अंग्रेजी भाषा आतंक : पिँजडाका प्रिन्सिपल र ब्रोकन अंग्रेजी

A+ A A-

'सर, हजुरको अन्तर्वार्ता १२ बजे छ । आउनुपर्‍यो', बिहान ९ बजे अपरिचित युवतीको फोन आयो ।

'१२ बजेभन्दा अगाडि गर्न मिल्दैन ? ११ बजे गरौँ न', मैले भनेँ ।

अन्तर्वार्ताजस्तो कुरा एक दिनअघि भन्नुपर्छ नि ! मान्छे फोन कुरेर बसेको त हुँदैन । अलि प्लानिङ, प्राफेस्नालिज्म भन्ने कुरा हुन्छ नि ! अपरिचित स्कुलको रिसेप्सन कक्षबाट अचानक फोन आएपछि मनमा यस्तै फोकाहरू उठ्दै फुट्न थाले ।

एक मनले नजाऊँ कि जस्तो पनि लाग्यो । तर, फेरि आउँछु भनिहालेँ । जाऊँ न त, नयाँ मान्छे चिनिन्छन् । स्कुल चिनिन्छ । यस्तै सोचेर बिहान ११ बजे अन्तर्वार्ता दिनका लागि म रविभवनतिर कलंकीको गाडीमा हानिएँ ।

कोटेश्वर, बानेश्वर र त्रिपुरेश्वर यस कारण पनि प्रख्यात छन्, शब्दको पछाडि श्वर जोडिएको छ । तर म श्वरको यहाँ चर्चा गर्न खोजिरहेको छैन । दुईचक्के । चारचक्के । छचक्के सवारीसाधन चढ्ने, चलाउनेहरूले यी तिनै ठाउँलाई एउटै नाम दिए पुग्छ- जामेश्वर । जति बेला पनि जाम । म पनि जामेश्वरबाट आजित छु । सायद हाम्रो कथा एउटै हो ।

यहाँका सडकमा धुलो, धुवाँ र कोलाहल छ । गल्लीमा कोलाहल छ । गेटमा कोलाहल छ । बेडमा कोलाहल छ । अस्पतालदेखि कक्षाकोठासम्म कोलाहलै कोलाहल । यो कोलाहलका उत्पादक को हुन् ?

सकेसम्म समयमा पुग्नुपर्छ । समयमै पुग्नु मेरो धर्म हो । बिहान १०:४० मा स्कुल पुगेँ ।

स्कुलको नाम 'क्रिष्टल ए वान स्कुल' (नाम परिर्वतन) । अग्लो गेट जो बडेमानको ब्यानरले सजिएको । 'नलेज तथा विज्डमको केन्द्र । विश्वस्तरीय, गुणस्तरीय शिक्षा हामी दिन्छौँ ।' कति गहिरा, नबुझिने र आदर्शले भरिएका शब्दहरू हुन् ? अहिलेको दुनियाँमा यस्तै शिक्षा दिने स्कुल चाहिएका हुन् नि, हैन र ?गेटमा टाँगिएको ब्यानर पढ्दा यस्तै महसुस भयो ।

स्कुलको व्यानर क्रिष्टल । चिल्लो र भव्य । तर, भवन कुचुक्क परेको । साँघुरा गल्ली । विद्यार्थी लाइन लाग्नका लागि कम्तीको ग्राउण्ड छैन । प्रकृति सिकाउनका लागि न बोट छ । न माटो । न खुला आकाश । पिँजडाभन्दा फरक नर्पला । अरे वा, कस्तो क्रिष्टल स्कुल !

स्कुल पुगेको झण्डै आधा घण्टा भयो । अन्तर्वार्ताको सुरसार छैन ।

मारीया मण्टेश्वरी, जिन्ज्याक्सो रुसो, बालकृष्ण सम, हेलेन केलरलगायत प्रसिद्ध व्यक्तित्वका भनाइहरू भित्तामा लेखिएका । त्योभन्दा धेरै त मानवता, स्वतन्त्रता, सम्मान, माया, दया, करुणा यी शब्दहरू त मालाजस्तै उनेर भित्तामा झिलीमिली इनामेलले लेखिएका ।

स्कुलको गेट छिर्ने शिक्षक तथा विद्यार्थीले अंग्रेजी बोल्नुपर्ने कडा शासन । शिक्षकको अनुहार शासकजस्तो । निर्देशन दिने मानौँ, सेनाको अधिपतिजस्तो । कडा नियमले मरिचजस्तै विद्यार्थीका मुहार । मरिचे विद्यार्थीले कनीकुथी अंग्रेजी नबोले निष्कासनको धम्की । अहो !!

केही बेरपछि प्रिन्सिपल र उनका सहयोगीले अन्तर्वार्ताका लागि कक्षमा बोलाए ।

कक्षा १० सम्म मलाई शिक्षण अनुभव चाहिएको छैन । सरकारी तथा निजी गरी झण्डै ५ वर्ष शिक्षण गरिसकेँ । मलाई कक्षा ११/१२ तथा स्नातक तहमा शिक्षण गर्ने मन हो । मन भएरै खोजी गरेको थिएँ । लाग्यो, यो स्कुलमा ११/१२ कक्षासम्म शिक्षण हुन्छ । तर, स्कुल पुग्दा मैले खोजेको यो ठाउँ थिएन । तथापि शिक्षा तथा मिडिया मेरो रुचिको क्षेत्र हुनाले मानिसहरूसँग घुलमिल तथा संवाद गर्न मनपर्छ । आशा तथा अपेक्षारहित अन्तर्वार्तामा सहभागी हुने अठोट गरेँ ।

भाषा बोल्दैमा शिक्षा गुणस्तरीय पाउनु होइन । हाम्रा धेरैजसाे स्कुलका सञ्चालक र लाखौँ अभिभावकका लागि गुणस्तरीय शिक्षा भनेको अंग्रेजी भाषा कनीकुथी बोल्नु हो । देश विकासको बाधक सोच र बालबालिकाको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हनन यहीँनिर भइरहेको छ ।

एउटा चिसो र अलि अँध्यारोजस्तो कोठामा हामी तीन जना पुग्यौँ । म नेपाली भाषामा बोल्न र संवाद गर्न खोज्दै थिएँ । यसको प्रत्युत्तर अंग्रेजीमा आउँथ्यो । उनीहरूले बोलेको अंग्रेजी औपचारिकताका लागि थियो । शैलीमा कुनै मिठास थिएन । जबर्जस्ती बोल्दै थिए । कनीकुथी अंग्रेजी बोलेर जटिल पल्टिनुभन्दा नेपाली बोल्दा के फरक पर्थ्यो र ? मानौँ, म उनीहरूको नुन खाइरहेको मान्छेजस्तो ।

'तपाईंको नाम ?', प्रिन्सिपलले सोधी ।

'रतन देवकोटा ।'

'तपाईंको सीभी ?'

'मेल पठाएको थिए नि !'

'तपाईं किन सामाजिक पढाउन चाहनुहुन्छ ?', प्रिन्सिपलको छेउमा बसेकी सहयोगीले मलाई प्वाक्क ब्रोकन अंग्रेजीमा सोधिहाली ।

'सामाजिक विषय र मेरोबारे राम्रोसँग बुझ्न चाहनुहुन्छ भने नेपाली भाषा नै प्रयोग गर्नुहोस्', मैले अंग्रेजीमा भनेँ ।

'होइन । अंग्रेजीबाटै भन्नुहोस्', सहयोगीले जिद्दी गर्न थाली ।

'नेपालीमा किन बोल्न नमिल्ने ?', मैले प्रश्न गरेँ ।

'त्यसो भए हामी अन्तर्वार्ता नलिने', प्रिन्सिपलले आदेशात्मक शैलीले एकाएक भनी ।

'तपाईं जाँदा हुन्छ', सहयोगीले थपी ।

'स्कुलको नाम क्रिष्टल, व्यवहार निकृष्ट । स्कुल होइन, तपाईंहरूले त जेल चलाइरहनुभएको जस्तो लाग्यो', यति भन्दै म निस्किएँ ।

स्कुलको नेतृत्व र भिजन बोक्ने मान्छेको यस्तो रवाफ र व्यवहार मैले आजका दिनसम्म कहिल्यै फेस गरेको थिइनँ । यो फेस गर्न निक्कै नै कठिन पर्‍यो । निजी स्कुल सञ्चालक र प्रिन्सिपलको घमण्ड र अज्ञानताको पहाड निक्कै अग्लो र घिनलाग्दो लाग्यो । त्यसो भए के सबै निजी स्कुल सञ्चालक र प्रिन्सिपल यस्तै हुन् त ? होइन । पक्कै होइन । शिक्षा बुझेका र क्षमता भएका स्कुल सञ्चालक र प्रिन्सिपल नभएका हाेइनन् । इमानदार र साँच्चिकै शिक्षामा केही गर्न खाेज्ने स्कुल सञ्चालकहरू छन्, उहाँहरूप्रति म सधैँ कृतज्ञ छु ।

तर, काठमाडौंमा धेरैजसाे निजी स्कुलहरू शिक्षा, शिक्षण तथा रुचि र प्रतिभा नभएकाहरूले सञ्चालन गरिरहेका छन् । यो उनीहरूको व्यापार हो । बालबालिकालाई शिक्षा दिने र भविष्य बनाउने नामको घिनलाग्दो व्यापार हो । धेरैजसाे निजी स्कुलले लाखौँ अभिभावकको पसिना तथा बालबालिकाको खुसी र स्वतन्त्रता लुटिरहेका छन् । ब्रोकन अंग्रेजी बोलेर मेरो अन्तर्वार्ता लिन खोज्ने यही पंक्तिका असक्षम नागरिक हुन् । बाँदरको हातमा मोति दिनु र यिनीहरूको हातमा बालबालिको भविष्य सुम्पिनु उस्तैउस्तै हो ।

प्रिन्सिपल बन्ने रहर गर्नु र असल तथा इमानदार ढंगले स्कुल नेतृत्व गर्नु आकाश पाताल फरक छ । कमाउन र कुम्ल्याउनका लागि स्कुल नेतृत्व बन्न जरुरी छैन । स्कुलसँग जोडिनु पर्दैन । यस्ता शिक्षक तथा स्कुल नेतृत्वहरूलाई आग्रह छ- स्कुल खोलेर अपराध गर्नुभन्दा सडकमा आलु बेच्नुहोस् । सडकमा मक्कै पोल्नुहोस् । धर्म होला । अझै कुम्ल्याउन मन छ भने जग्गा दलाली गर्नुहोस् । भट्टी पसल खोल्नुहोस् । कमाइ मालामाल छ ।

छुद्र व्यवहारले ढाकिएको, बाकसभित्रको मान्छेले कसरी बालबालिकाको फराकिलो संसार बनाउन सक्छ ? मानवतालाई मारेर शैक्षिक व्यापार ? बच्चा मारेर सिकाइ ? लादेर सिकाइ ? कुन पेडागोजीले भन्छ ?

अंग्रेजी भाषाको बन्दी बनाएर बालबालिकामाथिको निरन्तर ज्यादतीको रमिता कहिलेसम्म हेर्ने ? भाषा सिक्ने वातावरण बनाउने ल्याकत नभएका स्कुलहरूले अंग्रेजी भाषा लादिरहेका छन् । ब्रोकन अंग्रेजी बोल्दै अभिभावकलाई भ्रम र बालबालिकाको सिकाइ र स्वतन्त्रतामाथि खेलाँची गरिरहेका छन् । सिकाइभन्दा कमाइको तरबार बोकेर खडा भएका पात स्कुलहरूको नियमन र उपचार कसले गरिदिने हो ? यस्तो नेतृत्व चरित्र भएकाहरूले कसरी असल चरित्रको निर्माण गर्न सक्छन् र ?

भाषा जबर्जस्ती बोल्न लगाउनु सांस्कृतिक हिंसा हो । सांस्कृतिक अत्याचार हो । दमन हो । त्यसैले डियर प्रिन्सिपल हिंसा गर्न रोक्नुहोस् । प्रिन्सिपल हुनुभन्दा पहिला मानिस हुन सिक्नुहोस् ।

सामाजिक शिक्षा र भाषा

मेरा लागि अंग्रेजी दोस्रो भाषा हो । नेपालीमा म बढी अभिव्यक्त हुन्छु । र, अरुलाई बढी महसुस गर्न सक्छु । थारू बोल्ने मेरो साथीका लागि त अंग्रेजी तेस्रो भाषा हो । यस्तो बेला हाम्रो समाज सिकाउन, बुझाउन कुन भाषा उपयुक्त हुन्छ ?

जति हामी नेपालीमा बुझ्न सक्छौँ । महसुस गर्न सक्छौँ र अभिव्यक्त हुन सक्छौँ, सामान्यतया त्यति अंग्रेजीमा हुनै सक्दैनौँ ।

बोल्दाबोल्दै कति भावहरू छुट्छन् । कति घटनाहरू छुट्छन् । कति सत्यहरू छुट्छन् । कति इमानदारिता छुट्छन् । रस मारेर बोल्ने कि रसिलो गरी बोल्ने ? यसको अर्थ अंग्रेजी भाषालाई दुत्कारौँ भनेको होइन ।

सामाजिक शिक्षण गर्ने शिक्षकको बुझाइको दायरा, खोजको गहिराइ, शिक्षणप्रतिको लगाव र शिक्षणको फराकिलो दृष्टिकोण भएको शिक्षक अनिवार्य हो । शिक्षकको अंग्रेजी भाषा होइन । बालबालिकाले जुन भाषा सरल ढंगले बढी बुझ्छन् । त्यही भाषाको प्रयोग अनिर्वाय हो ।

प्रिन्सिपल बन्ने रहर गर्नु र असल तथा इमानदार ढंगले स्कुल नेतृत्व गर्नु आकाश पाताल फरक छ । कमाउन र कुम्ल्याउनका लागि स्कुल नेतृत्व बन्न जरुरी छैन । स्कुलसँग जोडिनु पर्दैन । यस्ता शिक्षक तथा स्कुल नेतृत्वहरूलाई आग्रह छ- स्कुल खोलेर अपराध गर्नुभन्दा सडकमा आलु बेच्नुहोस् । सडकमा मक्कै पोल्नुहोस् । धर्म होला ।

असल तथा सक्षम नागरिक निर्माणका लागि सामाजिक शिक्षा शिक्षण सुरुवात संयुक्त राज्य अमेरिकाबाट भएको थियो । यसको महत्त्व र आवश्यकता महसुस गरिसकेपछि अहिले संसारभर यस विषयलाई विशेष महत्त्व दिइने गरिन्छ ।

वि.सं. २०११ सालको राष्ट्रिय शिक्षा आयोगको प्रतिवेदनमा नै सामाजिक अध्ययनको महत्त्व र शिक्षणका लागि सुझाएको थियो । नेपालमा औपचारिक शिक्षाको सुरुवात भएदेखि नै सामाजिक शिक्षालाई महत्त्व दिइएको छ । राष्ट्रिय पाठ्यक्रम परिषदले २०५५ सालदेखि कक्षा १ देखि १० सम्म नै सामाजिक शिक्षालाई अनिवार्य विषयका रूपमा कार्यान्वयनमा ल्याएको हो ।

केही दिनअघि मार्टिन चौतारीमा सामाजिक विषय शिक्षण र भाषा विषयमा राम्रै मन्थन भएको थियो । मन्थनको निचोड भाषा महत्त्व थिएन । ठूलो कुरा त अभिव्यक्त हुनु, अभिव्यक्त गराउनु, समाज सिकाउनु र बुझाउनु थियो ।

भाषा बोल्दैमा शिक्षा गुणस्तरीय पाउनु होइन । हाम्रा धेरैजसाे स्कुलका सञ्चालक र लाखौँ अभिभावकका लागि गुणस्तरीय शिक्षा भनेको अंग्रेजी भाषा कनीकुथी बोल्नु हो । देश विकासको बाधक सोच र बालबालिकाको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हनन यहीँनिर भइरहेको छ ।

स्कुलमा बालबालिका रित्तै जाने होइनन् । बालबालिकाहरू सामाजिक तथा सांस्कृतिक पुँजी बोकेर जान्छन् । बालबालिकाहरूले घरबाट सिकेर आएको भाषा नेपाली हो । अंग्रेजी भाषा स्कुलको नीति र शासन बनेपछि, कसरी सामाजिक सिकाइ हुन्छ ? कसरी सामाजिक अन्तर्क्रिया हुन्छ ? अन्तर्क्रियाबिनाको सिकाइ कति दिगो होला ? शिक्षक र बालबालिकाबीच दूरी भएपछि समाज कसरी बुझाउने ? आफ्नो समाजका बहुआयामिक घटनालाई बुझ्न र बुझाउन नेपाली भाषाबिना कसरी बुझाउन सकिन्छ र ?

विचरा बबुरो बच्चो नेपालीबाट त खासै भन्न सकिरहेको हुँदैन । शिक्षकले भन्छ, बोल अंग्रेजी ! 'दिसिज इन स्कुल्स रुल ।' नेपाली बोलेमा जरिवाना तिराउने यस्ता स्कुलले के कहिले सोचेका छन् बालमनोविज्ञानमा यसले कस्तो असर पार्छ भनेर ? उसको भावी जिन्दगी र मानसिक स्वास्थ्यको को हुने जिम्मेवार ?

भाषा प्रमुख होइन । प्रवृत्ति प्रमुख हो । नियत प्रमुख हो । सिकाइ प्रमुख हो । अन्तर्क्रिया प्रमुख हो ।

(लेखक इनोभेटिभ पाइलाका कार्यकारी प्रमुख हुन् ।)

प्रकाशित मिति: बुधबार, माघ २१, २०७७ १२:२०