धर्मी न्यौपाने जाे समाजबाट लखेटिएर ६१ वर्षदेखि कुष्ठरोग आश्रममा छिन्

A+ A A-

आँखा कमजोर भए पनि दिमाग तेज छ । कसैले प्रश्न सोधे वर्ष, महिना र गतेसहित जवाफ फर्काइहाल्छिन् । गुल्मी अर्मिनी गाउँमा जन्मिएकी धर्मी न्यौपानेलाई कति वर्ष भएँ भन्ने थाहै छैन । ‘११९३ साल चैत २४ की हुँ । कति भएँ हिसाब गर्नुस् त,’ उमेर सोध्दा उनले जवाफ फर्काइन् ।

थाहा भयो, उनी ८३ वर्ष पुगेकी रहिछिन् । पोखराको टुटुंगास्थित आश्रममा भेटिएकी धर्मीले कुराकानीमा जीवनका उतारचढाव सुनाइन् । उनको जीवनमा उतारचढाव आउनुको मुख्य कारण कुष्ठरोग हो । सात वर्षमै अनुहार र हातवरपर फोका देखियो ।

कुष्ठरोग हो भन्ने थाहा भएपछि गाउँलेहरू जाइलागे । धर्मीसँग मात्रै होइन, बा–आमाबाटै गाउँले तर्किन थाले । २२ वर्षमा उनी गाउँ छोडेर स्याङ्जाको मालुङ्गास्थित कुष्ठरोगीखानामा आइन् । अहिलेको चलनचल्तीको भाषामा भन्ने हो भने त्यो बेला मालुङ्गामा कुष्ठरोगीलाई राख्ने ‘क्वारेन्टाइन’ थियो ।

‘त्यो बेला यसले भैँसीलाई पनि रोग सार्छे भने । छुनै नदिने गर्थे । अनि म गाउँ छोडेर मालुङ्गा आएँ,’ उनी भन्छिन्, ‘अहिले यस्तै रोग भएकालाई पनि अलि सजिलो छ । घरमै बस्छन्’, गाउँलेले त्योबेला गरेको व्यवहारबारे उनी बोल्छिन्, ‘सर्ने भए मलाई रोग देखिएपछि १०-१२ वर्षसम्म स्याहार्ने आमालाई पनि सर्थ्यो नि !’

अहिले कुष्ठरोग भनिए पनि धर्मीलाई समस्या देखिँदा महारोग, कुष्ठ, कोढ भनिन्थ्यो । २०१५ सालसम्म घरमै बसिन् । गाउँलेहरू जाइलागेपछि उनी २०१६ साल वैशाखमा स्याङ्जाको मालुङ्गास्थित कुष्ठरोगीखानामा आइन् । त्यहाँबाट २०४९ सालमा पोखरा ल्याइयो । यसरी उनले जीवनको ऊर्जाशील ६१ वर्ष कुष्ठरोगीखाना र आश्रममा बिताइसकिन् ।

२०१६ देखि २०४९ सम्म मालुङ्गाको कुष्ठरोगीखाना र त्यसपछि पोखरास्थित कुष्ठरोगी आश्रममा बसेकी छन् उनी । बसिरहेको ठाउँ फेरियो तर जिन्दगीको दौड कुष्ठरोगले बनाएको बाटोमा चलेको छ ।

धर्मी देवकोटा (न्यौपाने)

मालुङ्गाको कुष्ठरोगीखानाबाट नेपाल कुष्ठरोग निवारण संघको पोखरा आरोग्य आश्रम आएको २८ वर्ष भयो । जीवनको ऊर्जाशील ६१ वर्ष उनले कुष्ठरोगीखाना र पोखराको आश्रममा बिताइसकिन् । उनी आश्रम बसेको रोग निको नभएर होइन, जाने ठाउँ नै नभएर हाे । आश्रममै पनि अरुसँग खासै बोल्दिनन्, एक्लै बस्न रुचाउँछिन् ।

धर्मीकै भाषामा भन्ने हो भने ‘महारोगसँग लड्दालड्दै जाने बेला’ भइसक्यो । अहिले कुष्ठरोग भनिए पनि धर्मीलाई समस्या देखिँदा महारोग, कुष्ठ, कोढ भनिन्थ्यो । रोग देखिँदाका चिल्ला छाला चाउरी परिसके, आँखा पनि कमजोर भएका छन् अनि कानलाई पनि बुढेसकाल लागिसक्यो । कुष्ठरोगको औषधि खान छोडेको २९ वर्ष भयो । ‘एक पटक २४ र अर्को पटक १६ महिना दबाई खाएँ । दिनकै एक अञ्जुली हुन्थ्यो,’ उनी सुनाउँछिन्, ‘कालो औषधि थियो, त्यो खाँदा मुख पूरै कालो हुन्थ्यो ।’

अहिले उनका हातका औँला राम्रोसँग चल्दैनन् । ‘तपाईंहरूको जस्तो मज्जाले चल्दैन, हात चनाखो छैन । खुट्टाचाहिँ बुढेसकाल लाग्यो, राम्रोसँग हिँड्न सक्दिनँ,’ धर्मीले हात देखाउँदै सुनाइन् । हातखुट्टा, मांसपेसी कमजोर हुने, हातखुट्टामा नदुख्ने घाउ देखिनु, शरीरमा गिर्खाहरू हुनुजस्ता कुष्ठरोगका लक्षण धर्मीलाई पनि देखिए । समयमै उपचार गरेकाले उनलाई कुष्ठरोगले अपांगताको अवस्थासम्म भने पुर्‍याएन ।

आश्रमस्थित आफ्नो कोठामा ८३ वर्षीया धर्मी । तस्वीरः अनुप/शिलापत्र

२०४९ साल फागुनमा मालुङ्गाबाट उनीसहित ३५ जना पोखरा ल्याइएका थिए । ‘त्यो बेला पोखराबाट मालुङ्गा गएर फोटो खिचेर, नाम टिपाएर पोखरा ल्याएका हुन् । पोखरा आउँदा ३५ जना थियौँ । अहिले चार जना बाँकी छौँ,’ उनले सुनाइन् । बाँकी ३१ मध्ये अधिकांशले आश्रममै प्राण त्यागे । एकाध मात्रै आफन्तसँग फर्किएका छन् । २०४९ सालको ब्याचका बाँकी चारबाहेक टुटुंगाको आरोग्य आश्रममा अरु नौ सहित अहिले १३ जना बसेका छन् ।

०००

छोरी बुद्धिसरा आमालाई भेट्न नवलपुरबाट बेलाबखत पोखरा आउँछिन् । मंसिरमा आएकी छोरी अब कहिले आउँछे भनेर धर्मी बाटो कुर्दै छिन् । ‘छोरीलाई पेटको समस्या छ । अहिले बिरामी भएँ, आउँदिन आमा भनिन् । अस्ति मंसिरमा भेटेर गइन्,’ धर्मीको मुहारमा चमक देखियो । छोरीसँग फोनमा कुरा गर्छिन् । छोरीतिरकै नातिनी बुहारीले सात वर्षअघि ल्याइदिएको फोनले उनलाई पोखरादेखि नवलपुरसम्म जोडेको छ ।

कुष्ठरोगले उनलाई अपांगतासम्म भने पुर्‍याएन । तर हातमा भने त्यही रोगका कारण समस्या छ । अरुको जस्तो सहज तरिकाले उनको हातका औँला चल्दैनन् । औषधि खान छोडेको तीन दशक भयो । रोग सञ्चो भए पनि उनी समाजमा फर्किनन् ।

हरेकपल्ट आउँदा छोरी बुद्धिसराले ‘मसँगै जाऊँ भन्छिन्’ । कडक स्वभावकी धर्मीलाई अब आश्रम छोडेर फर्किनै मन छैन । ‘जीवन यहीँ बित्यो, अब जाने बेलामा उता गएर छोरीलाई दुःख किन दिनु ?,’ धर्मीले थपिन्, ‘यहाँ आफैँ पकाएर खाएकी छु । उसका पाँच छोराछोरी छन्, यहाँ मलाई राम्रै छ ।’

छोरीलाई भने कुष्ठरोग नरहेको धर्मीले सुनाइन् । छोरीबाहेक अहिले धर्मीसँग आफ्नो भन्ने अरु कोही छैनन् । श्रीमान् कमलाकान्त ५८ वर्षको सहयात्रा टुंग्याएर ८९ वर्षमा आरोग्य आश्रममै अस्ताए । कमलाकान्त र धर्मीको चौरासी पूजा पनि दुई वर्ष पहिला आश्रममै गरिएको थियो । चौरासी गरेको सात महिनापछि श्रीमान्‌ले साथ छोडेका हुन् । आरोग्य आश्रमले त्यहाँ बस्नेलाई तरकारी खेती गर्न आश्रमको आडैमा दुई हात जमिन दिएको थियो । ‘उहाँ हुँदासम्म तरकारी लगाएर त्यही खान्थ्यौँ । अहिले पानी परेको छैन । म काम गर्न पनि सक्दिनँ,’ धर्मीले भनिन् ।

कुष्ठरोगी बस्ने पोखराको टुटुंगास्थित आरोग्य आश्रम । तस्वीरः अनुप/शिलापत्र

नसोचेको आश्रमयात्राले धर्मीलाई २०१७ सालमा कमलाकान्तसँग जोडेको थियो । पाल्पा पूर्वखोलाका कमलाकान्त पनि २०१६ साल फागुनमा मालुङ्गाको कुष्ठरोगीखानामा आएका थिए । दुवैलाई एउटै समस्या भएपछि एकअर्कालाई स्वीकारे, २०१८ सालमा विवाह गरे । अनि धर्मी न्यौपानेबाट देवकोटा भइन् ।

छोरी बुद्धिसरा आश्रममै जन्मिएकी हुन् । छोरा १५ वर्षमै बितेका रहेछन् । भगवान्‌प्रति ठूलो आस्था छ उनको, जति आस्था छ त्यति गुनासो पनि । गुनासो अरु कुरामा होइन, छोरालाई कलिलै उमेरमा लगिदिएकोमा हो । गुनासो भए पनि आस्थाचाहिँ मरेको छैन । उनी हरेक बिहान–साँझ पूजा गर्छिन् । अरुले पकाएको पनि खाँदिनन् । ‘यहाँ सबैले सँगै खाऊँ भनेका थिए । हुँदैन भनेर अहिले सबैले आफैँ पकाएर खान्छौँ,’ धर्मीले आश्रमभित्रको व्यवस्था खोलिन् ।

चार दशकपहिला बितेका छोरालाई उनी अझै सम्झिन्छिन् । छोरा सम्झँदा आँखा रसाउँछन् । अनि उनी बोल्छिन्, ‘खोइ, भगवान्‌ले किन छिटो लगे ।’ कुष्ठरोग लागेरभन्दा पनि उनलाई छोराको मृत्युले सताइरहेको छ । कारण भने खुलाइनन् । ‘१४ वर्षमा टेस्ट पास गरेको थियो, एक वर्षपछि बित्यो । अहिले मलाई रोग निको भइसक्यो,’ उनी सुकसुकाउँछिन्, ‘छोरालाई भगवान्‌ले नहरेको भए अहिले गाउँमै हुन्थेँ । नातिनातिना हुन्थे ।’

०००

कुष्ठरोग सरिहाल्छ भन्ने भ्रममा नपरौँ

- डा रमेश शर्मा, छाला रोग विशेषज्ञ

उपचार नगरे मात्रै कुष्ठरोगले अपांगतासम्म पुर्‍याउँछ । छाला चम्किलो हुने, शरीरमा गिर्खा देखिने, हातखुट्टा झमझम गर्ने पनि हुन सक्छ । यस्ता लक्षण देखिए र समयमै कुष्ठराेग हाे भन्ने पत्ता लगाई उपचार गरे ठीक हुन्छ । पहिला कुष्ठरोगबारे धेरैलाई जानकारी थिएन, अहिले अवस्था थोरै फरक छ । अरु रोगभन्दा यसको भाइरस कम संक्रामक हुन्छ ।

यो रोग सर्न हप्तामा २० घन्टाभन्दा बढी बिरामीको सम्पर्कमा हुनुपर्छ । तर, एउटै व्यक्तिसँग यति लामो समय संगत हुँदैन । त्यसैले कुष्ठरोग सरिहाल्छ भनेर भ्रममा नपरौँ । म आफैँ गएको चार वर्षमा ३ सयभन्दा बढी बिरामी हेरेँ । ४० वर्ष काम गरेकाहरू अस्पतालमै हुनुहुन्छ, उहाँहरूलाई केही भएकै छैन । भन्नुको अर्थ ४/५ हजार बिरामी जाँच्दा पनि सर्दैन भनेपछि यसको भाइरस कमजोर हुन्छ भन्ने बुझौँ ।

श्रीमान्‌बाट श्रीमतीमा, बुबाआमाबाट बच्चाबच्चीमा अथवा निकै नजिकको अरु मान्छेमा यो सर्छ । त्यसैले लामो समय संगत छैन भने कुष्ठरोगीलाई देखेर भाग्नु पर्दैन । मास्क र पन्जाको चलन कोरोनापछि आएको हो । त्योभन्दा अगाडि हामी बिरामी त्यत्तिकै हेर्थ्यौं । भ्रममा नपरौँ, कोरोनाजस्तो संक्रामक यो हुँदैन । औषधि खाएपछि यो सन्चो हुन्छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, माघ १८, २०७७ १५:३२