिक आन्दोलनको तत्कालीन उद्देश्य त्यसरी समाज र देशलाई बर्बादीतिर जानबाट रोक्नु हो । अनि दीर्घकालीन उद्देश्यचाहिँ खोलाबाट पाइला निकाल्नासाथ लौरो बिर्सने राजनीतिक दलहरूलाई निरन्तर खबरदारीमार्फत जवाफदेही बनाइरहने हो ।

यस्तो गम्भीर कार्यभार लिएको आन्दोलन लर्तरो प्रयासबाट सम्भव हुँदैन । नागरिक आन्दोलनमा कोही पनि पार्टी संरचनाबाट झैँ आन्दोलन–शिल्पमा दशकौँ खारिएर आएको हुँदैन । धेरै अभियन्ताहरूका लागि यो आन्दोलन आफैँमा पाठशाला हो ।

सपना सञ्जीवनी, पल्लवी पायल, मोहना अन्सारी र रीता साहहरू काठमाडौंका सडकमा गर्जनु, तिनका गर्जनले अरु लाखौँ मानिसमा परिवर्तनको आशा सञ्चार हुनु भनेको ती भूतवादीहरूका लागि आकाश खस्नुसरह हो ।

नागरिक अभियन्ताहरूसँग राजनीतिक पार्टीहरूको जस्तो भाडामा भीड जुटाउने अपारदर्शी कोष हुँदैन ।आर्थिक स्रोत जु्टाउन सके पनि त्यस्तो अनैतिक काम नागरिक आन्दोलनले गर्दैन । आन्दोलनमा सरिक हुने सबैलाई हातमुख जोड्न काम गर्नैपर्ने हुँदा लामो समय पूर्णकालीन आन्दोलनकारी बन्ने सुविधा हुँदैन । त्यसो हुँदा आन्दोलनको बहाव सधैँ एकनासको हुँदैन ।

तर, जब सडकमा सपना सञ्जीवनीहरूले आगो ओकल्ने कविता वाचन गर्छन् र त्यसले कविता सुन्ने लाखौँ मानिसको मनमा विद्रोहको लप्का सल्काउँछ, तब समाजको यथास्थितिवादी संरचना धर्मराउन थाल्छ । राज्यसत्ता र धर्मसत्तालगायत सबै खाले सत्ताहरू त्राहिमाम् हुन्छन् । त्यो अवस्थामा जुलुसमा लाख जना नभएर केही फरक पर्दैन । पृथ्वी र मानव समाजको स्वर्णकाल बितिसक्यो र भविष्य योभन्दा राम्रो हुन सक्दैन, त्यसैले यथास्थिति बचाउनैपर्छ भन्नेहरू तिरीमिरी हुन्छन् ।

०००

यति भनेपछि प्रस्ट हुन्छ, हाम्रो नागरिक आन्दोलनमा कुनै खोटै लगाउन नमिल्ने खालको ‘आदर्श’ छैन । ओलीगमनविरुद्ध अभियान चलाउँदा अभियन्ताहरूले बोलेका कुरा वा गरेका गतिविधिलाई अभियानकै अरु मानिसले प्रश्न पनि गरेका छन्, बहस भएको छ, कति कुरा सच्चिएका पनि छन् । नागरिक आन्दोलन यस्तै हुनुपर्छ भनेर धेरै पृष्ठभूमिका मानिसहरू आएकाले आन्दोलनका प्राथमिकता र यसको मूल चरित्रबारे सबैको बुझाइमा शतप्रतिशत तालमेल नहुनु पनि स्वाभाविकै हो ।

नागरिक आन्दोलनका क्रममा विभिन्न विचार र दृष्टिकोणहरू जसरी एक ठाउँमा आएर मथिएका छन्, त्यो यस्ता आन्दोलनहरूको विशेषता हो । सामाजिक सञ्जालको यो युगमा संसारभर हलुका र तेर्सो (होरिजेन्टल) रूपमा संगठित आन्दोलनहरूले अग्रता लिएका छन् । केन्द्रले निर्णय गर्ने र भुइँ तहले कार्यान्वयन मात्रै गर्ने ठाडो संरचनाका आन्दोलनमा झैँ यसमा निर्णय लिने र कार्यान्वयन गर्ने ठाउँमा अलग-अलग मानिस हुँदैनन् ।

संसारभरको अनुभवले भन्छ- यी दुवै खालका संरचनाका आफ्नै सबल र दुर्बल पक्षहरू हुन्छन् । ठाडो र केन्द्रीकृत आन्दोलन दशकौँ वा कम्तीमा वर्षौंको संगठन र प्रयासबाट मात्रै सम्भव हुन्छ । त्यसैले नेपालमा अहिले आइलागेको जस्तो संकटको सामना गर्न जुट्ने नागरिक आन्दोलन तेर्सो संरचनाकै हुनुको विकल्प छैन ।

अहिले नेपालमा चलिरहेको नागरिक आन्दोलनको सबल पक्ष के हो भने हाम्रो सार्वजनिक विमर्शमा समृद्धिको महाआख्यानको उदयसँगै छायामा परेका धेरै संकथनहरूले फेरि ठाउँ पाएका छन् । नेकपाको अर्ध–तानाशाही सरकार बनेसँगै हठात् किनारामा पुर्‍याइएका आवाजहरू फेरि केन्द्रतिर सरेका छन् । राजनीतिक दलहरूबीच चलेको द्वन्द्व कोरा कुर्सीको लडाइँ प्रतीत हुने यो समयमा यो आन्दोलनले मानिसलाई वास्तवमै खुला दिलले समाजको पछिल्लो विकासक्रमलाई नियाल्न सघाएको छ ।

एउटा वाम पार्टीका केही नेता र तिनका आसेपासे केही घरानाहरूलाई मनपरी गर्न दिएपछि तिनको महानता र सामर्थ्यकै कारण देश समृद्ध र सम्पन्न हुन्छ भइहाल्छ भन्ने भ्रम अब पूरै टुटेको छ । देशका बाँकी सबै राजनीतिक कार्यभार सकिए, अब जनमतसंग्रहमार्फत संघीयता (धर्मनिरपेक्षता र गणतन्त्रसमेत) फाल्न सक्ने हो भने विकासको मूल फुटिहाल्छ भन्नेहरू सडकबाट लगभग गायब छन् ।

नागरिक अभियन्ताहरूसँग राजनीतिक पार्टीहरूको जस्तो भाडामा भीड जुटाउने अपारदर्शी कोष हुँदैन ।आर्थिक स्रोत जु्टाउन सके पनि त्यस्तो अनैतिक काम नागरिक आन्दोलनले गर्दैन । आन्दोलनमा सरिक हुने सबैलाई हातमुख जोड्न काम गर्नैपर्ने हुँदा लामो समय पूर्णकालीन आन्दोलनकारी बन्ने सुविधा हुँदैन ।

तर, ओलीले आफ्नो असली रङ देखाउनु अगाडि नै इतिहासका पाङ्ग्रा पछिल्तिर गुडाउन लागिपरेकाहरू अहिले युद्धस्तरमा काममा लागेका छन् । ती सबैको निशाना आन्दोलनरत नागरिक बनेका छन् । सपना सञ्जीवनी, पल्लवी पायल, मोहना अन्सारी र रीता साहहरू काठमाडौंका सडकमा गर्जनु, तिनका गर्जनले अरु लाखौँ मानिसमा परिवर्तनको आशा सञ्चार हुनु भनेको ती भूतवादीहरूका लागि आकाश खस्नुसरह हो । तिनले हेर्न खोजेको एक भाषी, एक भेषीय, एक धार्मिक, एक लिंगीय र एक जातीय शासनको देश बनाउने प्रक्रिया अवरुद्ध हुँदा अनि तिनले खलनायक ठान्ने मानिसहरू प्रभावशाली हुँदा उनीहरू विक्षिप्त छन् ।

यो अवस्थामा सत्ताको साइबर सेना र उसित स्वार्थ मिल्न पुगेका सदावहार प्रतिगामीहरू अहिले अभियन्ताहरूविरुद्ध घृणा र धम्कीको उद्योगमा लागेका छन् । त्यसलाई चिर्नु अहिले नागरिक आन्दोलनको अर्को जिम्मेवारी बनेको छ ।

०००

अहिले जुन रूपमा नागरिक आन्दोलन चलिरहेको छ, त्यसमा कुनै कारणले असहमति राखेर किनाराबाट हेर्ने साथीहरूको संख्या उल्लेख्य छ । ती साथीहरूलाई मेरो भन्नु यत्ति छ- यो समयमा कुनै पनि सचेत नागरिकको तटस्थता वा निष्क्रियताले अन्ततः बल पुर्‍याउने ओलीगमनलाई नै हो । अभियानको नाम, नारा, कार्यशैली, आदिमा कमजोरी भए भने ती सच्चिन सक्छन् र सच्चिनुपर्छ । तिनलाई सच्याउने र गतिशील बनाउने काम पनि हामी सबैको हो ।

तर, हाम्रो हिचहिचाहटका कारण ओलीतन्त्र देशका बाँकी सबै शक्तिमाथि हाबी भयो भने भोलि कुनै पनि खालको विरोध वा प्रदर्शन गर्नु अहिलेभन्दा निकै कठिन र महँगो पर्नेछ । भारतमा मोदीतन्त्र जसरी फरक मत राख्नेहरूलाई उन्मूलन गर्ने अभियानमा छ, ओलीतन्त्रको नियत पनि त्योभन्दा फरक छैन । मोदीको विषाक्त गेरुवा राजनीतिको एउटा पातलो पत्र त ओलीले सापट लिएर आफूलाई लपेटिसकेका छन् । त्यो गेरुवापन गाढा हुँदै जानु भनेको बहुलवादी लोकतन्त्रले हामीलाई दिएको सीमित स्वतन्त्रता खोसिँदै जानु हो ।

ओलीको मोदीकरण परिपक्व हुनुअगाडि नेपाली समाजलाई सही दिशातिर हिँडाउने जुन अवसर अहिले नेपालको नागरिक आन्दोलनसामु छ, त्यस्तो अवसर इतिहासमा विरलै आउँछ । इतिहासको यो अग्निपरीक्षामा हामी खरो उत्रिन सक्यौँ भने नेपालमा फेरि हिंस्रक तानाशाहहरूलाई टाउको उठाउन हम्मे पर्नेछ ।