प्रचण्ड-बादलको धमिरा लागेको सम्बन्धमा दोस्रो डिभोर्स

A+ A A-

नेकपाभित्रको अन्तरविरोध चर्किँदै थियो । पार्टीभित्र तीव्र ध्रुवीकरण चलिरहेको थियो । अध्यक्षद्वय केपी ओली र पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड'ले नेताहरूलाई भेट्दै आफूलाई सघाउन भनिरहेका थिए । त्यतिबेलै प्रचण्ड निवास खुमलटार पुगेर सचिवालय सदस्य रामबहादुर थापा 'बादल'ले वचन दिएका थिए, ‘मेरो वैचारिक नेता तपाई‌ं नै हो । पार्टी फुट्ने स्थितिमा म तपाईंसँगै हुनेछु ।’

पार्टीभित्र सत्तासंघर्ष उत्कर्षमा पुग्दा प्रधानमन्त्री ओलीले ५ पुसमा संसद विघटन गरिदिए । एमाले–माओवादी एकताको ३० महिनामै पार्टी विभाजित हुनपुग्यो । प्रचण्डलाई दिएको वचनविपरीत बादल ओली कित्तामा उभिए । योसँगै दुई नेताबीच झण्डै तीन दशक लामो राजनीतिक सम्बन्ध दोस्रो पटक 'डिभोर्स' भएको छ ।

ओली–प्रचण्ड शक्तिसंघर्षमा बादलले आफ्ना 'पूर्वसुप्रिमो’ प्रचण्डलाई साथ नदिनुका केही खास कारणहरू छन् । गृहमन्त्री भएपछि उनले प्रचण्डको साथ पाएनन् । सर्वसाधारणले अनुभूति गर्ने लोकप्रिय काम गर्न उल्टै अवरोध भएको उनले निकटस्थसँग बताउँदै आएका छन् । खासगरी, समयमै काम नसक्ने ठेकेदारहरूमाथि गृह मन्त्रालयले कारबाही थालेको थियो । कलंकी–नागढुंगा सडक निर्माण अलपत्र पारेको भन्दै प्रचण्डका घरबेटी शारदा अधिकारी पनि कारबाहीको सूचीमा परेपछि उनले बादललाई खुमलटार बोलाएर ‘धेरै सिंघम नबन्नू’ भनेर फर्काएका थिए ।

प्रचण्ड छ महिनामै गृहमन्त्री बादललाई हटाउने खेलमा लागे । प्रधानमन्त्री ओली पनि उनलाई हटाउन तयार भइसकेका थिए । बादललाई हटाउने प्रस्ताव गरेर भारत भ्रमणमा निस्केका प्रचण्डले भारतीय मिडियालाई अन्तर्वार्ता दिँदै आफूहरूबीच आलोपालो प्रधानमन्त्री हुने सहमति भएको खुलासा गरिदिए । प्रचण्डसँग रुष्ट भएका ओलीले त्यसपछि हो, बादलसँग हात बढाएको । बादलको पनि लाइन प्रष्ट बन्यो– सरकारमा ओलीलाई साथ, पार्टीमा प्रचण्डलाई ।

२६ भदौको सहमतिपछि पनि प्रचण्डले बादललाई गृहमन्त्रीबाट हटाउने कोसिस गरिरहे । तर, ओली तयार भएनन् । त्यसपछि हो, प्रचण्डले बादल समूहका नेताहरूलाई आफूतर्फ तान्न लागेको । देव गुरुङ, पम्फा भुसाललगायतका नेताहरूलाई कन्भिन्स गरेपछि बादल दायाँबायाँ जाँदैनन् भन्ने खुमलटारको निष्कर्ष थियो ।

प्रचण्डको त्यो रणनीतिले बादललाई झन् नकारात्मक बनाइदियो । ‘उनको समूहका नेताहरूलाई तानेपछि बादल शक्तिविहीन हुन्छन् र लुरुलुरु आउँछन् भन्ने प्रचण्ड कमरेडले ठान्नुभो’, बादलनिकट नेता भन्छन्, ‘बादलले स्थिर सरकारका लागि ओलीलाई सघाउने वचन दिनुभएको थियो । बरु प्रचण्डसँग डिभोर्स गर्न तयार हुनुभो । तर, सरकार ढाल्ने मोर्चाबन्दीमा लाग्नुभएन ।’

बादललाई प्रचण्डसँग छुट्याउन जनयुद्धकालीन तुषले पनि काम गरेको बुझ्न कठिन छैन । उनीहरूबीचको सम्बन्धमा धमिरा लागेको उनले १५ वर्षअघि नै बताइसकेका थिए ।

दशक लामो माओवादी जनयुद्धलाई शान्तिपूर्ण राजनीतिमा अवतरण गराउने बहुचर्चित चुनुवाङ बैठक (१८–२२ असोज २०६२) मा बादलले भावुक हुँदै भनेका थिए, ‘पार्टी निर्माण गर्दा हामीले बाचा गरेका थियौँ, दुनियाँका सबै जल्लादले जतिसुकै आँधीबेहरी सृष्टि गरे पनि हाम्रो आत्मीय सम्बन्ध कहिल्यै टुट्ने छैन । हामी सिद्धिनेछौ‌ँ तर झुक्ने छैनौँ, टुट्ने छैनौँ । यसपटक त्यो बाचा स्मरण पनि गर्‍यौँ । तर, कमरेडहरू हुरी आयो, तुफान आयो र ती हुरीबतासले हामीमा दरार पैदा गर्‍यो । त्यो दरारबाट धेरै धमिरा पसे र आज हाम्रो पार्टी र हाम्रो सम्बन्ध धमिरा लागेको सम्बन्ध बन्यो ।’

दुई नेताबीचको सम्बन्धमा धमिरा जनयुद्धका सुरुवाती दिनदखि लाग्न थालेको थियो । जनयुद्धको घोषणाअघि २०५२ सालमा गोर्खामा पहिलो तयारी बैठक बसेको थियो । त्यो बैठकमै प्रचण्ड–बादलबीच मतभिन्नता देखियो । फौजी कार्यदिशा पारित गरेसँगै प्रचण्डले पार्टी केन्द्रीकृत र नेतृत्वलाई स्थापित गर्नुपर्ने प्रस्ताव राखे । त्यसमा बादलले चर्कै स्वरमा असहमति राखे, ‘पार्टी यहीँबाट विचलनतिर गयो, किन चाहियो केन्द्रीकरण ?’

बादलको त्यो विमति प्रचण्डलाई नमीठो लाग्यो । बाबुराम भट्टराईलगायत नेताहरूले सहजीकरण नगरेको भए पहिलो बैठक नै अप्रिय हुने स्थिति रहेको सहभागीहरू अहिले पनि सम्झिन्छन् । संयुक्त जनमोर्चाका अध्यक्षका रूपमा भट्टराई राष्ट्रिय/अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा परिचित थिए । मोहन वैद्य 'किरण' प्रचण्डकै गुरु थिए । बादलले हुँदै नभएको सैन्य योजनाकारको पगरी पाइसकेका थिए । कम चर्चामा कोही थियो भने त्यो प्रचण्ड नै थिए । त्यसैले उनले नेतृत्वलाई स्थापित गर्नुपर्ने प्रस्ताव राखेका थिए । त्यो आकांक्षा पूरा गर्न पछि उनले प्रचण्डपथसमेत बनाए ।

गोर्खा बैठकले नेताहरूको कार्यविभाजन गर्‍यो । बादललाई रोल्पा–रुकुमलगायत पश्चिम कमाण्डको जिम्मेवारी तोकियो । उनको नेतृत्वमा संचालन गरिएको सिस्ने–जलजला (सिज) अभियान सफल भयो । त्यही अभियानले मध्यपश्चिमका पहाडलाई जनयुद्धकाे उद्गमथलो बनायो । बादललाई एउटा कुशल संगठक र सफल कमाण्डरका रूपमा स्थापित गरिदियो ।

फाट्टफुट्ट फौजी आक्रमणपछि सरकारले दमनको नीति लियो । नेताहरू भारत पस्न थाले । पश्चिम कमाण्ड इन्चार्ज बादल र सहइन्चार्ज पम्फा भुसाल २०५३ असारमा सँगै लखनउ पुगे । उनीहरूको सम्बन्धलाई लिएर पार्टीमा आलोचना हुन थाल्यो । पार्टी अनुसन्धानबाट नैतिक पतन पुष्टि भएको भन्दै मुम्बई बैठकले दुवै नेता सांस्कृतिक विचलनको कारबाहीमा परे । उनीहरूलाई पार्टी जिम्मेवारीबाट हटाइयो ।

पश्चिम कमाण्डमा बादल स्थापित भइसकेका थिए । प्रचण्डले उनलाई आफ्नो प्रतिस्पर्धी ठाने । त्यसैले सांस्कृतिक विचलनको कारबाहीसँगै चलाखीपूर्वक ‘लिन प्याओवादी’को आरोप थोपरिदिए । लिन प्याओ चिनियाँ क्रान्तिका षड्यन्त्रकारी नेता मानिन्छन्, जसले माओलाई सिध्याएर पार्टी नेतृत्व हत्याउन खोजेका थिए । पार्टी दस्तावेजमा उल्लेख गरेर बादललाई उठ्नै नसक्ने गरी थेचारिदिए ।

प्रचण्डको तत्कालीन प्रतिवेदनमा भनिएको छ, ‘...सुरुमा उहाँहरूको बीचमा प्रेम र यौन सम्बन्धको विकास क्षणिक उत्तेजनामा आएर अथवा एकअर्कोबारे जानकारीको अभावमा होइन, पर्याप्त छलफलपश्चात् जानीबुझी एक निश्चित मान्यताका आधारमा भएको छ । ...यस प्रकारको गलत सैद्धान्तिक मान्यताका आधारमा शारीरिक सम्बन्ध कायम गरिसकेपछि त्यसलाई पार्टीबाट भूमिगत राखेर जाने जुन कार्य भयो, त्यसले उहाँहरूमा विद्यमान अनुशासनहीनता एवं चरम व्यक्तिवादी अहंकारलाई अभिव्यक्त गर्दछ । वास्तविकता स्वीकार गरिसकेर पुनः लुकाउने र नेतृत्वका विरुद्ध संघर्ष गर्ने जुन कसरत अगाडि आयो, त्यसले वस्तुतः राजनीतिक एवं संगठनात्मक रूपले उहाँहरूका विद्यमान अराजकतावादी व्यक्तिवादी एवं षडयन्त्रमूलक शैलीको गम्भीर कमजोरीलाई प्रष्ट गर्दछ । समग्र पक्षलाई विचार गर्दा यो घटनाक्रममा अभिव्यक्त उहाँहरूको चिन्तन र कार्यशैली लिन प्याओवादी प्रवृत्तितिर उन्मुख भएको कुरा प्रष्ट छ जसमा मुख्यतः बादलको चिन्तन र कार्यशैली लिन प्याओवादी प्रवृत्तितिर उन्मुख भएको प्रष्ट हुन्छ ।’ (नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलन र जनक्रान्तिका ऐतिहासिक दस्तावेज ग्रन्थ, पृ ३९३)

बादललाई लिन प्याओवादी प्रवृत्ति प्रतिनिधिपात्रका रूपमा आन्तरिक निर्देशिका जारी गरियो । प्रचण्ड नेतृत्वलाई चुनौती दिनेगरी बाबुराम र पम्फा भुसाललगायत नेताहरूसँग छलफल गरेको आरोप लगाइयो । पार्टीमा सांस्कृतिक विचलनको जुन कारबाही बादलले भोगे, त्यसले उनीहरूबीचको सम्बन्धमा धमिरा लाग्यो । बादलले नि:सर्त पार्टी कारबाही स्वीकारे तर दुई नेताबीच मनमुटाव भित्रभित्रै रहिरह्यो ।

बादललाई लिन प्याओवादी प्रवृत्ति प्रतिनिधिपात्रका रूपमा आन्तरिक निर्देशिका जारी गरियो । प्रचण्ड नेतृत्वलाई चुनौति दिनेगरी बाबुराम र पम्फा भुसाललगायत नेताहरूसँग छलफल गरेको आरोप लगाइयो । पार्टीमा सांस्कृतिक विचलनको जुन कारबाही बादलले भोगे त्यसले उनीहरूबीचको सम्बन्धमा धमिरा लाग्यो । बादलले नि:सर्त पार्टी कारबाही स्वीकारे तर दुई नेताबीच मनमुटाव भित्रभित्रै रहिरह्यो ।

जनयुद्धकालीन नेता हरिभक्त कँडेल सांस्कृतिक विचलनको कारबाही गरेयता प्रचण्ड–बादलबीच भित्री रूपमा राम्रो सम्बन्ध नरहेको बताउँछन् । ‘सांस्कृतिक विचलनको कारबाहीलाई प्रचण्डले राजनीतिकरण गरेर बादललाई ‘लिन प्याओवादी’को भारी आरोप लगाए । कारबाही त केहीपछि फुकुवा भयो तर सम्बन्धमा तुष रहिरह्योे’, उनले भने, ‘दुवै एकै ठाउँका हुन् । विद्यार्थीकालदेखि सँगै पार्टीमा आएका पनि हुन् । तर, एकअर्कासँग चरम अविश्वास र भयले टाढा बनाउँदै लग्यो ।’

बादलपत्नी नैनकला त्यो बेला शिक्षक थिइन् । नैतिक पतनमा बादलमाथि कारबाही भएपछि उनीहरूको वैवाहिक सम्बन्ध नै धर्मरायो । प्रचण्डपत्नी सीता दाहालले उनीहरूको सम्बन्ध सुधार्न सघाएकी थिइन् । त्यसपछि नैनकला पनि बादलसँगै भूमिगत भइन् । त्यसो त, पार्टीले गरेको भनेको अनुसन्धानमा उनै दाहालपत्नी सीता संलग्न थिइन् । उनैले बादल र पम्फाबीचको सम्बन्धबारे होटलको कोठाबाट जानकारी बटुलेर पार्टी बैठकलाई सूचना दिएकी थिइन् ।

प्रचण्ड कतिसम्म सशंकित थिए भने बाबुरामसँग मिलेर पार्टी विभाजन गर्न खोजेको र हेडक्वार्टर कब्जा गर्न खोजेको आरोपसमेत बादलमाथि लगाए । वैद्य र बाबुरामलाई उक्साएको र वर्षमान पुनलाई पनि त्यो गुटमा लागेको भनेर जिम्मेवारीबाट हटाएका थिए ।

प्रचण्ड कतिसम्म सशंकित थिए भने बाबुरामसँग मिलेर पार्टी विभाजन गर्न खोजेको र हेडक्वार्टर कब्जा गर्न खोजेको आरोपसमेत बादलमाथि लगाए । वैद्य र बाबुरामलाई उक्साएको र बर्षमान पुनलाई पनि त्यो गुटमा लागेको भनेर जिम्मेवारीबाट हटाएका थिए ।

कारबाहीमा परेपछि बादल घटुवा भई तल्लो कमिटीमा पुगे । जनवर्गीय संगठनको नेतृत्व गर्दै दुई वर्षमै पुरानै स्थितिमा फर्किए । त्यो क्रममा बादलले राखेका उपनामले पनि उनी प्रचण्डसँग कुन हदसम्म असन्तुष्ट थिए भन्ने प्रस्ट्याउँछ । उनले एकाएक उपनाम फेरेर ‘लखन’ बनाए । त्यसको सोझो अर्थ प्रचण्ड जंगबहादुर राणा बने भन्ने थियो र उनको शासनविरुद्ध विद्रोह गर्छु भन्ने सन्देश दिन खोजेको उनको सचिवालयमा लामो समय काम गरेका नेताहरू बताउँछन् ।

प्रचण्ड–बादलबारे भूमिगत नेता नेत्रविक्रम चन्द विप्लबले २०७५ मा प्रकाशित गरेको पुस्तक महापतनमा लेखेका छन्, ‘पद, चतुर्‍याइँ र गतिशीलतामा प्रचण्ड अगाडि थिए भने सरलता, दृढता र तर्क प्रभावकारितामा बादल अगाडि थिए ।’

जनयुद्धका क्रममा विदेशी भूमि प्रयोग गर्ने वा नगर्ने भन्नेमा पनि प्रचण्ड र बादलबीच मत बाझियो । प्रचण्ड आवश्यकता अनुसार विदेशी भूमि प्रयोग गर्न सकिने पक्षमा थिए भने बादल नेपालमै बसेर नेताहरूले युद्धको नेतृत्व गर्नुपर्ने अडानमा थिए ।

पार्टीमा बाबुराम भट्टराई प्रतिस्पर्धीका रूपमा देखिएपछि प्रचण्डले २०५५ मा बल्ल बादलमाथिको कारबाही कारबाही फुकुवा गरे । २०६१ मा रोल्पा फुन्टिबाङ बैठकअघि भारत बैङ्लोर मैसुरमा माओवादीको पोलिटब्यूरो बैठक बस्यो । जहाँ प्रचण्ड र बादलबीच व्यक्तिगत आरोप–प्रत्यारोपसहित ठूलै भनाभनसमेत भयो । बादलले आफूमाथिको कारबाहीलगायतका विषय उठाएर भडास पोखेपछि स्थिति तनावपूर्ण बन्न पुग्यो । टालटुल पारेर बैठक टुंग्याउन प्रचण्डले ठूलो मिहिनेत गर्नुपरेको थियो ।

२०६२ असोजमा रुकुमको चुनुवाङ बैठकमा आफू प्रचण्डमा विलय भएको घोषणापछि बल्ल दुई नेताबीच सम्बन्ध सामान्य बनेको थियो । यो त्यही बैठक थियो जसले लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको लाइन पास गर्दै माओवादी जनयुद्धलाई शान्तिपूर्ण राजनीतिमा अवतरण गराएको थियो ।

चुनुवाङ बैठकमा बादलले भनेका थिए, ‘म सिपाही कमाण्डर बन्न खोजेँ, म जग टावर बन्न खोजेँ । म सहयोगी जित्न खोजेँ, म मेरो प्यारो नेतासँग अंकमाल गर्न चाहन्छु ।’

तर, त्यो अंकमाल पनि मनदेखिको थिएन । खरिपाटी भेलामा माओवादीभित्र पुनः वैचारिक संघर्ष सुरु भयो । त्यतिबेला तटस्थ बसेका बादल पालुङटार र धोवीघाट गठबन्धनसम्म पुग्दा भने प्रचण्डको विरोधमा उत्रिसकेका थिए । २०६८ सालको धोवीघाट गठबन्धनले प्रचण्डलाई पार्टीभित्र एक्ल्याइदियो । मोहन वैद्य, बादल, बाबुराम, नारायणकाजी श्रेष्ठ एकठाउँ उभिएपछि प्रचण्डको इच्छाविपरीत बाबुराम प्रधानमन्त्री बने ।

४ असार २०६९ मा माओवादी पार्टी विभाजित हुँदा बादल मोहन वैद्यको नेतृत्वको नेकपा–माओवादीको महासचिव बने । त्यो प्रचण्ड–बादलको पहिलो डिभोर्स थियो । त्यतिबेला जनयुद्धकालदेखिका सबै रिसइबी फेर्दै प्रचण्डलाई ‘लालगद्दार’ का रूपमा देशैभर प्रचार गरिएको थियो । त्यो अभियानको नेतृत्व बादलले गरेका थिए । तर, दुई वर्षपछि नै पार्टीका बहुमत केन्द्रीय नेता लिएर २०७१ मंसिरमा उनी पुन प्रचण्ड माओवादीमा फर्किए ।

दुवैलाई नजिकबाट बुझेका नेता कँडेलको अनुभवमा, प्रचण्डमा अन्तरविरोधमा खेलेर नेतृत्वमा आउन खोज्ने नेतालाई रोक्ने अवसरवादी प्रवृत्ति छ । त्यसको सिकार बादल पनि भएको उनी ठान्छन् । बादलमा भने अन्तरविरोधमा मध्यमार्गी बस्ने र लाभ उठाउने स्वभाव छ । मोहन वैद्य नेतृत्वको पार्टी छाडेर प्रचण्डसँग सिद्धान्तहीन आत्मसमर्पण गरेर गृहमन्त्री बनेको टिप्पणी गर्दै उनी भन्छन्, ‘मैले त उबेलै भनेको थिएँ, प्रचण्ड एमालेकरण भइसके । तपाईं फर्किने नै भए सिधै केपी ओलीकहाँ जानुस् । अहिले उनी त्यहीँ पुगे ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ १०, २०७७ १०:५०