फोर्ब्सले चिनेका नेपाली प्याड वुमन

A+ A A-

‘सर ! तपाईंहरू पनि कक्षामा बसिदिनुस् न है ?’, महिनावारीसम्बन्धी परामर्श दिन काठमाडौंको एक सरकारी विद्यालय पुगेकी शुभांगी राणाले पुरुष दीर्घामा रहेका शिक्षकहरूलाई अनुरोध गरिन् ।

‘धत्, यस्तो कक्षामा पनि हामी बस्छौँ त ?’, अनुरोधलाई लत्याएर मुसुमुसु हाँस्दै शिक्षकहरू कोठाबाट बाहिरिए ।

उनीहरू हाँस्दै निस्किएपछि शिक्षिकाहरू पनि लाजले एकै डल्लो परेजस्तै देखिए । डरले हो या संकोचले, छात्राहरूले पनि मुख रातोपिरो बनाए । अझ छात्रहरू त गलल हाँस्दै हुल बाँधेरै कक्षाबाहिर निस्किए । मानौँ, कक्षाकोठामा पुरुष निषेधित कुनै पाठ पढाइएको होस् !

तीन वर्षअघि महिनावारीबारे परामर्श दिन पहिलो पटक सरकारी विद्यालय पुगेका शुभांगी र जसलिना राणा पहिलो पटकको प्रशिक्षणमै अवाक् हुन पुगे । पाठशालामै यस्तो लाजमर्दो दृश्यका साक्षी बनेका शुभांगी र जसलिनाले त्यसै दिन प्रण गरे- महिनावारीबारे सबै सरकारी विद्यालयमा जनचेतना फैलाउने र स्यानिटरी प्याडलाई सरकारी विद्यालयदेखि हरेक ठाउँसम्म सर्वसुलभ बनाउने ।

सरकारी विद्यालयमा देखिएको दयनीय दृश्यले महिनावारीप्रतिको दृष्टिकोण नै बदलिएको शुभांगी बताउँछिन् । महिनावारीबारे आममानिसको बुझाइको धरातल बुझ्न र बुझाउन त्यसै दिनको दृश्यले नै आज उनीहरूलाई स्यानिटरी प्याडको सामाजिक तथा व्यावसायिक यात्रातर्फ डोर्‍याएको छ ।

सोही इच्छाशक्तिलाई पछ्याउँदै शुभांगी र जसलिनाले तीन वर्षयता ‘प्याड टु गो’ नामक संस्था सञ्चालन गर्दै आएका छन्, जसलाई अमेरिकी बिजनेस म्यागजिन फोर्ब्सले ३० वर्षमुनिका विश्वका ३० युवाकाे सूचीमा राखेकाे छ ।

उनीहरूको संस्थाले प्याडको सर्वसुलभतालाई मध्यनजर गर्दै भेण्डिङ मेसिन ठाउँठाउँमा जडान गरिदिएको छ, जसबाट सिक्का छिराएर आफूलाई आवश्यक परेको बेला प्याड किन्न सकिन्छ ।

विकसित देशहरूमा प्रचलनमा आइसकेको भेण्डिङ प्रविधिलाई शुभांगी र जसलिनाले नै पहिलो पटक नेपाल भित्र्याएका हुन् । सुरुमा १० स्थानमा मात्रै उक्त प्रविधि राखे । सन् २०१८ मा पहिलोपटक उपत्यकाका सिनेमा हल, रेस्टुरेन्ट, होटल तथा ठूला मार्केटमा राखिएको भेण्डिङ मेसिनलाई उनीहरूले हाल विकट गाउँका कार्यालयदेखि सरकारी विद्यालयसम्म विस्तार गरिसकेका छन् ।

अधिकांश विकट गाउँ र सरकारी विद्यालयमा राखिएको यस मेसिनबाट दैनिक १० हजारभन्दा बढी सेवाग्राही लाभान्वित हुँदै आएको जसलिना बताउँछिन् ।

उनीहरूकाे संस्थाले महिनावारी हुँदा आवश्यक प्याड मात्रै होइन, महिनावारीसम्बन्धी आवश्यक प्रशिक्षणसमेत दिँदै आएको छ । संस्थाले खासगरी दुर्गम गाउँवासी तथा विद्यार्थीलाई प्रशिक्षण दिने, महिनावारीबारे जनचेतना फैलाउनुका साथै सरसफाइसम्बन्धी तालिम पनि दिने गरेकाे छ ।

शुभांगी र जसलिनाले समुदाय, विद्यालयस्तरमा सरसफाइ, क्लब स्थापना, एक जनालाई भेण्डिङ मेसिन जिम्मा लगाउँछन् । यसरी जिम्मा लिने व्यक्तिलाई क्वाइन (भेण्डिङ मेसिनमा छिराउने सिक्का) दिइएकाे हुन्छ । प्याड लिन आउने व्यक्तिले नगद दिएर क्वाइन लिन्छन् । र, साेही क्वाइन मेसिनमा छिराएर प्याड किन्न सक्छन् ।

शुभांगी र जसलिनाकाे संस्थाले नै नेपालमा पहिलाे पटक स्यानिटरी प्याडसँग सम्बन्धित आधुनिक प्रविधि भित्र्याएकाे हाे । कतिपयले इन्जिनियर शुभांगी र अधिवक्ता जसलिनालाई ‘नेपाली प्याड वुमन’को संज्ञा पनि दिन थालेका छन् ।

सम्पन्न परिवारमा जन्मिएका शुभांगी र जसलिनाले चाहेकाे भए ठूलै व्यवसायमा हात हाल्न सक्थे । तर, व्यवसायसँगै समाजमा याेगदान पुर्‍याउने उद्देश्यले उनीहरू प्याडकाे नयाँ प्रविधि बुझ्नतिर लागे र पहिलाे पटक नेपालमा भित्र्याए पनि ।

‘प्याड टु गो’

‘प्याड टु गो’ संस्थाले व्यवसायसँगै सामाज सेवा पनि गरिरहेकाे छ । नेपालमा पहिलो पटक भित्रिएकाे प्याठ मेसिनबाट स्यानिटरी प्याड किन्ने ग्राहक बढेका छन् । तीन वर्षको अवधिमा संस्थाले १ सय ८५ ठाउँमा मेसिन जडान गरिसकेकाे छ ।

भेण्डिङ मेसिनबाट स्यानिटरी प्याडकाे सिङ्गाे प्याकेट मात्र नभएर एउटा मात्रै पिस पनि लिन सकिने सुविधा छ । सञ्चालिका शुभांगी विद्यार्थीसँग प्याकेट किन्नलाई ८० देखि १ सय रुपैयाँ साथमा नहुन सक्ने भएकाले एउटा मात्रै किन्नका लागि ७ देखि १० रुपैयाँ राखिएकाे बताउँछिन् ।

यसरी भेण्डिङ मेसिनबाट किनिएको प्रतिप्याकेटमा बजार मूल्यभन्दा २ देखि ४ रुपैयाँसम्म सस्तो पनि पर्छ, जसले गर्दा प्याडमा सबैको पहुँच बराबर हुन सक्ने शुभांगी बताउँछिन् ।

प्याड बेचेर आउने नाफाको १० प्रतिशत भने भेण्डिङ मेसिन राखिएकाे क्षेत्रमै खर्च गर्दै आएको उनकाे भनाइ छ । जसका लागि उनीहरूले १० प्रतिशत रकम महिनावारी शिक्षा प्रशिक्षणमा खर्च गर्दै आएका छन् भने बाजुरा जिल्लाका विभिन्न स्थानमा ट्वाइलेट निर्माण गर्ने योजना बनाएका छन् ।

किशोरावस्थामा नै सामाजिक उद्यमको हुटहुटी

शुभांगीलाई सानैदेखि साथीहरूको मुखबाट ‘छुइ भएँ, पर सरेँ, भएन’ भन्नेजस्ता शब्द सुन्दा मनमा चसक्क घोच्ने गर्थ्याे । खुलेर महिनावारी भयो भन्नलाई पनि अनेक शब्द सापटी लिनुपर्ने अवस्था थियाे । बारम्बर यस्ता शब्द सुन्नुपर्दा साथीहरूको शब्द भण्डारबाट मात्रै होइन, समाजबाटै यी शब्द हटाउँछु भन्ने लाग्थ्याे उनलाई । शुभांगी भन्छिन्, ‘शब्दले नै महिनावारीलाई अछुत बनाएको छ । यो गलत हो भन्ने नराम्रो छाप बाल्यावस्थादेखि नै परिसकेको थियो ममा ।’

महिनावारी कुनै पाप हाेइन, याे प्राकृतिक हाे भन्ने कुराबारे सकारात्मक प्रचारप्रसार गर्ने साेच उनले बनाइन् । उनकाे याेजनामा साथ दिइन् जसलिनाले । ‘प्याड टु गो’ कि सहसञ्चालक जसलिना पनि समाजसेवामा पहिलेदेखि नै उत्सुक थिइन् । ‘हाम्रो पहिलो भेट परिवारकै सामान्य कार्यक्रममा भयो’ पहिलो भेटमै आफ्नो इच्छा शुभांगीले जसलिनालाई भन्न भ्याइन् । उसैगरी जसलिना पनि उनको इच्छा र सहकार्यको चाहनालाई प्राण भर्न आइपुगिन् ।

अनि फोर्ब्समा अटाए शुभांगी र जसलिना

पढाइ शुभांगीको इन्जिनियरिङ अनि जसलिनाको कानुन । क्षेत्र फरक भए पनि व्यवसायसँगै समाज सेवा गर्ने चाहना भने दुवैको एउटै थियो । दुवैलाई व्यवसाय गर्ने रुचि अनि आफूले सकेको समाज सेवा गर्ने धोको । खल्तीमा पैसाको अभाव भए पनि मनमा व्यवसाय गर्ने जाेस । तर, उद्यमसँगै जागिर खानुपर्ने बाध्यता पनि ।

यसरी शुभांगी र जसलिनाले परिवारसँग पैसा मागेर ३ लाख रुपैयाँ जोहो गरे । जसलिनालाई आफ्नो क्याम्पसमा देखेको प्याड भेण्डिङ मेसिन नेपालमा जसरी पनि ल्याउनुपर्ने थियो । तर, मेसिन महँगो । पहिलो पटक नै धेरै संख्यामा ल्याउन न शुभांगी र जसलिनासँग पैसा थियो, न त मेसिनको प्रयोगले लोकप्रियता पाउने ग्यारेन्टी नै । जोखिम भएकाले उनीहरूले अनलाइनबाट पहिलो पटक १० वटा भेण्डिङ मेसिन मगाए । जुन नेपालमै पहिलो र नौलो प्रयास बन्न पुग्यो ।

भेण्डिङ मेसिन त ल्याइयो तर कहाँ राख्ने अनि नाम के दिने ? अलमलमै नेपाल फर्किएका शुभांगी र जसलिनाले व्यवसायलाई प्रयासको संज्ञा दिँदै सन् २०१८ मा संस्था दर्ता गरे । अनि नाम राखे, प्याड टु गो । दर्तापछि वेबसाइट बनाए । कतिपय गैरसरकारी संस्था तथा समाज सेवामा काम गर्दै आएका संघसंस्थाहरूलाई उनीहरूले आफ्नो योजना सुनाए । कतिले सहायता गरे भने कतिले सम्भव छैन भनेर नाक खुम्च्याए ।

शुभांगी भन्छिन्, ‘प्यासनलाई कसैले असम्भव भन्दैमा छोड्ने कुरा पनि भएन । बरु जति सक्छौँ गराैँ भनेर दुवैले अठोट गर्यौं । पहिलो पटक भेन्डिङ मेसिन काठमाडौंका सिनेमा हल र रेस्टुरेन्टहरूमा राख्यौँ । प्याड पनि स्थानअनुसार फरक-फरक राख्यौँ । सेवाग्राही बढ्न थालेपछि उपत्यकाबाहिर पनि चहार्न थाल्यौँ ।’

यतिबेलासम्म शुभांगी र जसलिनालाई आम्दानीको स्रोत ‘प्याड टु गो’ नै होला भन्ने विश्वास भइसकेको थिएन । तर, पहिलो वर्ष नै संस्थाले व्यावसायिक लय समातिसकेको थियो भने भेण्डिङ मेसिनको माग पनि बढ्न थालेकाे थियाे । सहरमा भन्दा गाउँका कुनाकन्दरामा भएका सरकारी स्कुल र स्कुले विद्यार्थीहरूले नै शुभांगी र जसलिनालाई खोज्न थाले ।

भेण्डिङ मेसिन आफूहरूकहाँ राख्न आग्रह गर्न थाले । हौसिएका सञ्चालिकाद्वय शुभांगी र जसलिनाले सकारात्मक प्रतिक्रिया पाएसँगै भेण्डिङ मेसिनको संख्या १० बाट १ सय ८५ वटामा पुर्‍याए भने दैनिक हजारौँको संख्यामा दुर्गम प्याड पुर्‍याउन थाले । यसरी नै व्यवसायलाई जीवन्त बनाइरहेका छन् शुभांगी र जसलिना । बिहान १० देखि ५ बजेसम्म शुभांगी सानिमा हाइड्रोवापरमा र जसलिना एम्नेस्टी इन्टरनेसनलमा काम गर्छन् । बाँकी रहेको रातिको समय भने उनीहरूले आफ्नो व्यवसायलाई दिने गर्छन् ।

बिनाकर्मचारी, बिनाकार्यालय, बिनातडकभडक नसुतेरै मेहनत गरे शुभांगी र जसलिनाले । दुवैको प्यासनको कथा वास्तवमै लोभलाग्दो छ । यतिसम्म कि उनीहरू अफिसबाट छुट्टी मिलाएर गाउँगाउँ घुमे, बालबालिका र स्थानीयको महिनावारीप्रतिको धारणा बुझे, अनि बुझाउन पनि प्रयास गरे ।

गुमसुम रूपमा शुभांगी र जसलिनाको परिश्रम नेपाली समाजले चिन्नुभन्दा पहिले अन्तर्राष्ट्रिय जगत्‌ले चिन्यो । उत्कृष्ट व्यवसायीको उपमा दिँदै फोर्ब्सले आफ्नो सूचीमा शुभांगी र जसलिनालाई राखेको छ । यसरी फोर्ब्स म्यागजिनमा ३० वर्षमुनिका सफल सामाजिक उद्यमी २०२० को सूचीमा उनीहरू दुवै जना पर्न सफल भएका छन् ।

नेपाली समाजमा महिनावारीलाई प्रविधिसँग जोड्दै ‘प्याड टु गो’ले आफ्नो तेस्रो वर्ष पनि पार गरिसकेको छ । तेस्रो वर्षसम्म सञ्चालिकाद्वय शुभांगी र जसलिनालाई 'प्याड वुमन'को नाममा पनि चिनिन थालेको छ भने अहिले उनीहरूले चार जना विद्यार्थीलाई मौलिकता र सिर्जना प्रस्तुत गर्ने मौकासमेत दिँदै आएका छन् ।

उद्यमी बन्नलाई हाकिम बन्ने सपना देख्नु हुन्न

सञ्चालिकाद्वय शुभांगी र जसलिना उद्यमी बन्नलाई बोस अर्थात् हाकिमको सपना देख्नु नै पहिलो गलत कदम भएको निचोड निकाल्छन् । नेपालमा एउटै समस्या छ- नयाँ जोसजाँगर बोकेर नयाँ काम गर्ने युवाहरू कामभन्दा पहिले कम्पनीको भौतिक संरचना, ठूलाठूला टेबुल, अत्याधुनिक कम्प्युटर, घुम्ने कुर्सीलगायत कम्पनी साजसज्जामा ध्यान दिन्छन् । काम गरेको सपना देख्नुको सट्टा बोस बनेको सपना देख्छन् । यसले परिश्रम गर्नबाट वञ्चित गराउने उनीहरू ठान्छन् ।

त्यसो त, उनले भनेजस्तै प्याड टु गोले फोर्ब्सको यात्रा गरिसक्दासमेत आफ्नो छुट्टै कार्यालयसमेत खोलेका छैनन् । धेरैलाई पत्यार नलाग्न सक्छ, यी उद्यमीहरू आफू सुत्ने काेठामै बसेर व्यवसाय सञ्चालन गरिरहेका छन् । उनीहरू नयाँ पुस्ताका युवालाई हाकिम हुनुभन्दा पहिले कर्मचारी बनेर नयाँ स्टार्टअप सुरु गर्न सुझाव दिन्छन् ।

सरकारको विभेदकारी नीतिः फ्रि कण्डम, प्याडमा कर

सरकारले हाल कण्डम निःशुल्क रूपमा वितरण गर्दै आएको छ । तर, महिनावारीजस्तो अत्यावश्यक अवस्थामा चाहिने स्यानिटरी प्याडमा भने १३ प्रतिशत कर लगाउँदै आएको छ । यसप्रति आवाज नउठ्नु आफैँमा लज्जाको विषय भएको सञ्चालिका शुभांगी बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘यौन मानिसको रोजाइको कुरा हो तर महिनावारी होइन ।’ सबैको पहुँच बढाउन प्याड पुर्‍याउन सके र भएको विभेदकारी कर छुट गर्ने नीति ल्याए मात्र प्याडको पहुँच सबै क्षेत्रमा समान हुने उनको धारणा छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, माघ १५, २०७७ १४:३४