जेपी जनजागरण र नेपाली कांग्रेस

A+ A A-

जनजागरण अभियानबाट जनचेतना, जनसहभागिता र विभिन्न खबरदारीका कार्यक्रम सञ्चालन गरिन्छ । नेपाली कांग्रेसले ११ वैशाखदेखि ११ जेठसम्म ‘जनजागरण अभियान’ सञ्चालन गर्यो । कांग्रेसको जनजागरण आन्दोलन जेपीबीच अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको पाइन्छ ।

जेपी समाजवादी सिद्धान्तको एक विराट व्यक्तित्व हुन्, जसलाई लोकनायक जयप्रकाश नारायणको नामले भारतमा चिनिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा जेपीको प्रसंग बडो रोचक छ । सन् १९४२ नोभेम्बरमा भारतको हजारीवाराको जेलबाट भाग्न सफल भएका जेपीले नेपालको सप्तरीको हनुमान नगरनजिक अंग्रेजविरुद्ध आन्दोलन सञ्चालन गरेका थिए । जेपीसँग डा. लोहिया, अच्यूत पटवर्धनलगायतका समाजवादी नेता थिए । भारतीय राष्ट्रिय कंग्रेसभित्र मूर्धन्य विद्वान्हरूको तप्का समाजवादी दलका रूपमा क्रियाशील थियो । जम्मा ३६ वटा संस्थापक समाजवादी नेतृत्व गणभित्र बीपी पर्थे । जेपी समाजशास्त्रका पिता इज्वर्ड रोसका विद्यार्थी थिए । अर्थात् अमेरिकी विश्वविद्यालयमा उच्च शिक्षा हासिल गरेका जेपीबारे गान्धीले भनेका थिए, ‘सम्पूर्ण भारतमा माक्र्सवादबारे जेपी जतिको जानकार कोही पनि छैन ।’ गान्धीको अभिव्यक्ति मामुली थिएन ।

भारतमा नेतृत्व पंक्तिमा मनिषीको ताँती थियो । अर्थात् माक्र्सवादमा महारथी हासिल गरेका जेपीको व्यक्तिगत सम्बन्ध बीपीसँग प्रगाढ हुनुका दुई कारण थिए । जेपीको सहोदार भाइ बीपीका मित्र थिए । अर्को कारण बीपीले विहार समाजवादी दलको सचिवको हैसियत प्राप्त गरिसकेका थिए । यस अर्थमा बीपीको दर्शनमा जेपी आचार्य नरेन्द्रदेव र डा. लोहियाको प्रभाव प्रचुर मात्रामा देखिन्छ । तर, यी चारैजना जेपीदेखि बीपीसम्म गान्धीबाट बिस्तारै बिस्तारै सम्मोहित भएको पाइन्छ । अर्थात् जेपी, बीपी, डा.लोहिया र आचार्य नरेन्द्र देवको यात्रालाई ‘माक्र्सवादवाट गान्धीवादसम्म’ को संज्ञा दिन सकिन्छ । भनाइको अर्थ बीपीले ३६ वर्ष भारत भूमिमा बिताएको देखिन्छ । जीवनको हरेक आरोह र अवरोहमा जेप. र बीपीको सौहार्द र प्रगाढ सम्बन्ध छ । नेपाली कांग्रेसले जेपीको जनजागरण अभियानलाई बदलिँदो परिस्थितिमा परिमार्जन र परिष्कृत गरी लागू गर्न सक्छ भन्ने कुरा बडो रोचक देखिन्छ ।

भारत स्वतन्त्र हुनेबित्तिकै जेपी, डा.लोहिया, आचार्य नरेन्द्रदेव जस्ता समाजवादी नेताले कांग्रेस परित्याग गर्दै छुट्टै पहिचान र दर्शनसहित समाजवादी आन्दोलनको बागडोर सम्हाले । जेपी त केही दिनमै सक्रिय राजनीति परित्याग गर्दै विनोवा भार्वेको आन्दोलनमा होमिए । विनोव भार्वेको आन्दोलन थियो, सर्वोदय आन्दोलन । अर्थात् तत्कालीन भारतमा जेपीले सर्वोदय आन्दोलनको नाममा अभुतपूर्व परिवर्तन गराउन सफल भए । अर्थात् धनधान्य समृद्धिशाली व्यक्तिलाई हृदय परिवर्तन गराउँदै जमिन र संशाधनलाई गरिबसँग साझेदारी गराउने जेपीको संकल्प थियो । जेपीको नैतिक संकल्प उदाहरणीय थियो ।

तत्कालीन समयमा भारतको सबभन्दा खतरनाक डाका समूह चम्मलाई आफ्नो नैतिक बलले आत्मसमपर्ण गराउन सफल भएका जेपी नागाल्याजुदेखि काश्मीरको समस्यालाई समाधान गर्न दबाब सिर्जना गर्थे । जेपीको के प्रस्ट बुझाइ थियो, राजनीतिमा विकृतिको कारण राजनीतिक दल नै हुन् । कार्यक्रम संरक्षण, चुनाव सञ्चालन र शक्ति परिचालनका कारणले राजनीतिक दल सम्पूर्ण नैतिक शक्तिलाई गुमाउँछन् । राजनीतिक दलप्रति वितृष्णा हुँदा हुँदै पनि इतिहासको कालखण्डमा जेपी सक्रिय राजनीतिमा नै आउनुपर्यो ।

२६ जुन १९७५ को राति तीन बजे । सन् १९७१ मा इतिहास मात्रै होइन, भूगोल नै परिर्वतन गर्न सफल भएकी प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले बंगलादेशलाई स्वतन्त्रताको ताजपोसी दिलाएर उनी तानाशाही बन्न पुगिन् । अर्थात् आफूलाई शक्तिशाली बनाउने कर्ममा उनले आपत्कालीन समयको घोषणा गरिन् । सम्पूर्ण देश शोकाकुल अवस्थामा पुग्यो । इन्दिराको हुंकार र डकारलाई चुनौती दिन सक्ने जेपीबाहेक भारतमा अरू कसैमा सामथ्र्य थिएन । जेपीलाई गुहारे । जीवनको उत्तराद्र्धमा जेपीले राष्ट्रव्यापी जनजागरण चलाए ।

जेपीले जनजागरणलाई ‘सम्पूर्ण क्रान्ति’को संज्ञा दिए । सूत्रात्मक रुपमा जनजागरणको कार्यक्रम देशको अगाडि राखे । क्रान्तिलाई घनीभूत बनाउन रचनात्मक कार्यकर्मको योजना सम्पूर्ण कार्यकर्तालाई दिए । रचनात्मक कार्यक्रमबाट जनसहभागिता बढ्छ भने जेपीको बुझाइ थियो ।

जनजागरणको सन्दर्भमा छरिएका सम्पूर्ण शक्तिलाई एकीकृत गरे । जनसंघदेखि मुस्लिम संघ संगठनलाई आफ्नो नेतृत्वको छत्रछायामा ल्याएर जनजागरण अभियान चलाए । देशको शक्ति सन्तुलनलाई व्याख्या गर्दा देशमा छात्र शक्ति, लोक शक्ति र राज्य शक्ति रहेको बताए ।

जेपीले हिंसालाई पूर्ण रूपमा वर्जित गर्दै जनजीविकाका प्रश्नसँग आन्दोलनलाई जोडे । पुलिस र सैनिकलाई अपिल गरे । प्रत्येक व्यक्तिलाई सम्पूर्ण क्रान्तिको नाममा त्यागका लागि आग्रह गरे । जेपीले ‘अन्तोदय’ को मुद्दा आफ्नो कार्यक्रममा राखे । अर्थात् सरकारको कुनै पनि नीति यदि समाजको सबभन्दा बढी प्रताडित र उपेक्षित वर्गका लागि लक्षित छैन भने त्यस्तो नीतिलाई आन्दोलनको ज्वालाबाट सखाप गर्नुपर्दछ । जेपीको जनजागरण अभियान आपतकालीन समयलाई परिवर्तन गर्दै प्रजातान्त्रिक बिहानीको सूर्योदय गराउन सफल भए ।

जेपी नेपाली कांग्रेसको अतीत यस अर्थमा हो कि बीपी दर्शन जेपीको अध्ययनबिना सम्भव छैन । जुन समयमा जेपीले आपतकालीन समयविरुद्ध मोर्चा खोलेका थिए, त्यही कालखण्डमा बीपीले राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति नेपालमा प्रयोग गर्दै थिए । राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति वास्तवमा गान्धीवादको प्रयोग थियो । आज नेपाली कांग्रेसले जनजागरण अभियान चलाउँदा संगठनभन्दा सम्पूर्ण जनतालाई आह्वान गर्नुपर्दछ । देशमा मुद्दाको ताँती छ । अवस्था ‘साउन्ड आफ साइलेन्स’ जस्तो छ । स्थिरताभित्र अस्थिरता छ ।

यस अवस्थामा नेतृत्व पंक्तिले आफ्नो अतीतलाई मानसपटलमा राखी उच्च नैतिक बलका जनजागरण अभियान चलाउनुपर्छ । सरकारलाई सचेत र सामथ्र्यवान् बनाउनु विपक्षको ठूलो भूमिका हो । डा. लोहियाले राजनीतिक पार्टीको वास्तविक परीक्षण उसले विपक्षीका रूपमा जनतालाई सजग र सुसूचित बनाउन सक्ने क्षमतामा निर्भर हुने बताएका छन् । जनजागरण अभियानले पार्टीलाई प्राण वायु दिन सक्छ । यस सन्दर्भमा पार्टी कार्यकर्तालाई समाजवादी साहित्य र समाजवादी संघर्षको गौरवमय गाथाको प्राशिक्षण दिनुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख २३, २०७६ ०२:४७