उपत्यकाको सबैभन्दा पुरानो शिलालेख राजा जय वर्माको

A+ A A-

मानिस एक्लै मर्दैन !

ऊसँगसँगै मर्छ, उसको इतिहास ! उसको कथा, उसको अनुभूति !

ती आत्मीय अनुभूतिलाई मनको सन्दुकमा मात्रै होइन, हामी यदाकदा इतिहासको सन्दुकमा पनि सुरक्षित राख्न चाहन्छौँ ।

मक्किएका तस्वीरहरूमा, ओझेलिएका अक्षरहरूमा, पल्टाइएका पानाहरूमा अनि सुसेलिएका शब्दहरूमा हामी आफ्नो इतिहासलाई बास माग्न लगाउँछौँ । होइन भने हजुरबाका पनि बाले लगाएको घडी यति जतनले हामी घरमा राख्ने थिएनौँ ! होइन भने हजुरआमाको पनि आमाले लगाएको मारवाडी यति विघ्न हत्ते हालेर नवविवाहिता बुहारीलाई आमाले हस्तान्तरण गर्न हतारिनु हुँदैन थियो ।

किनकि हामी इतिहास जोगाउन चाहन्छौँ । हाम्रो पहिचान जोगाउन चाहन्छौँ ।

समयको चाउरीले यसै पनि परिवर्तन भइजाने इतिहास सग्लो सायदै हुन्छ क्यारे ! तर, सग्लो इतिहासको मोहमा हामीले कहिले पातमा लेख्यौँ, कहिले काठमा, कहिले तामामा, कहिले सुनमा त कहिले शिलामा लेख्यौँ ।

पात कुहिएर जान्छ, काठ मक्किएर जान्छ, तामा गलेर जान्छ ।

तर शिला ?

शिला त रहिरहन्छ ! शिला न कुहिएर जान्छ, न मक्किएर जान्छ, न गलेर । यसरी सापेक्षित रूपमा हेर्ने हो भने स्थायी रहेको शिलाको सिलसिला त्यसयता चलिनै रह्यो !

शासकहरूले आफ्नो इतिहास बक्नका लागि शिलालेखको प्रयोग गर्न थाले । थाहा छैन, सदुपयोग गरे या दुरुपयोग । जेहोस्, प्रयोग गरे ।

अबको सय वा हजार वर्षपछि पनि मेरो नाम इतिहासले स्मरण गरोस् भन्ने अभिलाषाले नै होला सायद, इतिहास पानामा नलेखिएर शिलामा लेख्न थालिएको । शिलामा कुँदिएका अक्षर पनि त्यति सजिलै नमेटिने भएरै होला सायद, अधिकांश शासकको रोजाइ शिलापत्र भएको ।

राष्ट्रिय संङ्ग्रहालयमा राखिएको राजा जय वर्माको शिलास्तम्भ

राजा जय वर्मालाई सायदै थाहा थियो, उनको ६ फिट अग्लो शिलास्तम्भसहितको शिलापत्रले हामीलाई टाइम मेसिनको विमानमा राखेर त्यतिखेरको समयमा आज अवतरण गराउँछ भन्ने तथ्य !

६ फिट अग्लो उनको पहेँलपुर शिलास्तम्भले यतिखेर हामीलाई झण्डै दोस्रो शताब्दीस्थित सकसंवत् १०७ मा अवतरण गराइदिएको छ ।

६ फिट अग्लो कद, शिरमा सुन्दर पगरी, कानमा कुण्डल, घाँटीमा कण्ठहार, हातमा बाला, अनि शरीरको तल्लो भागमा मुजैमुजा परेको धोतीजस्तो गरगहना र अल‌‌‌ङ्कारयुक्त वस्त्र ।

दुईवटा हातमध्ये बायाँतिरको हात कम्मरमा अड्याइएको छ । दायाँपट्टिको हात भने भेटिएको छैन । भाँचिएको छ । भाँचिएको दायाँ हातले के लिएको थियो होला– तरबार कि पुस्तक ? भाला कि आभूषण ? या पृथ्वीनारायण शाहले जस्तै कुनै मुद्रायुक्त हात पो थियो कि ! जोकोही दर्शकले अनुमानको धागो तान्न सक्छन् ।

२०४९ साल जेठ महिनाको कुरा हो । मालीगाउँस्थित मचागालका स्थानीय रामभक्त खड्काले आफ्नो घर बनाउने क्रममा जग खन्दा राजा जय वर्माको शिलास्तम्भ फेला पारेका थिए । त्यसो त उत्खनन गर्दा सालिकको टाउको, हात र गोडाका केही भाग फुटेका पनि थिए । यसलाई मर्मत गरी हाल राष्ट्रिय सङ्ग्रहालयको प्रदर्शनीमा राखिएको छ ।

इतिहासकार लैनसिङ बाङ्देलले सालिकको फेला पर्न नसकेको दायाँ हात भेट्टाउनेलाई त्यतिखेर १ लाख नगद पुरस्कारको घोषणासमेत गरेका थिए । लैनसिङ बाङ्देल पनि बितेर गए तर जय वर्माको दायाँ हात अझै भेटिएको छैन ।

सम्भवतः इतिहास सग्लो हुँदैन क्यारे !

जय वर्माको यस शिलास्तम्भले खास कुनै अर्थ नबोक्न पनि सक्थ्यो, यदि यसको पुछारको पादपीठमा कुनै अक्षरले हामीसँग संवाद नगरेको भए । यो शिलास्तम्भ आमजनताको हो वा महाराजाको ! हामी यसै अनुमान पनि लगाउन सक्दैन थियौँ होला ।

धन्य ! अग्लो कदको सालिकको तल पादपीठको शिलालेखमा हाम्रै लागि लेखिएको छ, ‘संवत् १०७ श्री परमदेव महाराज जय वर्मा ।’

संवत् १०७ श्री परमदेव महाराजा जय वर्मा अङ्कित यो सालिकको अभिलेखमा प्रयुक्त श्री, परमदेव र महाराजा भन्ने शब्दले उनी त्यस बेलाका शक्तिशाली शासक थिए भन्ने अर्थ्याउन हामीलाई मद्दत गरेको छ । शिलास्तम्भ हेर्दा यस्तो लाग्छ- त्यतिबेलाका महाराजा पक्कै पनि शारीरिक रूपमा बलवान् र स्वभावले आलङ्कारिक थिए ।

पादपीठमा अङ्कित यस प्रकारको संक्षिप्त अभिलेखले धेरै कुरा बताउन नसके पनि जय वर्माको सालिकलाई प्रामाणिक र आधिकारिक बनाउन सहयोग पुर्‍याएको राष्ट्रिय अभिलेखालयकी विज्ञ रज्जु हाडा बताउँछिन् ।

शिलालेखमा राजाको मात्रै नाम उल्लेख गरिएको हुनाले वंशको जनाउ दिइएको छैन । त्यसो त इतिहास केलाउने हो भने गोपाल वंशावलीमा लिच्छवी राजाहरूको वंशाणुक्रमभन्दा अगाडि वर्मा वंशको क्रम उल्लेख भएको पाइन्छ । राजा जय वर्मा राजा मानदेवपूर्वका महाराजा हुन् भन्ने मान्यता रहँदै आएको छ ।

पुरातत्त्वविद्हरूले उक्त मूर्ति नै अहिलेसम्म प्राप्त प्रामाणिक र आधिकारिक इसाको दोस्रो शताब्दीतिरको प्राचीन प्रस्तर मूर्ति भनेका छन् ।

राजा जय वर्माको शिलास्तम्भमा लेखिएको शिलालेख

अनुसन्धानकर्ताहरूका अनुसार यो सालिकले नेपाली मूर्तिकलाको इतिहासमा एउटा नौलो प्रयोग र प्रस्तुतितर्फ संकेत गरेको छ । सालिकमा प्रयोग गरिएका गरगहना, वस्त्र तथा शिल्पशैली र कालीगढी हेर्दा यसमा कुषाणकला शैलीको प्रभाव छर्लङ्ग देख्न पाइन्छ । कतिपयले यस मूर्तिलाई नेपालको प्रारम्भिक युगको मूर्ति मानेका छन् । सालिकले त्यस बेला प्रस्तरकला र संस्कृतिको चरम उन्नति र विकास भइसकेको पुष्टि पनि गर्दछ ।

लगत नं २०५४/०७/०१ मा दर्ता कायम रहेको यस मूर्तिको लम्बाइ संग्रहालयको अभिलेखअनुसार १५५ र चौडाइ ७६ सेन्टिमिटर छ । इतिहासकार डा. महेशराज पन्तको भनाइमा राजा जय वर्माको शिलालेख शकसंवत् १०७ रहेकोमा भने विवाद कायमै छ ।

पुरातात्त्विक मान्यताअनुसार जुनसुकै ठाउँमा पुरातात्त्विक महत्त्वका वस्तु भेटिए पनि भेटिएकै स्थानमा उक्त वस्तु राखिनुपर्छ । तर, राष्ट्रिय अभिलेखालयले उक्त शिलास्तम्भलाई निजी व्यक्तिको घरको जग लगाउँदा पाइएको भन्दै मर्मतसंहार र संरक्षणको बहानामा राष्ट्रिय संग्रहालयमा स्थानान्तरण गरेको छ । पन्त भन्छन्, ‘जग्गाधनीलाई क्षतिपूर्ति दिएर त्यही ठाउँमा शिलालेख राख्न पाएको भए यसले मौलिक अनि व्यापक अर्थ दिन्थ्यो !’

राजा जय वर्माको यस शिलास्तम्भ उपत्यकाकै सबैभन्दा पुरानो शिलालेख हो । २३०० वर्ष पुरानो लुम्बिनीको अशोक स्तम्भ नेपालको सबैभन्दा पुरानो शिलालेख हो ।

शिलालेखको महत्त्व

ताम्रपत्र, भोजपत्र, ताडपत्र, शिलापत्र ......!

अभिलेखीकरणको इतिहास आफैँमा थुप्रै विकल्प भए पनि सापेक्षित रूपमा लामो समयसम्म अभिलेख राख्न सकिने हुनाले शिलापत्रको महत्त्व भएको इतिहासकारहरूले बताउँदै आएका छन् ।

राजा जय वर्माको शिलालेखमा मिति र नाम मात्रै उल्लेख भएकाले यसको व्याख्या केवल शारीरिक बनोट र मूर्तिकलाको महत्त्वमा मात्रै सीमित छ । तर, शिलालेखको अस्तित्व यतिमै सीमित भने हुँदैन ।

वास्तवमा शिलालेख/शिलापत्र तत्कालीन समयको सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, धार्मिक व्यवस्था तथा इतिहास चियाउने आँखीझ्याल भएको इतिहासकार हरिराम जोशी बताउँछन् । त्यसो त शिलापत्रले फगत इतिहास मात्रै होइन, इतिहासलाई स–सारमा बुझ्न आवश्यक विस्तृत खोज, अध्ययन अनुसन्धानको राजमार्ग खुला पारिदिने उनको भनाइ छ ।

‘शिलापत्र ओलीको भाषणजस्तै हुन्छ । जे कुरा प्रचार गर्न मन छ, त्यही मात्रै लेख्ने’, इतिहासकार डा. महेशराज पन्त व्यङ्ग्यात्मक हुँदै केही फरक मत राख्छन्, ‘शासकलाई जे कुरा प्रचार गर्न मन छ, त्यही मात्रै लेखिने खतरा शिलापत्रमा हुन्छ ।’

यस अर्थमा हेर्दा शिलापत्रमा आधारित इतिहास महत्त्वपूर्ण हुँदाहुँदै पनि पूर्वाग्रही हुन सक्ने पन्तको तर्क छ । यसबाहेक अन्य साधनबाट प्रमाणित हुन नसकेको खण्डमा शिलापत्रले पक्षपाती इतिहास बोक्न सक्ने जोखिम रहेको उनी बताउँछन् ।

कसरी गरिन्छ शिलालेखको संरक्षण ?

अज्ञानतावश कतिपय ठाउँमा मानिसहरूले शिलापत्रलाई सिलौटो, भर्‍याङ, पाटीको रूपमा प्रयोग गर्दै गरेको पनि पाइएको छ । पुरातात्त्विक नियमअनुसार अभिलेखलाई स्थानान्तरण गर्न मिल्दैन । अभिलेख जहाँ छ, त्यहीँ रहनुपर्छ । त्यसो हुँदा शिलालेख उत्खनन भई पहिचानको दायरामा ल्याउन सफल भए पनि तिनको संरक्षण गर्न चुकिरहेको छ, राष्ट्रिय अभिलेखालय ।

यदि त्यसो हो भने राष्ट्रिय अभिलेखालयले ती शिलालेखहरूको संरक्षण कसरी गर्दै आएको छ त ?

राष्ट्रिय अभिलेखालयले शिला नै बोकेर ल्याई शिलापत्रको संरक्षण भने गर्दैन । शिलापत्रमा लेखिएको अक्षर उतारेर राष्ट्रिय अभिलेखालयले शिलालेखलाई मात्रै संरक्षण गर्ने काम गर्दछ ।

वास्तवमा शिला लोप नभए पनि अक्षर लोप हुन सक्छन् । घामपानी, पूजा, रङ, तेलजस्ता चीजले अक्षरलाई धमिल्याउन सक्छन् । त्यसैले ती शिलालेखमा लेखिएका अक्षर उतारेर अभिलेख गर्ने काम अभिलेखालयले गर्छ, जसलाई ‘रविङ’ भनिन्छ ।

‘अक्षर उतार्ने आफ्नै तरिका हुन्छ’, अभिलेखालयकी विज्ञ रज्जु हाडा भन्छिन्, ‘सबैभन्दा पहिले शिलालेखलाई हामी सफा गर्छौं, तेल, रङ लगाइएको छ भने रसायनशास्त्रीहरूले उक्त धुलो, तेल हटाउने काम गर्छन् । त्यसपछि बाहिरबाट पानी छम्किएर रङ लगाउँछौँ’, यसरी बच्चाबेलामा कागजमा सिक्का घोटेजस्तै घोटेपछि शिलालेखमा लेखिएको अक्षर उतारिन्छ ।

हालसम्म राष्ट्रिय अभिलेखालयमा ३ देखि ४ हजारसम्म शिलालेखका ‘रबिङ’ अर्थात् शिलालेखका उतारहरू छन् । तर विडम्बना, कतिपय स्थानका उतारहरूको अभिलेखीकरण भइसकेपछि पनि शिलापत्रहरू हराएर गएका छन् । यसरी शिलालेखको उतार भएर, पहिचान भएर पनि यथास्थानमा संरक्षण हुन सकेको छैन ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ १०, २०७७ ०६:५०