गोर्खा-लिम्बूवान् र सिक्किम युद्धकालीन याङवरकको शिलालेख

A+ A A-

हाम्रो देशमा अभिलेखहरू संकलन एवं अध्ययन गर्ने कार्यको थालनी डेढ सय वर्ष पनि पुगेको छैन ।

लिच्छवीकालीन राजा मानदेवले खोपेका शिलालेखहरूमा उनका पुर्खा वृषदेव, शङ्करदेव धर्मदेवको कीर्ति/गुणगान र आफ्नो पराक्रमको चर्चा छ । राजा प्रताप मल्लको हनुमानढोकाको शिलालेखले राजा प्रताप मल्ल थुप्रै भाषाका ज्ञाता 'कवीन्द्र' भएको थाहा पाइन्छ । शाहकालका अभिमानसिंह बस्नेतको केलटोलस्थित बालकुमारीको अभिलेखले गोर्खा-खम्बुवान् युद्धको झल्को दिन्छ ।

लुङ सुम्दाङको शिलालेख/पत्र ।

पाँचथर जिल्लाको साविक थर्पु गाविसको हाल याङवरक गाउँपालिका- ४ को लुङसुम्दाङ गल्लीमा रहेको विशाल ढुंगोको बाटापट्टिको ठाडो भागमा सात जना सैनिक हातहातमा ढाल, तरबार बोकेर युद्ध ललकारिरहेको आयुधी मुद्रामा देखिने गरी शिलाचित्र खोपिएको छ । शिलाचित्रदेखि केही मुन्तिर जम्मा चार हरफ मात्र देवनागरी लिपिमा केही अक्षरहरू खोपिएका छन् । दोस्रो हरफमा 'विरहरूको मूर्ति' वाक्यहरू खोपिएको स्पष्ट बुझिन्छ । अक्षरहरू तुरिएसँगसँगै एउटा हात्तीको चित्र पनि खोपिएको छ । ढुंगोको चिप्लेटी मान्छे बस्न मिल्ने पाटोमा भने ढुंगामै खोपिएको ओखल छ । ओखलवरिपरि जोरजोरै छवटा मान्छेका पाइला छन । ढुंगाको ओखल भएकाले उक्त टोलको नाम लिम्बू भाषामा लुङ सुम्दाङ भन्ने गरिन्छ ।

लुङ सुम्दाङको शिलालेख/पत्र ।

यी शिलाचित्र र शिलालेखले याङवरक क्षेत्रमा गोर्खाली, लिम्बू र भोटेहरूबीच भीषण युद्ध भएको स्मरण गराउँछ । स्थानीय अमर तावा (८३) का अनुसार गोर्खाली र लिम्बू मिलेर भोटेहरूलाई खेदेको स्मरणमा यो चित्र कुँदिएको हो । ती सात जना वीर जो हुन्, तिनै वीर योद्घाहरूको सम्मानमा यी लेखोटहरू पनि लेखिएका हुन् ।

यी अभिलेखहरूलाई पुष्टि गर्न याङवरकको इतिहास कोट्याउनुपर्ने देखिन्छ । पाँचथर जिल्लाको याङवरक गाउँपालिकाको पुरानो नाम याङवरक हो । याङवरक शब्द अप्रभंश भएर 'याङरुप' भन्न/लेख्न थालिएको थियो । साविक थर्पूको विशाल पोखरीको भग्नावशेषलाई याङवरक भनिन्थ्यो । लिम्बू भाषामा भनेको 'वरक' भनेको पोखरी हो । कालान्तरमा कसैले पोखरीमा 'याङ' सिक्काहरू गाडधन लुकाएपछि याङवरक भन्न थालेको बुझिन्छ । पहिले याङवरक दश लिम्बूवान् सत्र थुममध्ये एक प्रसिद्ध थियो ।

लुङसुम्दाङको ओखल, पाइलाहरू ।

याङवरकका राजा योङहाङहरूका पुर्खा हिल्लिहाङ थिए । यिनको दरबार च्याङथापुको नाम्रेकमा थियो । हज्शन पाण्डुलिपिको खण्ड ८४ का पत्रहरू (२४३-२५०) मा चाङधुम्बो (च्याङथापु) का राजा सेनीहङका पछिका राजा हिल्लिहाङकी चेली थुङ्वामुक्माको विवाह सिक्किमका भोटे राजासँग भएको लेखिएको छ । सन् १९०८ मा बाइन्डिङमा मात्र आएको सिक्किमका नवौँ महाराजा थुतोब नामग्याल र महारानी येशे डोल्मा लिखित पुस्तक हिस्ट्री अफ सिक्किममा लेखिएअनुसार फुन्छो नामग्यालका छोरा तेन्सु नामग्याल सन् १६७० (वि.सं १७२७) मा राजा भएका थिए । उनकी तेस्रो रानी लिम्बूराजा योङयोहाङ (योङहाङ) की छोरी थिइन् ।

हज्शन पाण्डुलिपि खण्ड ८५ को पत्र १३५ ।

हिल्लिहाङपछिका सातौँ पुस्तामा ओजाहाङ नामका शक्तिशाली पुरुष निस्किए । पाण्डुलिपिअनुसार यिनको सम्बन्ध मोरङका सेनहरूसँग देखिन्छ । यिनले च्याङथापु, याङवरक, पाँचथरका सबै लिम्बू राजाहरूलाई कज्याएका थिए । यिनले आफ्नो राजधानी च्याङथापुको नाम्रेकदेखि याङवरकमा सारेका थिए । यिनले नै थिन्दोलुङ खोयाहाङका सन्तान मुदाहाङलाई हस्तपुर (हक्सि यक) बाट खेदेका थिए । पाँचथरका लिम्बूहरूले घरमूलीको शिरउठाउनी पूजा नाहाङमा ओजाहाङको सौर्यता पुकार्ने गर्छन् । पाण्डुलिपि र लोकबोली दाँजेर हेर्ने हो भने यिनलाई सेनहरूले षड्यन्त्र गरी साविक ताप्लेजुङको सादेवा हालको सिदिङ्बाको ओजाचेप्पा पहरामा हत्या गरेको देखिन्छ । प्राण जाने बेलामा ओजाहाङले उक्त पहरा काटेकाले उक्त पहरालाई लिम्बू भाषामा 'ओजाचेप्पा' भनिएको हो ।

याङवारक पोखरीको भग्नावशेष ।

याङवरकका योङहाङहरूको सम्बन्ध सिक्किमका नामग्यालहरूसँग सुमधुर भएकाले सिक्किमका भोटेहरूको राज लिम्बूवान्‌मा व्यापारिक हिसाबले राम्ररी फस्टाएको थियो । व्यापारको केन्द्र थियो चयनपुर । तिब्बतका भोटेहरूले चयनपुरमा गडखौले नुन ल्याउँथे । लिम्बूहरूले खयरको रुखमा पाइने लाहा तिब्बतका लागि चयनपुरमा लान्थे । नुन र खयर साटासाट हुन्थ्यो । चयनपुरमा गोलाबजार लाग्थ्यो । यसरी सिक्किमका भोटे र लिम्बूहरूको सम्बन्ध राम्रो थियो । विजयपुर/मोरङ राज्यको चयनपुर पाहाडको एक मात्र जिल्ला भए पनि वास्तवमा सेनहरूको लिम्बूवान्‌मा नाम मात्रको शासन थियो ।

लिम्बूवान्‌मा पाइएका कागजातहरू हेर्दा गोर्खालीहरू वि.सं १८३० मा नै रामकृष्ण कुँवरको नेतृत्वमा सभाखोला तरेर चयनपुर पुगेको देखिन्छ । अरुण र सभाखोलाको आसपासमा मात्र लिम्बू र गोर्खालीहरूबीच करिब २० वर्षसम्म युद्ध भयो । त्यस्तै, गोर्खालीको अर्को फौजको नेतृत्व अभिमान सिंहले गरेका थिए । उनको फौजले कोसी तरेर विजयपुर कब्जा गरेको थियो । गोर्खालीको विरुद्धमा लिम्बू र भोटे मिलेर लडेका थिए । अभिमान सिंहले छथर, चौबीस, मिक्लुक, पान्थरका लिम्बूहरूलाई तुरुन्तै आफ्नो नियन्त्रणमा लिन सकेका थिए । चयनपुर र याङवरक क्षेत्रमा भने गोर्खालीका विरुद्धमा पचासौँ वर्षसम्म छापामार युद्ध चलिरह्यो । गोर्खालीहरूले युद्धताका सिक्किम भागेका लिम्बूहरूलाई रिझाउन उनीहरूका नाममा लालमोहर गराएर भए पनि बोलाएर रस्ती रसाउन बस्ती बसाउन लगाएका थिए ।

मिकआप्पा ऐतिहासिक डाँडो ।

हज्शन पाण्डुलिपिको खण्ड ८५ को १३०—१४९ सम्मका पत्रहरूमा गोर्खाली र लिम्बूहरूका पहिलो युद्ध अरुण र सभायाखोलाको दोभानमा भएको देखिन्छ । गोर्खालीविरुद्दको युद्धमा लिम्बूहरूमा काङशोरे, जयकर्ण, चतुरभद्र, गंगारे, साङबोतरे, विरजितरे, राजमोतरे, मनजितरे लगाएतका फागो वनेम थरका लिम्बूहरू देखिन्छन् । सिपा, फाक्ते, तेसपोन्ना, उभारसिंलगायतका साँबा, थलङ थरी लिम्बू देखिन्छन् । पुलुङहाङ देवान र इयकहाङ थरी याख्खा पनि देखिन्छन् ।

अरुण र सभायाखोलाको युद्धस्थानलाई सभाया दोभान भनिएको छ । यो युद्धमा गोर्खालीहरू लखेटिन्छन् । त्यसपछिको पारापुक्सी (बाह्रबिसे) को सभाया वदो (सभाया, लंकुवा र भोटीखोलाको दोभान) मा युद्ध हुन्छ । गोर्खाली सरदार रघुराना र लिम्बू सरदार काङशोरेबीच रघुरानाले जिते गोर्खालीले जितेको ठहर हुने र काङशोरेले जितेमा लिम्बूवान्‌ले जितेको सदर हुने सर्तसहितको मल्लयुद्ध सुरु हुन्छ ।

बिहानदेखि सुरु भएको युद्धमा बेलुकीपख काङ्शोरेमा पुर्ख्यौली नाहाङमा शक्तिले युक्त भएपछि रघुरानालाई मारिदिन्छ । तर, गोर्खालीले अघिल्लो राति नै युद्धस्थलमा ढाल, तरबार, बन्दुक लुकाएकाले पानीमाथि बन्दुकको गोलीको पर्राले हानेर काटेर काङ्शोरेलाई मार्छन् । रिसाएका लिम्बूहरूलाई गोर्खाली सैनिक रामाभद्र सिञ्जाली थापामगरले थामथाम थुमथुम पार्छन् । पहिले सिमरौनगढमा लिम्बू र मगर एक भएको, भैयाद बनिएको घटना बताउँछन् । र, मैवाखोलाका फागो लिम्बूहरू र गोर्खाली मगरहरू मीत लगाएर एक हुन्छन् । याङवारके लिम्बूहरू र भोटेहरू पनि एक हुन्छन् । हज्शन पाण्डुलिपि खण्ड ८५ को पत्र १३५ हेरौँ:

मेथक्तेल्ले ग हेत्ना सुखिमहाङ सावाराजाले लोक्ति मेत्तुसिआङ हेत्नाआङ थङ पोक्से । याक्थुङ्बा याङवरक्या काक केधक्पासाङि मुदेनहाङ हेप्मो मेलेत्तेरो । ना गरखा नु ग सोबु मेजोगेयाङ फागो नु ग मेतङेरो । खम्बेलेसाङ फाग नु रामाभद्र मङ्गर नु काइ मेचेक्सेल्ले आसेन सिङबाङगढ हेप्मो थेबा तक्नाम सिङबाङगढ मेसेन्देबाहा मुन्धुम मेतारु नु सा फु मेपोक्सेरो (....लड्दा त्यता सुखिम सावा राजाले हिँडौँ/लडौँ भनेर भाग्दा लडाइँ भयो । याङवरकका एक गुट याक्थुङबाहरू मुदेन/भोटे पट्टि लागे । गोर्खासँग मित लगाएर फागो मिले । फागोहरू र रामाभद्र मङगर नाता केलाउ“दा उहिले बाजेबराजुको पालामा सिमाङगढमा रहँदा दाजुभाइ बनिएको कथन ल्याएपछि दाजुभाइ बनिए ...) ।

नगरा निशान राखिएका कोतघर ।

'यो घटनाको तिथिमिति पुष्टि गर्न पथ्वीनारायण साहले सल्यानका योगी भगवन्त नाथलाई १८३१ भाद्र ६ मा लेखेको पत्र हेर्नुपर्ने हुन्छ । पत्रमा , '....उप्रान्त किरातका काजलाई बारबार हुकुम बक्सी पठाया गयेथ्यो किराँतको अम्वल मदेश पहाड भोट जति थियो आफ्ना आशिर्वादले सबै फत्ते भयो मदेश माहां कन्काई नदी पाहाडमाहां साभा खोलो तमोर नदीको सांध लाग्यो ..............................' (बाबुराम आचार्य, २०२५, श्री ५ बडामाहाराजधिराज पृथ्वीनारायण साहको संक्षिप्त जीवनी, पृष्ठ ६२३, श्री ५ महाराजाधिराजका प्रमुख संवाद सचिवालय राजदरवार) लेखिएको छ ।

यो पत्रमा पहाडमा सभाखोला र तमोरखोला तथा मधेसमा कन्काई नदीसम्म गोर्खालीले जितेको लेखिएको छ । यसपछि फागो लिम्बूहरूलाई गोर्खालीले जागिर दिन्छन् । लम्जुङ, तनहुँको युद्धमा पनि लगिन्छन् ।

याङवरक गाउँपालिकाका वडाध्यक्ष सारनन्द योङहाङ, अध्यक्ष लेखनाथ घिमिरेसहित ।

त्यस्तै, पथ्वीनारायण साहले वि.सं १८३१ को असोज ३० मा अभिमानसिंह बस्नेतहरूलाई लेखेको पत्र हेरौँ:

स्वस्तिश्रीराजभारासामर्थ श्री अभिमानसिंह, पारथ भण्डारी, किर्तिसिं खवास, बली बानियाके आशिष......लिम्बू श्रिंग्याका सुवा सुवा मान्न आयाको सबै विस्तार विन्ति गरि पठायाछौ विधि विस्तार सुन्यो इसलिम्बा चांथापुसम्म जति हाम्रो फौज पुग्यो त अव त्यो जग्गा छोड्नु छैन वहलिया गरि गढि तांहि वनाउन्या........इसलिम्वा चांथापु लिंदा सुखिम चंकि गयो ........। (योगी नरहरिनाथ, २०२२, इतिहास प्रकाशमा सन्धि पत्र संग्रह भाग १, पृष्ठ १८७, प्रकाशकः रोयल नेपाल एकेडेमी, पुरातत्त्व विभाग, मदन पुरस्कार गुठी, त्रिविवि ऐतिहासिक विभाग, जिमिदार हरिहर गौतम बर्दिया) ।

ओजाहाङले काटेको पहरा ओजाचेप्पा ।

यो पत्रमा वि.सं १८३१ असोज ३० मा गोर्खालीहरूले इसलिम्बा, च्याङथापुसम्म जितेको लेखिएको छ । 'इसलिम्बा' भनेको पाँचथरको साविक लिम्बा गाविस हालको मिक्लाजोङ गाउँपालिकाको लिम्बालाई भनिएको हो । 'लिम्बू श्रींग्याका सुवा' भनेर मिवाखोलाका सिरेङ लिम्बूका पुर्खा ग्यानसिंलाई भनिएको हो । च्याङथापु भनेर पाँचथरको सिक्किमसँग सिमाना जोडिएको फालुेलुङको फेदीको बस्तीलाई भनिएको हो ।

योगी नरहरिनाथको संकलन ऐजन....पृष्ठ १२ मा वि.सं १८४८ को चयनपुरको सिद्दिपुरको युद्धमा गोर्खालीविरुद्ध लिम्बू, भोटे, लाप्चा युद्ध लडेको लेखिएकाले लिम्बूवान्‌मा गोर्खालीविरुद्धको छापामार युद्ध लिम्बूहरूले लडिरहेको देखिन्छ । पाण्डुलिपिअनुसार सिद्दिपुरको लडाइँमा गोर्खालीपट्टिका लिम्बू र गोर्खा विरुद्ध भोटेसँग साथ भएर लडेका लिम्बू-लिम्बूबीचमा नै लडाइँ भएको थियो ।

पाण्डुलिपिका पत्रहरूमा याङवरक र याङवरक क्षेत्रमा पर्ने मिकआप्पा, हक्सियक, ओम्फेयक, फेदाप्पा र फुगोङवा खोलाको चर्चा गरिएको छ । यी ठाउँहरू हाल हिल्लिहाङ गाउँपालिकामा परेका छन् । साविक पञ्चमी गाविस- ६ को खलङ्गादेखि अलिकति मास्तिर उठेको डाँडोलाई मिकआप्पा भनिन्छ । पहिले युद्धमा आँखामा ताकीताकी काँण र मट्याङ्ग्राले हानेकाले 'मिकआप्पा' भनिएको हो । लिम्बू भाषामा 'मिक' भनेको आँखा हो र 'आप्पा' भनेको हनाइ हो । 'अम्फे यक' भनेर खलङ्गाछेउको अम्बरपुर बस्तीलाई भनिएको हो । 'हक्सियक' भनेकाे हालको हस्तपुर भनिएको ठाउँ हो ।

पाण्डुलिपिको पत्र १४३ मा भोटे काजी युकआदाको विषालु काँणले गोर्खालीहरू मारिएको लेखिएको छ । लडाइँमा मारिएका गोर्खाली सुवेदारलाई फुगोङ्वामा गाडिएको चर्चा छ । फुगोङ्वाखोला अम्बरपुरवारी निगुरादिनबाट तमोरमा मिसिन्छ । फेदापाचाहिँ साविक अमरपुर र नागीबीचको गुप्ती ठाउँ हो । पाण्डुलिपिको पत्र १४७ अनुसार फेदापामा गोर्खालीहरूले सबै लिम्बूहरूलाई भेला गराएर कानमा पानी राखेर तरिसुङ लगाएर फुकेका थिए । तरिसुङ लगाएर फुक्दा सहेर बस्ने जतिलाई गोर्खालीले सुवाङ्गी/मोहोर दिएर आफ्ना सेवक बनाए । फुक्दाखेरी चिच्याउने/चटपटाउने लिम्बूहरूलाई ठाउँका ठाउँ काटी मारेका थिए ।

योङहाङ, सेरलिङ, सिगु, हेम्ब्या, थङगम्बा पाँचथरी लिम्बूलाई याङवारक्के काक (गुट) भनिए पनि माङ्मु, बेघा, ताम्लिङ, सेरलिङ, माबो, योङ्या, याक्पाङदेन, माङयुङ, पालुङवा, काम्बाङ, पन्धाक, सुहाङ, सिवा, तावा, लिङदेन, इम्बुङलगायतका याङवारक क्षेत्रका सबै लिम्बूहरू गोर्खालीविरुद्ध लडेको देखिन्छ । याङवरकको लडाइँपश्चात् याङवरके लिम्बू पनि गोर्खालीसँगै मिले ।

गोर्खा र लिम्बू मिलेर सिक्किममाथि वि.सं १८४५ मा चढाइ गर्छन् । राजा तन्जिङ नामग्याल राबदेन्चीबाट लखेटिन्छन् । उक्त युद्धमा वलगाङ सेरलिङ, तिउरे बेघाहरूले सहादतप्राप्त गर्छन् । याङवरकको युद्ध सकिएपछि वि.सं १८९६ मा कम्पु पल्टनका लागि हंशदल माबोले र श्रीजङ पल्टनका लागि वि.सं १९१२ मा मतिपाल सेरलिङले निशान तथा हातहतियार बुझेका थिए । सिनामका लागि थुप्पुको थेबेका पुर्खा हाङदताले निशान ल्याएका थिए ।

हिल्लिहाङको दरबार नाम्रेकको भग्नावशेष ।

आज ती लुङ सुम्दाङ शिलामा कुँदिएका सात तस्वीरहरू क-कसका हुन् ? याे खोजकाे विषय बनेको छ । ती शिलालेख/चित्र कुनै राम्रो तालिमप्राप्त कालीगढले कुँदेको देखिन्छ । गोर्खा लिम्बूवान् युद्ध सकिएछि राणा शासन सुरु नभई वि.सं १८९० तिर हंशदल माबोहरूले नगरा निशान बुझेपछि काठमाडौंबाट कालीगढ झिकाई तिनै गोर्खाली, लिम्बू र भोटेलगायतका वीरहरूको सम्झनामा यो शिला कुँदेको हुनुपर्छ ।

राणाहरूले साहकालका बारेमा भए गरेका कुनै पनि कार्यको त्यत्रो चासो दिएको देखिन्न । पाण्डुलिपिमा पाइएका सभाखोलामा गोर्खालीबाट मारिएका काङ्शोरे, लिम्बूवान्‌बाट मारिएका रघुराना र लोकबोलीमा पाइएका सिक्किममा मारिएका तिउरे बेघा, बलगाङ सेरलिङ, यी कुनै पनि वीरहरूको नाम कहीँकतै नेपालका इतिहासकारहरूले लेखेका छैनन् । हिस्ट्री अफ सिक्किम पुस्तकमा सुनुहाङ, जसमुखी, आसदेउ र योङहाङलगायतका लिम्बूहरूले सिक्किमका भोटेहरूसँग मिलेर लडेको लेखिएको भए पनि पाण्डुलिपिमा पाइएका गोर्खालीविरुद्ध लड्ने चर्चित भोटे योद्धाहरू टिपुटाका, थिते फुदाक र युकअदाको नाम लेखिएको छैन ।

चित्रलिपि लेखनकलाको विकासले मानिसलाई ऐतिहासिक युगमा ल्यायो । यस्ता अभिलेखहरूको संकलन, अध्ययन अझै पनि काठमाडौं उपत्यकाकेन्द्रित मात्रै छ भन्दा पनि हुन्छ । मुलुकले संघीयताको अभ्यास गरिरहँदा सबै कुराका लागि केन्द्रको मात्रै मुख मात्र ताकेर पनि हुँदैन । हाल याङवारक गाउँपालिकाले गोर्खालीले लिम्बूलाई दिएका नगरा-निशानहरूको संरक्षण गर्न कोतघर बनाएको छ ।

गाउँपालिकाका अध्यक्ष लेखनाथ घिमिरेले इतिहास बचाउन उदाहरणीय कार्य गरेका छन् । हिजो गोर्खाली, लिम्बू, भोटे, लाप्चा युद्ध ज-जसका बीचमा भए पनि अब साझा इतिहास बने । उनले भेटमा याङवरक क्षेत्रमा पाइने गोर्खा-लिम्बूवान्-सिक्किम युद्धकालीन शिलालेख, शिलाचित्रहरूको संकलन, अध्ययन पूरातत्त्वविद्हरूलाई बोलाएर गरिने पनि बताए । हिजोको इतिहासको संरक्षण पनि गर्ने र इतिहासलाई पालिकाको आयआर्जनको पाटो पनि बनाउने उनको योजना देखिन्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १, २०७७ ०९:००