राष्ट्रिय अभिलेखालयकाे आँखीझ्यालबाट इतिहास चियाउँदा

A+ A A-

अभिलेखको कुनै रङ्ग हुन्छ कि हुँदैन, थाहा छैन ।

अभिलेखालयको ढोकाको रङ्ग भने रातो थियो ।

विद्युतीय ढोकामा जब अभिलेखालयकी अधिकृत रज्जु हाडाले फिङ्गर प्रिन्ट दिइन्, तब ढोका आफैँ खुल्यो ।

‘हामी यसलाई स्ट्याक हल (लाइब्रेरी हल) भन्छौँ’, उनले हामीतिर पुलुक्क हेर्दै भित्र छिराइन् ।

बाहिर घामबाट भित्र छिर्दा आँखाले केही बेर कालो मात्रै देखिरह्यो । तर, भित्र छिरेर अवलोकन गर्न थालेपछि भने त्यो ‘कालो’ कतिखेर महासागर नियाल्दा नियाल्दैको ‘नीलो’ देखिन थाल्यो । पत्तै भएन !

राष्ट्रिय अभिलेखालयको भवन

०००

ढोका उघारिएपछिको दृश्य तहतहमा छुट्याइएका कम्पार्टमेन्टजस्तै देखिए । काठले बारेर बनाइएका छवटा शाखा रहेछन् ।

ज्योतिष शाखा, अभिलेख शाखा, धर्मशास्त्र शाखा, तन्त्र शाखा/दर्शन शाखा, श्री कुमारीचोक शाखा, तिब्बती शाखा !

काठको ढोकामा रातो र पहेँलो अबिरले लेखिएको ‘ॐ’ र ‘स्वस्तिक’ चिह्नले अभिलेख शाखालाई केही धार्मिक बनाएको प्रतीत भइरहेको थियो ।

‘पूजा पनि गर्नुहुन्छ र यहाँ ?’

‘यो त मल्लकालीन राजामहाराजाहरूको पुरानो जैसी कोठाको (पूजाकोठा) संग्रह हो नि !’ उनले राष्ट्रिय अभिलेखालयबारे रहस्योद्घाटन गरिन् । जिज्ञासाले हाम्रा आँखा झन् ठूला भए ।

यी अनगिन्ती हस्तलिखित ग्रन्थ, कागजात, दस्तावेज अनि किताबहरू कसरी यहाँसम्म आइपुगे होलान् त ? प्रश्नले मीठो कौतूहल जगायो ।

साँच्चै कति शासकहरूले यी पुस्तक/पुस्तिकाहरूलाई पढे होलान् ? अनि कतिले त पढ्न पनि दिएनन् होला है ?

राष्ट्रिय अभिलेखालयको अभिलेख शाखा

०००

राष्ट्रिय अभिलेखालय वा भनौँ राष्ट्रिय अभिलेखीकरणको सुरुवात कहिलेदेखि भयो होला ? कहिलेदेखि किताब संरक्षण गर्ने परम्परा चल्न थाल्यो होला ? प्रश्नको पहेली फुकाउन अभिलेखालयमै भएका लिच्छवीकालीन पुराना अभिलेखहरूले सघाए ।

झण्डै दुई शताब्दीअघि राजा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको लालमोहरले हामीलाई यस इतिहासको पोयो फुकाउन मद्दत गरिदियो ।

वि.सं १८६९ मा जारी भएको उक्त लालमोहरमा केदारनाथ नाम गरेका पण्डितलाई हनुमानढोकामा रहेका सम्पूर्ण पुस्तकको संरक्षण र बन्दोबस्त गर्नका लागि तोकिएको रहेछ ।

किताब संरक्षण गर्ने, किताब च्यातिएको भए पुनर्लेखन गर्ने, रातभरि बत्ती बालेर राख्ने आदिजस्ता काम उनलाई सुम्पिएको रहेछ !

यसरी किताब संरक्षण गर्नका लागि ब्राह्मणहरूको व्यवस्था नै गरिएको रहेछ त्यतिखेर । पुराना ग्रन्थहरूको संरक्षण गरिनुपर्छ भन्ने चेत त्यतिबेलै रहेछ ।

हाडाले बताएअनुसार त्यतिखेर हनुमानढोकामा संरक्षण गरिएका सम्पूर्ण दस्तावेजहरूको सूची अहिले पनि अभिलेखालयमा सुरक्षित छ । यसरी भन्न सकिन्छ, पुस्तकालयकाे आधारभूत खाका त्यतिखेरै बीजारोपण भएको रहेछ ।

श्री ५ राजेन्द्र वीर विक्रम शाहदेवको पञ्जाछाप

०००

पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरण गरेपछि महत्त्वपूर्ण किताबहरू ठाउँठाउँबाट संकलन गरेर हनुमानढोकामा संगृहीत गरेका रहेछन् ।

‘गीर्वाणयुद्धको पालामा केदारनाथ पण्डितलाई जिम्मा दिएर, ती किताबहरू सूचीकृत गरेयता नै अभिलेखालयको इतिहास सुरु हुन्छ’, अभिलेखालयकी निमित्त महानिर्देशक सौभाग्य प्रधानाङ्गले सारमा बुझाइन् ।

धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ, जंगबहादुर राणाले प्रधानमन्त्री भएपछि हनुमान ढोकाको उक्त पूजाकोठाको संग्रहलाई थापाथली दरबारमा लगेर राखेका थिए ।

आरम्भमा वसन्तपुर दरबारमा संकलित हस्तलिखित ग्रन्थहरूलाई वि.सं. १९०४ मा तत्कालीन जङ्गबहादुर राणाको आज्ञाले त्यहाँबाट थापाथली दरबारमा सारिएको थियो भन्ने इतिहास छ ।

वि.सं १९१० मा दरबार हाईस्कुलको निर्माण भएपछि ती ग्रन्थहरूलाई फेरि थापाथली दरबारबाट दरबार हाईस्कुलको बुइँगलमा सारियो ।

‘दरबारमा सारिएकाे हुनाले नै राणाहरूले दरबार लाइब्रेरी पनि भन्ने गर्थे’, इतिहासकार डा. महेशराज पन्त सम्झन्छन् ।

पन्तको भनाइमा त्याे दरबार लाइब्रेरी भ्रमण गर्न वि.सं. १९४२ सालमा रणोद्दीप सिंह श्री ३ महाराज भएको बेला लण्डनका प्रोफेसर सेसिल बेण्डल नेपाल आएका थिए ।

‘नेपालमा किताब कति राम्रोसँग राखिएको रहेछ, युरोपको लाइब्रेरीमा भन्दा नेपालको लाइब्रेरीमा किताब पाउन सजिलो रहेछ’, दरबार लाइब्रेरी घुमेपछिको आफ्नो अनुभव सेसिलले आफ्नो किताब ‘नेपाल र उत्तर भारतको यात्रावृत्तान्त’मा लेखेका छन्’, पन्त भन्छन् ।

वि.सं. १९५८/५९ मा प्रकाशित गोरखापत्रको पहिलो अंक

वि.सं. १९५७ मा राणा प्रधानमन्त्री वीर शमशेरले घण्टाघरमा वीर पुस्तकालय बनाए । उनकै पहलमा वि.सं १९६२ मा भारतका पण्डित हरप्रसाद शास्त्रीजस्ता विद्वान्‌हरू ल्याएर पुस्तकहरूको सूची बनाउनुका साथै शाखा तथा किताब थप्ने काम गराए । त्यसयता त्यस लाइब्रेरीलाई वीर पुस्तकालय भन्न थालियो ।

२००७ सालमा नेपालमा प्रजातन्त्र आएपछि भने २००९ सालमा पुरातत्त्व विभाग स्थापना भयो । त्यति नै बेला वीर पुस्तकालयको सम्पदा पुराना किताबहरू पुरातत्त्वअन्तर्गत राख्ने कुरा भइराखेकै बखत २०१८ सालमा ऐतिहासिक तथा राष्ट्रिय महत्त्वका दस्तावेज संरक्षण हुनुपर्नेमा जोड दिँदै आएको भारत सरकारले नेपालका लागि राष्ट्रिय अभिलेखालय भवन बनाउन सुरु गरिदियो ।

भवन बनेपछि वीर पुस्तकालयका सबै पुस्तक अभिलेखालयमा ल्याएर राखियो । यसरी १७ असोज, २०२४ सालमा हालको राष्ट्रिय अभिलेखालय निर्माण हुन पुग्यो । तत्कालीन राजा महेन्द्रले त्यसकाे उद्घाटन गरेका थिए ।

हनुमान ढोकाको पूजाकोठाको संग्रहको विस्तारित स्वरूप यसरी हेर्दाहेर्दै दरबार लाइब्रेरी, वीर पुस्तकालय हुँदै राष्ट्रिय अभिलेखालयमा परिणत भएको बारे थाहा पाउँदा इतिहास, सम्पदा र राजनीतिमा रुचि हुने जोसुकैको मन आह्लादित नभइरहनै सक्दैन ।

विभिन्न कालखण्डमा शासक, राजनीतिक घटनाक्रम परिवर्तन हुँदै जाँदा अभिलेखालयको स्वरूप पनि प्रभावित हुन पुग्दो रहेछ ! राष्ट्रिय अभिलेखालयको इतिहास साँच्चै रोचक रहेछ !

राष्ट्रिय अभिलेखालयको तन्त्र/दर्शन शाखा

०००

कुनै बेला पण्डित तोकिएकोमा यतिबेला अभिलेखालयको रेखदेख गर्न दुई/तीन जना इन्चार्ज अभिलेखालयमा तैनाथ छन् ।

अब भने हामी राष्ट्रिय अभिलेखालयको इतिहासबाट भौतिक खोपीमा नै विचरण गर्नतिर लाग्यौँ ।

अभिलेखालयमा नेपालको इतिहास, धर्मसंस्कृति, कला तथा प्राचीन लिपिका अनेकौँ विधासँग सम्बिन्धत राष्ट्रिय महत्त्वका सम्पदाहरू बग्रेल्ती छन् ।

अभिलेखालयको संकलनमा रहेका सबैजसो अभिलेखको आ-आफ्नै विशिष्टता छ, कुनै अभिलेख लिपिका दृष्टिकोणले महत्त्वपूर्ण छन् भने कुनै भाषाका दृष्टिले, कुनै लेख्य सामग्री, इतिहास, धर्म, दर्शनका दृष्टिले ।

सातौँदेखि बीसौँ शताब्दीसम्मका प्राकृत, संस्कृत, पाली, मैथिली, नेवारी, तिब्बतीलगायत विभिन्न भाषामा लेखिएका ग्रन्थहरू सायदै खोजेर कतै भेटिने यी दुर्लभ दृश्यले मानिसलाई समुन्द्रमा छिरेजस्तै बनाइदिन्छ ।

हुन पनि राष्ट्रिय अभिलेखालयको संकलनमा हालसम्म मात्रै करिब ३० हजार हस्तलिखित ग्रन्थहरू छन् ।

८१० ईस्वीको उत्तरलिच्छवी लिपिमा लेखिएको स्कन्दपुराण, आठौँ शताब्दीकै ताडपत्रमा लेखिएको उत्तरलिच्छवी लिपिको बौद्धदर्शनको सद्धर्मपुण्डरिकसूत्र, ११औं शताब्दीतिरको पाली भाषामा ताडपत्रमा लेखिएको विनयपिटक, १२औँ शताब्दीमा शारदा लिपिमा लेखिएको कारण्यव्यूहसूत्र !

सुन र चाँदीको मसीले तिब्ब्ती लिपिमा लेखिएको नीलपत्र

त्यति मात्रै नभएर सन् १३८० को जयस्थिति मल्लको वैधानिक कानुन न्यायविकासिनी, नेपाल संवत् २८ को ग्रन्थ लकांवतार, नवौँ शताब्दीको शैवतन्त्रसम्बन्धी ग्रन्थ निश्वासतत्त्व संहिता पनि यहीँ संगृहीत छन् । जसलाई युनेस्कोले मेमोरी अफ वर्ल्ड रजिस्टरमा समेत सूचीकृत गरेको छ । वास्तवमा यी सम्पदा हाम्रा मात्रै होइनन्, संसारकै गौरव हुन् ।

धेरैलाई पत्यार नलाग्न सक्छ, पृथ्वीनारायण शाहको दिव्याेपदेशको हस्तलिखित प्रति एवम् जन्मकुण्डली पनि अभिलेखालयमा सुरक्षित छ ।

साथै लालमोहर, सन्धिसम्झौता, ऐतिहासिक चिट्ठीपत्र, स्याहामोहर, खड्ग निशाना, सनद, सवाल, इच्छापत्र, द्विछापे, रुक्का, इस्तिहार तमसुख ताडपत्र पनि शाखामा संगृहीत छन् ।

सबैभन्दा रोचक कुरा त के भने राजेन्द्र वीर विक्रम शाहले राणाकालीन समयमा जंगबहादुर राणालाई प्रधानमन्त्रीको राज्याधिकार दिने क्रममा ‘जङ्गे, मैले तँलाई राज्य चलाउने अधिकार दिएँ’ भनेर घोषणा गरेको हस्तलिखित पञ्जाछाप पनि सुरक्षित छ ।

‘अहिलेको औँठाछापजस्तै त्यतिखेरको पञ्जाछापको महत्त्व रहेछ’, महानिर्देशक प्रधानाङ्गले भनिन् ।

साथै, वि.सं. १९५८ मा प्रकाशित गोरखापत्रको पहिलो अंक पनि यहाँ संरक्षित छ । गोरखापत्र संस्थानले दुई वर्षअघि मात्र अभिलेखालयलाई हस्तान्तरण गरेको रहेछ ।

श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको जन्मकुण्डलीसहितको तस्वीर

थ्यापसु अर्थात् फोल्डेड बुक, ताडपत्र, शिलापत्र, भोजपत्र, ताम्रपत्रले अभिलेखालय सुसम्पन्न देखिन्छ । मानौँ, मानिस इतिहासको विचरण गर्नकै लागि सम्पदाको समुद्रमा होमिएको हो ।

३ असाेज २०७२ सालमा संविधानसभाबाट जारी 'नेपालको संविधान' को प्रमाणित प्रतिसमेत संरक्षणका लागि राष्ट्रिय अभिलेखालयमा सुरक्षित छ । यस अर्थमा हेर्दा अभिलेखालय ऐतिहासिक अधिष्ठानका लागि उपयुक्त स्थल देखिन्छ ।

धर्मशास्त्र शाखा

प्राचीन समयमा लिखित दस्तावेजलाई कसरी संरक्षण गरिन्थ्यो भन्ने थाहा पाउन अभिलेखालयको धर्मशास्त्र शाखा हेरे पुग्छ !

पहिलेपहिलेको पोके फाइल चलनको चरितार्थ गर्दै यस शाखामा अधिकांश ग्रन्थ वेद, कर्मकाण्ड, व्याकरण, स्तोत्र, बही, रामायण, जापानिज ग्रन्थ, चाइनिज ग्रन्थजस्ता किताबहरू पोको पारेर सुतीको कपडाले बेरेर राखिएको छ ।

अनगिन्ती छन् पोकाहरू । पोकाकाे बाहिर अंक र अक्षरले आफूलाई चिनाउने प्रयास पनि गर्दै छन् । पोकाभित्र भएका सबै कागजात तथा डकुमेन्टको नापतौल पनि राखिन्छ । कागजको तौल, लम्बाइ, चौडाइ सबै कुराको विवरण पोकाबाहिर लेखिएको छ ।

अक्षर लेखिएपछि कागजको तौल पनि बढ्छ र ? कागजको हरेक विवरण लेखिएको देख्दा सोच्न बाध्य बनाउँछ ।

वि.सं १९२० को चण्डी चित्र, वेदलगायतका पौराणिक ग्रन्थले तिलस्मीमय बनाउँछ ।

भोजपत्रमा सूक्ष्म अक्षरमा लेखिएको चण्डीले हाम्रो लेखन इतिहासबारे सोचमग्न तुल्याउँछ । ‘बच्चाहरूलाई यस्तै सूक्ष्म अक्षरमा लेखिएको मन्त्रहरूसहितको ‘फोल्डेड बुक’ नै बेरेर बुटी लगाइन्छ नि’, रज्जुले फोल्डेड बुकबारे प्रस्ट्याइदिन् ।

सुनचाँदीका अक्षरहरूले लेखिएको नीलपत्र !

विश्वको सबैभन्दा सानो किताब पनि अभिलेखालयमा छ । युरोपियन सात भाषामा लेखिएका देवताहरूका प्रार्थनाहरू रहेको यस पुस्तक राजा महेन्द्रको पालामा उपहारस्वरूप अभिलेखालयमा ल्याइएको हो ।

श्री ५ गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहबाट पुस्तकालयको व्यवस्था निमित्त गरेको लालमोहर

श्री कुमारीचोक शाखा

जग्गासम्बन्धी सम्पूर्ण कागजात पाइने यस शाखामा खासगरी मानिसहरूको भीड हुने गर्छ । जग्गासम्बन्धी विवाद, ऐतिहासिक लालपुर्जा, नक्सा पाइने भएकाले यस शाखाको प्रयोग सर्वसाधारणले बढी मात्रामा प्रयोग गर्ने गरेको पाइएको छ ।

त्यसो त अभिलेखालयको राजस्वको मुख्य स्रोत नै श्री कुमारीचोक शाखा हो । खासगरी सिरहा, सप्तरीबाट अधिकांश मानिस जग्गाको कागजातको प्रतिलिपि लिन अभिलेखालय धाउँछन् ।

एक पाना फोटोकपि गर्दा १५ रूपैयाँ शुल्क लाग्छ भने एक पाना फोटो खिच्दा ७५ रुपैयाँ लाग्छ ।

अभिलेखालय यसरी आमसर्वसाधारणसँग पनि जोडिँदै आएको छ ।

तमसुक ताडपत्र

ज्योतिष शाखा

त्यति मात्रै नभएर कथा, हिन्दी, ज्योतिष, इतिहास, पुराण, नीतिशास्त्र, कोश, छन्द, महात्म्य, संगीत, नाटक, कामशास्त्र, नाट्यशास्त्र, साहित्य, काव्य, रामायण गरी ज्योतिष शाखामा मात्रै ७ हजार ३ सय ४२ दस्तावेज छन् ।

वाल्मीकि स्वय‌म्‌ले लेखेको रामायण देखेर जोकोही भावविह्ल हुन सक्छन् !

१९औँ शताब्दीमा लेखिएको स्वस्थानी ! किताब मात्रै होइन, किताबको गाता पनि संरक्षण गरिएको छ । भागवत् पुराण, साथै हरेक सालको पात्रो पञ्चाङ्ग ! रञ्जना लिपिमा सुनको अक्षरमा लेखिएको नीलपत्रमा चोप्दै लेखिएको कलम !

सूक्ष्म अक्षरले लेखिएको महाभारतका वन, विराट र भीष्म पर्वको चिनारी ! बेरुवा ग्रन्थ राख्न प्रयोग गरिने तामाको ढुङ्ग्रो । सबैसबै संगृहीत छन् ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयको अभिलेख शाखामा राखिएका दस्तावेज

तन्त्र शाखा

रोलिङ गरेर मखमलको कपडाले बेरेर राखिएको पुस्तिका ! वैष्णवतन्त्र, बौद्धतन्त्र, शैवतन्त्र, तान्त्रिक कर्मकाण्ड, आयुर्वेद गरी ६ हजार ७ सय ३९ किताब तन्त्रसम्बन्धी दस्तावेज ।

कपडाले बेरिएका किताब लजाएजस्ता पनि देखिन्छन् ।

कपडाले बेरिएका तन्त्रशाखाका दस्तावेज

तिब्बती शाखा

भोटाहिटी सव वे क्रसिङ बनाउँदा भेटिएको रानीपोखरी बनाउँदाको शिलालेख यतिखेर तिब्बती शाखामा अलपत्र छ । ‘वि.सं १७२७ लेखिएको उक्त शिलालेख जमिनमुनि भेटिएको हुँदा यहाँ ल्याएर राखिएको हो’, रज्जुले हाम्रो जिज्ञासा शान्त पार्ने प्रयास नगरेकी होइनन् ।

तिब्बती शाखामा किताबका पानाहरू बाइन्डिङ गरेर राखिएका छन् । राता, पहेँला अनि सेता सुतीका कपडाले बेरेर राखिएका छन् ।

चोरी निकासीका सिलसिलामा विभिन्न व्यक्ति, नाकाहरूबाट नेपाल प्रहरीले जफत गरी अदालती काराबाही टुंगिएपछि अभिलेखालयलाई हस्तान्तरण गरिएका नीलपत्र, हातले बनाएको बाक्लो नेपाली कागजमा लेखिएको प्रज्ञापारमितालगायत अन्य मिति यकिन नभएका महत्त्वपूर्ण ग्रन्थहरू पनि यहाँ संगृहीत छन् ।

त्यसो त अभिलेखालयमा अभिलेख र माइक्रोफिल्म गरी दुईवटा शाखा छन् । देखिएका यी सबै दृश्यको पनि माइक्रोफिल्म गरी संरक्षण गरिएको छ ।

यसरी बिहङ्गम सम्पदाको सागर अटाएको अभिलेखालयमा इतिहास, कल्चरका विद्यार्थी, शोधकर्ताहरू अध्ययन गर्न पनि आउने गर्छन् ।

नेपाल मात्रै होइन, नेपालको इतिहास अटाएको यस अभिलेखालय अवलाेकन गर्ने दर्शक पर्खिरहेजस्तो पनि देखिन्छ ।

मक्किँदै गएकाे इतिहास संरक्षण गर्नुजस्तो जटिल काम अरु के पाे हाेला !

संरक्षण पर्खिरहेका अभिलेख

ढुसी, कीराहरूबाट अभिलेख जोगाउन ठाउँठाउँमा कपुरजस्ता देखिने फिनेल पनि राखिएका छन् । ह्युमिडिटी मेन्टेन गर्न गत वर्ष मात्रै एसी जडान गरिएको छ । प्रत्येक दिन प्रत्येक शाखाको तापक्रम र ह्युमिडिटी मापन इन्चार्जहरूले गर्ने गर्छन् । अभिलेखालयमा फ्युमिगेसन चेम्बर पनि राखिएको छ जसलाई समयसमयमा चिम बालेर किताबमा भएका कीराहरू वाष्पीकरण माध्यमबाट मार्ने काम गरिन्छ ।

हाल पनि अभिलेखालयमा कागजातको वैज्ञानिक संरक्षण गर्ने काम भइरहेको छ । यो वर्षभित्र सक्ने गरी १२ हजार पानाको काम भइरहेको अभिलेखालयकी अधिकृत रज्जु हाडाले बताइन् ।

अभिलेखालय छिर्दा यस्तो लाग्छ, हाम्रो इतिहास/सम्पदा चियाउने आँखीझ्याल हो अभिलेखालय ।