बाबुराम–उपेन्द्र सम्बन्धको जालो

A+ A A-

नयाँ शक्ति नेपाल र संघीय समाजवादी फोरमबीच एकता हुँदै छ । यो एकताले देशको राजनीतिमा एउटा नयाँ राजनीतिक विभाजन ल्याउनेछ ।
दुवै पार्टी र नेताको पृष्ठभूमि भने फरक फरक छ । नेताले बोकेका सिद्धान्तको आधारमा यी दुई पार्टीको विश्लेषण गर्ने हो भने धेरै फरक देखिन्छ । तर, राजनीतिमा स्थायी मित्र र स्थायी दुस्मन हुँदैन भन्ने दुई पार्टीबीच हुने एकताले फेरि पुष्टि गर्नेछ ।

नेताहरू अहिलेसम्म फरक–फरक राजनीतिक दल र विचारधारासँग आबद्ध छन् । नयाँ शक्ति नेपालका संयोजक बाबुराम भट्टराई माओवादी स्कुलिङबाट आएका व्यक्ति हुन् । भट्टराई सुरुमा बीपी कोइरालाबाट प्रभावित थिए भने पछि उनी मोहनविक्रम सिंहको प्रभावमा परेर कम्युनिस्ट भए । तत्कालीन कम्युनिस्ट पार्टी पातलो मसालबाट राजनीतिमा होमिएका बाबुराम केही समयपछि मोटो मशाल पुगे । मशाल माओवादी बनेपछि त्यसको प्रमुख नेतामध्ये एक भए भट्टराई ।

उपेन्द्र यादवले भने सुरुदेखि नै कम्युनिस्ट पार्टीबाटै राजनीति सुरु गरेका हुन् । पुष्पलाल समूहबाट राजनीति सुरु गरेका यादव एक समय माओवादी भए । यादव माओवादी हुँदा सामान्य कार्यकर्ताको हैसियतमा थिए । भट्टराई तीन शीर्ष नेतृत्वमा थिए । जब कि यादव भने राज्य कमिटीको हैसियतमा कमिटीमा बसेका थिए । उसो त यादव २०५४ सालमा तत्कालीन एमालेको जिल्ला कमिटीमा सदस्य पनि भए ।

दुवै बीचको समानता भनेको राजनीतिक वृत्तिमा चर्चामा आउन चाहन्छन् । पछिल्लो समयमा दुवै कम्युनिस्ट राजनीति छोडेर फरक फरक विचारको राजनीतिमा लागेका छन् । पछिल्लो समय यी दुवै कम्युनिस्ट सिद्धान्तबाट मोहभंग भएको छ । बाबुरामले कुनै बेला आफूलाई डेमोक्रेटिक सोसिलिस्ट भन्न थालेका छन् । माक्सर्वादप्रति विश्वास भए नभएको स्पष्ट भन्न सकेका छैनन् । माक्र्सवाद उत्कृष्ट सिद्धान्त भएको भन्न त बाबुराम चुक्दैनन् । तर, आफू माक्र्सवादप्रति कति प्रतिबद्ध छन्, उनी बताउन सक्दैनन् । उपेन्द्र भने मधेस केन्द्रित राजनीति गर्दै आएकाले सैद्धान्तिक आधारमा स्पष्ट छैनन् ।

यी दुवैको राजनीतिमा खासै सिक्का जमेको छैन । दुवै शक्तिको भोका छन् । एकता हुनुमा त्यही शक्ति आर्जनको भोकले काम गरेको राजनीतिक वृत्तमा चर्चा हुन थालेको छ । संसदमा बाबुराम आफ्नो दलका एक्ला प्रतिनिधि हुन् भने उपेन्द्र नेतृत्व दलका १६ सांसद (सांसद हरिनारायण राैनियार निलम्बित छन्) छन् ।

उपेन्द्रको माओवादी यात्रा

माओवादीमा आउनुपहिला यादव एमालेको सक्रिय राजनीतिमा थिए । उनले २०४८ सालमा सुनसरीबाट एमालेकाे तर्फबाट निर्वाचन लडेका थिए । उनले त्यो समयमा चुनाव हारे । पुनः उनी अध्यापनमा फर्किए । मोरङको जेसिस बाल सदनमा पढाए । त्यही समयमा माओवादी नेताहरूसँग उपेन्द्रको हिमचिम बढ्यो ।

उनी माओवादीको भ्रातृ संगठन बुद्धिजीवी संगठनको जिल्ला सदस्य भए । यादवलाई माओवादीमा ल्याउने काम सीपी गजुरेल र मातृका यादवले गरेको नयाँ शक्ति नेपालका सचिवालय सदस्य रामरिझन यादव बताउँछन् । उनले भने, ‘यादवलाई माओवादीमा ल्याउन मेरो विराटनगरको घरमा सीपी, मातृका र उपेन्द्रबीच छलफल भएको थिए । त्यहीबाट उपेन्द्र माओवादी भएका हुन् ।’

रामरिझनका अनुसार माओवादी भएपछि सुरक्षाकर्मीको थ्रेट आएकाले उपेन्द्र भागेर भारत गएका हुन् ।

बाबुरामसँग लामो संगत गरेका वामदेव क्षेत्री भन्छन्, ‘बाबुराम र उपेन्द्रको भेट २०५७ सालतिर दिल्लीमा भएको हो । यसका सूत्रधार मातृका यादव नै थिए । मधेसी मोर्चा बनेपछि उपेन्द्रले भट्टराईलाई भेट्न पाएका हुन् ।’ त्यो समयमा माओवादीमा मधेसबाट दुईजना नेताहरूको आपसी संघर्ष थियो, जयकृष्ण गोइत र मातृका यादव ।

मातृकालाई गोइतसँग लड्नलाई शक्ति चाहिएको थियो । त्यसका लागि मातृकाले उपेन्द्रलाई भित्र्याएका थिए । मातृका र जयकृष्ण गोइत समान हैसियतका नेता थिए । उपेन्द्र भने त्यो समयमा क्षेत्रीय ब्युरो सदस्य बनेका थिए ।

बाबुराम–उपेन्द्रको भेटघाट

यी दुई नेताको भेटघाट जनयुद्धकालमा धेरै हँुदैन थियो । अथवा भट्टराई भेट्ने हैसियतमा यादव थिएनन् । क्षेत्री भन्छन्, ‘युद्धको समयमा त उपेन्द्रले बाबुराम भेट्न सक्ने हैसियत थिएन । धेरैमा धेरै एक दुईपटक भेट भयो होला दिल्लीमा ।’

उपेन्द्रलाई मधेसी मोर्चाको अध्यक्ष बनाउन त्यो समयमा मातृकाले पहल गरेको पनि बताइन्छ । नेकपाका केन्द्रीय सदस्य तथा तत्कालीन मधेसी जनअधिकार फोरमका महासचिव रामप्रसाद शर्मा भन्छन्, ‘२०५९ मा सल्र्लाही र मोहत्तरीको सीमामा राष्ट्रिय मधेसी मोर्चाको राष्ट्रिय सम्मेलन भयो, त्यो सम्मेलनमा उपेन्द्रजीको अध्यक्ष बन्ने इच्छा थियो तर माओवादीले बनाएन । तर, उनको नाम भने माओवादी भनेर सार्वजनिक गरिदियो । त्यहीबाट उहाँ भारत जानुभयो ।’

उपेन्द्रको रहस्यमय गिरफ्तारी

उपेन्द्र यादव, मातृका यादव र सुरेश आले मगरलाई भारतीय प्रहरीले दिल्लीको पितमपुराबाट गिरफ्तार गरेको थियो । त्यो समयमा माओवादीभित्र एउटा कुरा चर्को बहसमा र विवादमा थियो, एक मधेस एक प्रदेश । यसको पक्षमा मातृका र उपेन्द्र रहेको क्षेत्री बताउँछन् । यही बहस र विवाद मिलाउन मातृका र उपेन्द्र दिल्ली गएका थिए, मोर्चाको सम्मेलन पछि । त्यही मातृका, उपेन्द्र र सुरेश आले मगर गिरफ्तार भएका थिए ।

यी तिनैजनालाई पितमपुराबाट गिरफ्तार गरेर दक्षिण दिल्लीको लोधी रोड प्रहरी थानामा एक राखेको सुरेश आले मगर बताउँछन् । उनले भने, ‘हामी तिनैजनालाई भारतीय प्रहरीले दिल्लीको पितमपुराबाट गिरफ्तार गरेर लोधी रोड प्रहरी थानामा एक दिन राखेर मातृका र मलाई नेपाल बुझायो तर उपेन्द्रलाई त्यही राखेछ ।’

यो गिरफ्तारी पछि माओवादीहरूले उपेन्द्रले नै मातृका र सुरेश आले मगरलाई गिरफ्तार गराएको हल्ला फिँजाए । त्यो सममया दिल्लीमै रहेका माओवादी कार्यकर्ता छवि सुवेदीले भने, ‘त्यो समयमा उपेन्द्रले नै माओवादी नेतालाई पक्राएको हल्ला चलेको थियो ।’

मातृका र सुरेश आले मगरलाई भारतीय प्रहरीले दोस्रो दिन नै नेपाल ल्याएर कञ्चनपुरको गण्डाचौकीमा बुझाएको थियो । तर, उपेन्द्र यादवलाई भने दिल्लीमा नै राखिएको थियो । उनलाई रामराजाप्रसाद सिंहले छुटाएका थिए । उनी जेलबाट छुटेपछि माओवादी कार्यकर्ता छवि सुवेदीको सम्पर्कमा पुगेका थिए । सुवेदीले भने, ‘उपेन्द्र यादव टीठलाग्दो तरिकाले मकहाँ आएका थिएँ । उनलाई मेरो सम्पर्क नम्बर र लोकेसन रामराजाप्रसाद सिंहले दिएका रहेछन् ।’

उपेन्द्रले सुवेदीलाई आफू माओवादी हेडक्वार्टरसँग भेट्न चाहेको बताएका थिए । तर, सुवेदीले तत्काल हेडक्वार्टरसँग सम्पर्क गरे तर हेडक्वार्टरले भेट्न चाहेन । सुवदीलाई हेडक्वार्टरले भन्यो– प्रहरीको सम्पर्कमा भएको मानिसलाई यतातिर भन्दा भाडाको व्यवस्था गरे अन्त्यै पठाउन उपयुक्त हुन्छ । सुवेदीले पनि त्यसै गरे । यादवलाई सुवेदीले ३ हजार भारतीय रुपैयाँ दिएर नेपाल पठाए । उपेन्द्रको माओवादी हेडक्वार्टर पुग्ने इच्छा पूरा भएन । उनी त्यहीबाट माओवादीबाट टाढा हुँदै गए ।

सुवेदी भन्छन्, ‘उपेन्द्रजीले त नेपाल पुगेपछि पैसा पठाइदिन्छु भन्नुभएको थियो । तर, उहाँ त माओवादीको सम्पर्कमै आउनुभएन त्यो समयमा ।’

उपेन्द्र–माओवादी दूरी बढाउने गौर हत्या काण्ड

उपेन्द्र यादव माइतीघर मण्डलामा अन्तरिम संविधान जलाएपछि फेरि चर्चामा आए । मधेसको अधिकारका लागि भनिएको यो आन्दोल बिस्तारै मधेस पुग्यो । यो आन्दोलन मधेसी जनअधिकार फोरम नामक एनजीओको ब्यानरमा भएको थियो । यो आन्दोलन चर्कंदै गएपछि माओवादीसँग फोरमकोे टकराव भयो । भर्खर शान्ति प्रक्रियामा आएको माओवादीको आफ्नै दम्भ थियो । उसले कुनै पनि राजनीतिक र सामाजिक संगठनलाई वास्ता गर्दैनथ्यो । तर, दुवैमा मधेसमा प्रभाव जमाउने चाहना प्रबल थियो ।

७ चैतमा २०६३ मा रौतहटको गौरमा माओवादी र उपेन्द्र यादव नेतृत्वको मधेसी जनअधिकार फोरमबीच भिडन्त भयो । भिडन्तमा माओवादीका २७ जना कार्यकर्ताले घटनास्थलमा र एकजनाले उपचारको क्रममा ज्यान घुमाएका थिए । यो घटनापछि माओवादी र उपेन्द्रबीच दूरी मात्र बढेन, दुस्मनी नै भयो । रामरिझन यादव भन्छन्, ‘त्यो समयमा उपेन्द्रजीले नै आदेश त दिएको होइन । तर, उनको संलग्नता थिएन होला भन्न सकिँदैन ।’

बाबुराम–उपेन्द्रको सिंहदरबारमा भेट

माओवादी–उपेन्द्रको सम्बन्ध गौर हत्या काण्डपछि धेरै बिग्रेको थियो । यो धेरै लामो समय टिक्न सकेन । जसका कारण २८ जना कार्यकर्ता गुमाएसँगै माओवादीले सत्तामा सहयात्रा ग¥यो । यादव प्रचण्ड नेतृत्वको सरकारमा उपप्रधानमन्त्रीसहित परराष्ट्रमन्त्री भए भने भट्टराई उपप्रधानमन्त्री तथा अर्थमन्त्री भए ।

तर, एउटै मन्त्रिमण्डलमा भए पनि त्यो समयमा यी दुई नेताबीच भने त्यति घनिष्ट सम्बन्ध थिएन । त्यो समय पार्टीमा हुँदा आफूभन्दा निकै कम हैसियतमा रहेका उपेन्द्र आफूजस्तै उपप्रधानमन्त्री भएको बाबुरामलाई चित्त बुझेको थिएन ।

संविधान घोषणापछि नजिकिए

संविधानसभाबाट संविधान घोषणा भएपछि यी दुई नेताको सम्बन्ध बढी बाक्लिएको थियो । भट्टराईले संविधान घोषणापछि केही असहमति राखेका थिए । विशेष गरेर, मधेस, आदिवासी, जनजाति र थारुहरूको अधिकारबारे । मधेसबारे यादव र भट्टराईको बुझाइ नजिक देखियो । बाबुरामले मधेसको मुद्दालाई स्थापित नै गराए । यसबाट यादव प्रभावित भए । यसैबीच बाबुराम माओवादी छोडेर बाहिरिए ।

यादव र भट्टराई २०७३ मा पार्टी एकताका लागि तयार भए । तर, अन्ततः यादवले भट्टराईलाई धोका दिए भन्ने बाबुराम पक्षको भनाइ छ । तर, वार्ता भेटघाट भने जारी रहेको थियो । संविधान जारी भएपछिको सम्बन्ध भने निरन्तर रह्यो ।

दुवैको राजनीति यात्रा अनिश्चित

माओवादी आन्दोलन र पार्टी छोडेर वैकल्पिक धाराको राजनीति गर्न थालेका भट्टराई यसमा पनि धेरै दिन टिक्न सकेनन् । उनी छोटो समयमै उपेन्द्र यादवसँग एकताको चाजोपाँजो मिलाउन थाले । तर, त्यो सफल हुन सकेन । तर, उनले एकता गर्ने इच्छा पनि त्याग्न सकेनन् ।

एनजीओबाट चर्चामा आएका यादव र माओवादी राजनीतिबाट उदाएका भट्टराईले आफ्नो सुरुवाती राजनीति विचार र दर्शन भने परित्याग गरेका छन् । अहिले पनि भट्टराई वैकल्पिक राजनीति गर्ने भन्छन् तर उपेन्द्रजस्तो एनजीओवादीसँग एकता गरेर कसरी वैकल्पिक राजनीति हुन्छ भनेर प्रश्न गर्छन क्षेत्री । क्षेत्रीले भने, ‘धेरै ठूला ठूला कुरा गर्ने भट्टराई अन्ततः उपेन्द्रको पोल्टामा गए । यो कसरी वैकल्पिक राजनीति भयो ?’

जति आदर्शका कुरा गरे पनि भट्टराई राजनीतिक र वैचारिक अडान नभएको नेताका रुपमा चर्चित छन् । त्यो उनको कहिले माओवादी छाड्ने त कहिले कम्युनिस्ट पार्टीहरूको एकता घोषणा हुँदै सँगै मञ्चमा देखिने क्रियाकलापले पुष्टि गर्छ ।

उपेन्द्रलाई भने स्वार्थ केन्द्रित राजनीति गरेको आरोप लाग्न थालेको छ । पटक पटक कुनै न कुनै रूपमा सत्तामा जान खोज्ने उनको चाहना र सत्तामा गएपछि मधेस बिर्सिएको भनेर उनलाई लाग्ने गरेको आरोपले उपेन्द्रको छवि पनि धमिल्याएको छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख २३, २०७६ ००:४०