नदीका दुई किनारजस्ता माधव–बामदेव

A+ A A-

नेकपा नेताद्वय माधव नेपाल र बामदेव गौतम मालेकालीन राजनीतिदेखिकै कुशल संगठक मानिन्छन् । पञ्चायतकालको कठिन स्थितिमा उनीहरु भूमिगत भएर गाउँबस्ती पुगे र पार्टीको संगठन विस्तार गरे । माधव मध्य नेपालमा सक्रिय रहे भने बामदेव पश्चिममा । माधव नेपाल पार्टी नेतृत्वमा पुगेपछि भने यी दुई नेताबीच कहिल्यै आत्मीय सम्बन्ध रहेन ।

२०५० जेठ ३ को दासढुंगा दुर्घटनामा तत्कालीन एमाले महासचिव मदन भण्डारी र संगठन विभाग प्रमुख जीवराज आश्रितको निधन भयो । मदन–आश्रितको जोडीलाई पार्टीमा उदाहरणीय मानिन्छ । एमालेमा उनीहरुको रिक्त ठाउँमा पुगे, माधव र बामदेव । तर सम्बन्ध भने सुरुदेखि नै औपचारिक मात्र रह्यो ।

दासढुंगा दुर्घटनापछि पार्टी नेतृत्वमा झलनाथ खनाल र माधव नेपालको दाबी थियो । त्यो जनताको बहुदलीय जनवादको मौसम थियो । एक वर्षअघिको महाधिवेशनमा खनालले जबजलाई दक्ष प्रजापतिको टाउको भनेका थिए । उनलाई पुनः नेतृत्वमा फर्किन त्यही भनाइले रोक्यो । माधवलाई महासचिव बनाउन राधाकृष्ण मैनाली र गौतम तयार थिएनन् । उनीहरुले केपी ओलीलाई भेटेर महासचिवको प्रस्ताव पनि गरे । उनी हिच्किचाएपछि अन्ततः गौतमले नै नेपाललाई कार्यवाहक महासचिव प्रस्ताव गरे ।

आश्रितको उत्तराधिकारी बनेर गौतम पार्टी संगठन विभाग प्रमुख बने । तर, महासचिव र संगठन विभाग प्रमुख (मदन-आश्रित) बीच पहिले जुनखालको हार्दिकता थियो, माधव–बामदेवमा त्यो देखिएन । उनीहरुबीच औपचारिक मात्र सम्बन्ध रह्यो । नेपाल र गौतमबीच कहिल्यै पनि आत्मिय सम्बन्ध नदेखिएको मालेकालीन नेता प्रदीप नेपाल बताउँछन् । ‘उहाँहरु दुबै पुराना नेता हो । पार्टी संगठन गरेरै यहाँसम्म आइपुग्नु भएको होे’ उनले भने, ‘तर, माधव र बामदेव कमरेडबीच औपचारिक मात्र सम्बन्ध रह्यो । आत्मीय सम्बन्ध कहिल्यै देखिएन ।’

मदन भण्डारीको लोकप्रियताले उनको निधनपछि पनि जनमत प्रभावित पार्‍यो । आफ्नो पार्टीको बहुमत रहेको संसद तीन वर्षमै भंग गरेर प्रधानमन्त्री गिरीजाप्रसाद कोइरालाले मध्यावधि निर्वाचन घोषणा गरे । दासढुंगाको शंकास्पद दुर्घटनालाई एमालेले षडयन्त्रपूर्ण हत्याकाण्डको रुपमा चुनावी मुद्दा बनायो । २०५१ को मध्यावधि निर्वाचनमा एमाले सबैभन्दा ठूलो पार्टी बनेर उदायो ।

पार्टी अध्यक्ष मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा एमालेको अल्पमतको सरकार बन्यो । महासचिव र स्थायी कमिटीका शीर्ष नेताहरु मन्त्री बने । तर, बामदेवलाई सरकारबाहिरै राखियो । उनलाई थामथुम पार्न पार्टी विधानमै नभएको उपमहासचिव पद सिर्जना गरियो । गौतम उत्साहका साथ पार्टी काममा खटिए । ०५२ भदौमा नौ महिने अल्पमतको सरकार ढल्यो । नेताहरु पार्टीमा फर्किए । महासचिव नेपालले उपमहासचिव पद खारेज गरेर गौतमलाई पुरानै जिम्मेवारीमा फर्काएपछि उनको मन भाँचियो ।

महासचिव नेपालले आफूलाई उपयोग मात्र गरेको गौतमको बुझाई रह्यो । त्यसैले उनी भित्रभित्रै नेपाललाई हटाएर खनाललाई महासचिव बनाउने रणनीतिमा लागे । २०५३ सम्म आइपुदा उनको त्यो योजना सफल त भएन, महासचिव नेपालसँग सम्बन्ध बिगार्न भने पर्याप्त बनिदियो ।

२०५४ को छैटौं महाधिवेशनमा आइपुग्दा नेपाल र गौतम नदीका दुई किनार भइसकेका थिए । तत्कालीन निहुँ महाकाली सन्धी देखाए पनि पार्टीभित्रको पुरानो सीपी–माधव गुटबन्दी बौरिएको थियो । त्यसलाई मलजल महाकाली सन्धीको मतभेदले गरेको थियो ।

गौतम–सीपी एकातर्फ लागे भने माधव–केपी ओली अर्कोतर्फ । ०५४ माघमा नेपालगन्जमा सम्पन्न छैटौं महाधिवेशनको एक महिनापछि २१ फागुनमा त एमाले विभाजन नै भयो । गौतमको नेतृत्वमा माले गठन गरियो ।

पार्टी विवादलाई व्यवस्थापन गर्न नसक्नुमा गौतमजत्तिकै दोषी माधव नेपाल पनि थिए । तर, प्रचार यसरी गरियो गौतमको एकल चाहनाले मात्र पार्टी विभाजन भएको हो । २०५६ को निर्वाचनमा देशभर माले पराजित भए पनि बर्दिया १ मा गौतमले जित्ने स्थिति थियो । तत्कालीन एमालेले रातारात कांग्रेस उम्मेदवार काशी पौडेललाई भोट दिने निर्णय गरेर गौतमलाई हराइएको थियो । खुलामञ्चबाट गौतमलाई एक नम्बरको भ्रष्टाचारी घोषणा गरिएको थियो ।

यी सबै चोटहरुले चार वर्षपछि एमालेमा फर्किए पनि नेपाल र गौतमको सम्बन्ध सुमधुर बन्न सकेन । एकतापछि पनि नेपाल–गौतम कहिल्यै एकठाउँ रहेनन् । गौतम सधैँ नेता नेपालविपरीतको ध्रुबमा उभिए ।

एकता लगत्तैको सातौ महाधिवेशन (२०५९, जनकपुर) मा ओलीले बहुपदीय प्रणालीसहितको शक्ति सञ्चयको कार्यनीति लिएका थिए । त्यो झण्डै दशक लामो नेपालको नेतृत्वमाथिको चुनौति पनि थियो । गौतमको बलियो साथ ओलीलाई थियो । ओलीको कार्यनीति पास त भएन, गौतमलाई भने नेपालइतर ध्रुबमा राखिराख्यो ।

२०६१ माघमा राजा ज्ञानेन्द्रले निर्वाचित सरकार अपदस्त गरेर शाहीशासन सुरु गरे । महासचिव माधव नेपाललगायत शीर्ष नेताहरु नजरबन्दमा परे । त्यो बेला बाहिर रहेका नेता खनाललाई महासचिव बनाएर जनआन्दोलनमा जानुपर्ने लबिङमा गौतम लागे । पार्टी नेतृत्वलाई हटाएर जाँदा पार्टीभित्र असन्तुष्टि बढ्ने विश्लेषणपछि उनको लबिङ काम लागेन ।

सशस्त्र संघर्ष गरिरहेको माओवादीले एमाले कार्यकर्तालाई तारो बनाएका थिए । त्यो बेला दुई पार्टीबीच सम्बन्ध सुधार गर्न र संयुक्त जनआन्दोलनका लागि वातावरण बनाउन महासचिव नेपालले नेता गौतम र युवराज ज्ञवालीलाई रोल्पासम्म पठाएका थिए । त्यो भेटपछि माओवादीले एमालेसँगको व्यवहार सुधार्‍यो । सम्बन्ध सुधारको जस भने आँफैले लिएकोमा पनि गौतम असन्तुष्ट भए ।

पहिलो संविधानसभा निर्वाचनमा एमाले नराम्ररी पराजित भयो । महासचिव नेपाल, ओली, गौतम लगायत शीर्ष नेताहरुले चुनाव हारे । पार्टी तेस्रो बन्यो । त्यो पराजयको नैतिक जिम्मेवारी लिएर महासचिव नेपालले राजीनामा दिनुपर्ने माग पार्टी बैठकमा गर्ने नेता गौतम नै थिए । महासचिव नेपालले नैतिकताको आधारमा राजीनामा दिए । दुई दशकपछि झलनाथ खनाल पार्टी नेतृत्वमा फर्किए । चुनाब त गौतमले पनि हारेका थिए, तर महासचिव खनाल भएपछि उनलाई प्रचण्ड सरकारमा उपप्रधान तथा गृहमन्त्री हुन कुनै नैतिकताले छेकेन ।

आठौं महाधिवेशन (बुटवल, २०६५) सम्म आइपुग्दा पार्टीमा नेपाल धेरै कमजोर भइसकेका थिए । उनी सर्वसम्मत अध्यक्ष बन्न चाहन्थे । तर, उनलाई साथ दिने कोही नेता थिएनन् । त्यसरी पार्टी नेतृत्वमा किनारामा पुगेका नेपालले कांग्रेस सभापति गिरीजाप्रसाद कोइराला र ओलीको साथ पाए । पार्टी अध्यक्ष खनाल हुँदाहुँदै प्रचण्ड सरकार ढलेपछि २०६६ मा उनी प्रधानमन्त्री बने ।

कांग्रेस–एमाले गठबन्धनको त्यो सरकार ढाल्न हस्ताक्षर संकलन गरेर गौतम प्रधानमन्त्री नेपालसँग झनै टाढिए । नेपालले राजीनामा दिएर राजनीतिक संकटको निकास दिनुपर्ने भन्दै वक्तव्यबाजी गरे । नेपाल हटाउन पहल गरेका तिनै गौतमले १७ पटक चुनाव हुँदा पनि कांग्रेसका रामचन्द्र पौडेल वा माओवादीका प्रचण्ड प्रधानमन्त्री हुन नसकेपछि एमाले अध्यक्ष खनाललाई प्रधानमन्त्री बनाउन पहल गरे । गौतमको योजनामा बनेको खनाल सरकार नेता नेपाल र ओलीले सात महिनामै ढालिदिए ।

एमालेको नवौं महाधिवेशनमा माधव नेपाल र केपी ओली पार्टी नेतृत्वका लागि आमने–सामने थिए । गौतमले यसपटक पनि नेपाललाई साथ दिएनन् । ओली प्यानल मात्र बनाएनन्, ठाउँठाउँमा भाषण पनि गरे, माधव नेपाललाई अब उठ्नै नसक्ने गरी पछार्नुपर्छ । कतिसम्म भने ओलीको जीतलाई उनले आफ्नो प्रतिष्ठाको विषय बनाएका थिए ।

ओली र गौतमबीच ‘एक व्याक्ति, एक पद’मा एउटा लामो समझदारी बनेको थियो । सोही समझदारी अनुसार, २०७० को दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनपछि उनले ओलीलाई संसदीय दलको नेतामा सघाए । त्यतिबेलै नवौं महाधिवेशनसम्म सँगै जाने समझदारी थियो । ओली पार्टी अध्यक्ष भएपछि आफूलाई संसदीय दलको नेता र प्रधानमन्त्री बनेपछि पार्टी अध्यक्ष छाड्नुपर्ने गौतमको माग थियो । गौतमले पार्टीका ती मोर्चामा ओलीलाई दरिलो साथ दिएर जिताए । तर, ओलीले आफ्नो वचन पूरा गरेनन् ।

तत्कालीन एमालेमा बामदेव समूह सानो थियो, तर किङ मेकरजस्तो । २२ सदस्यीय स्थायी कमिटीमा गौतम र किरण गुरुङसहित ओली समूहका १३ र माधव समूहका ९ नेता थिए । ४७ सदस्यीय पोलिटब्यूरोमा ओलीसँग गौतम समूहका ५ सहित २५ सदस्य थिए । नेपाल समूहमा २२ जना थिए । १ सय ३५ सदस्यीय केन्द्रीय कमिटीमा माधवभन्दा ओली समूहमा १२ सदस्य धेरै थिए । जबकी गौतमसँग १३ जना केन्द्रीय सदस्य थिए । तर गौतमले कहिल्यै नेता नेपालसँग गठबन्धन बनाएर ओलीलाई चुनौति दिन खोजेनन् ।

गौतमले साथ दिएको भए अन्तरपार्टी संघर्षमा नेपाल बलिया हुन्थे । एक्लै पार्टी चलाएको उनीमाथि जुन आरोप छ, त्यसलाई नियन्त्रण गर्न र पार्टीभित्रको शक्ति संघर्षलाई सन्तुलन गर्न सक्थ्यो । तर, नेपालले गौतमको त्यस्तो साथ कहिल्यै पाएनन् ।

गौतमनिकट नेता हरि पराजुली भने २०५० सालमा नेपाललाई महासचिवमा प्रस्ताव गर्ने नेता नै गौतम भएको बताउँदै पार्टीका समकालीन नेताको सम्बन्ध उनीहरुबीच रहेको बताउँछन् । ‘२०५४ सालको विभाजनले दुई नेताबीच तिक्तता ल्याएको पक्कै हो । अरु त पार्टी राजनीतिमा विचार र नीतिले नजिक र टाढा लैजाने हो । त्यस्तो नराम्रो सम्बन्ध छैन,’ उनले भने ।

२१ पुस २०७१ अर्थात, अंग्रेजी नयाँ बर्ष २०१५ मा गौतमले नेता नेपालसँग अनौंठौ प्रस्ताव गरे, सँगै फिल्म हेर्न जाने । सुन्धाराको सिभिल मल पुग्दा माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड पनि आउँदै थिए । गौतम, नेपाल र प्रचण्डले सँगै हलमा हिन्दी फिल्म पिके हेरे । तर गौतमले फिल्मभन्दा धेरै सन्देश अध्यक्ष ओलीलाई दिएका थिए । माओवादीसँग वैचारिक संघर्ष चर्किएको र पार्टीभित्र ओली एक्लै हिड्न थालेका बेला गौतमले प्रचण्ड र नेपाललाई सँगै लिएर फिल्म हेरेका थिए । त्योभन्दा अघि बढेर गौतमले कहिल्यै ओलीलाई असहयोग गरेनन् । कारण, माधव नेपाल बलियो हुँदा आफू बलियो हुने उनले कहिल्यै ठानेनन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ १७, २०७७ ११:५०