मार्क्सका चार विचार जो आज पनि सान्दर्भिक छन्

A+ A A-

जर्मन दार्शनिक कार्ल मार्क्सले १९औं शताब्दीमा धेरै कुरा लेखे । तीमध्ये ‘कम्युनिस्ट घोषणापत्र’ र ‘दास क्यापिटल’ले कुनै समय संसारका कैयौं देश र करोडौं मानिसमा राजनीतिक र आर्थिक रूपबाट निर्णयात्मक प्रभाव पार्यो । यसमा सायदै दुईमत होला ।

‘रुसी क्रान्ति’पछि सोभियत संघको उदय यसको उदाहरण थियो । २०औं शताब्दीको इतिहासमा समाजवादी खेमाको ठूलो प्रभाव रहेकोमा कसैले इन्कार गर्न सक्दैन । यद्यपि, जसरी मार्क्स र एंगेल्सले लेखेका थिए, त्यसैगरी साम्यवाद प्रयोग भने हुन सकेन ।

अन्ततः समाजवादी खेमा ढल्यो र पुँजीवाद संसारभर छायो ।

मार्क्र्सले परिकल्पना गरेको साम्यवादबारे आ–आफ्नै व्याख्या होलान् ।

तर, साम्यवाद असफल भयो भन्ने तर्क भइरहेको सन्दर्भमा समेत आज पनि मार्क्सका कतिपय विचार सान्दर्भिक र प्रयोगशील छन् ।

राजनीतिक कार्यक्रम

‘कम्युनिस्ट घोषणापत्र’ र आफ्ना अन्य लेखमा मार्क्सले पुँजीवादी समाजमा ‘वर्ग संघर्ष’को कुरा गरे । अन्ततः संघर्षमार्फत् कसरी सर्वहारा वर्गले संसारमा बुर्जुवा वर्गलाई हटाएर सत्ता कब्जा गर्नेछन् भन्ने बताए ।

आफ्नो सबैभन्दा प्रसिद्ध कृति ‘दास क्यापिटल’मा उनले आफ्ना यी विचारलाई निकै तथ्यात्मक र वैज्ञानिक पद्धतिबाट विश्लेषण गरेका छन् । मार्क्सका प्रतिष्ठित जीवनी लेखक बेलायतका फ्रान्सिस ह्वीन भन्छन्, ‘मार्क्सले त्यो सर्वग्राही पुँजीवादविरुद्ध दार्शनिक तरिकाबाट तर्क राखेका थिए, जसले पूरै मानवसभ्यतालाई गुलाम बनाएको थियो ।’

२०औं शताब्दीमा मजदुरले रुस, चीन, क्युबा र अन्य देशका शासक उखेलेर फ्याँके र निजी सम्पत्ति तथा उत्पादनका साधन कब्जा गरे ।

बेलायतको स्कुल अफ इकोनोमिक्समा जर्मन इतिहासकार अलब्रेख्त रिसल भन्छन्, ‘भूमण्डलीकरण सुरुवाती आलोचकहरुमध्ये थिए माक्र्स । उनले संसारमा बढ्दो असमानताप्रति चेतावनी दिएका थिए ।

२००७–०८ माआएको विश्वमन्दीले एकपटक फेरि उनको विचारलाई सान्दर्भिक बनाइदियो ।

पटक–पटक मन्दी हुनु

पुँजीवादका ‘पिता’ एडम स्मिथको ‘वेल्थ अफ नेसन’भन्दा विपरीत माक्र्सको मान्यता थियो, बजारलाई चलाउन कुनै अदृश्य शक्तिको भूमिका हुँदैन ।

मन्दी पटक–पटक हुने र यसको कारण पुँजीवादमा मात्रै निहित हुने उनको मान्यता थियो ।

अलब्रेख्त भन्छन्, ‘उनको विचार थियो, पुँजीवाद समाप्त नभएसम्म यस्तो भइरहनेछ ।’

सन् १९२९ मा सेयर बजार अत्यधिक घट्यो । यसको असर सन् २००७–०८ सम्म चरमचुलीमा पुग्यो । त्यतिबेला संसारको वित्त बजार अभूतपूर्व रूपमा संकटमा थियो ।

यद्यपि, यो संकटले उद्योगसँगै वित्तीय क्षेत्रलाई धेरै पिर्यो ।

अकुत मुनाफा र एकाधिकार

मार्क्सको सिद्धान्तको एक महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, ‘अतिरिक्त मूल्य’को सिद्धान्त । यो त्यो मूल्य हो, जो मजदुरले आप्mनो श्रमभन्दा अतिरिक्त पैदा गर्छन् ।

मार्क्सका अनुसार उत्पादित साधनका मालिक यस अतिरिक्त मूल्यमा कब्जा गर्छन्् र सर्वहारा वर्गलाई शोषण गरेर बढीभन्दा बढी मुनाफा बढाउन जुट्छन् ।

यसरी पुँजी एक ठाउँमा र केही हातमा केन्द्रित हुन्छ, जसको कारण बेरोजगारी बढ्छ र मजदुरीको ज्यालामा गिरावट आउनेजाने भइरहन्छ । उनको यो तर्कको सान्दर्भिकता आज पनि देख्न सकिन्छ ।

ब्रिटिस म्यागजिन ‘द इकोनोमिस्ट’को एक विश्लेषणअनुसार पछिल्ला दुई दशकमा अमेरिकाजस्ता देशमा मजदुरको क्रय शक्ति स्थिर छ । जब कि अधिकारीहरुको क्रय शक्तिमा ४० देखि १ सय १० गुणाले वृद्धि भएको छ ।

भूमण्डलीकरण र गैरसमानता

मार्क्सको जीवनी लेखक फ्रान्सिस ह्वीन भन्छन्, ‘पुँजीवादले आफ्नो चिहान आफैं खन्नेछ, माक्र्सको यो भनाइ गलत छ । बरु यसको उल्टो भएको छ, साम्यवाद समाप्त भएको छ भने अर्कातर्फ पुँजीवाद सर्वव्यापी भएको छ ।’

तर, पेरिस विश्वविद्यालयका दर्शन प्रोफेसर तथा माक्र्सवादी विचारक ज्याक्स रेसियर भन्छन्, ‘चिनियाँ क्रान्तिका कारण स्वतन्त्र भएका शोषित र गरिब मजदुरलाई आत्महत्या गर्ने स्थितिमा ल्याएर उभ्याइयो । ताकि पश्चिमाहरु सुख सुविधामा रहन सकून् । जब कि चीनको पैसाबाटै अमेरिका चलेको छ, नत्र ऊ आर्थिक रुपमा धरासायी भइसकेको हुन्थ्यो ।’

मार्क्स आफ्नो भविष्यवाणीमा केही हदसम्म असफल भए । तर, पुँजीवादको विश्वव्यापीकरणको आलोचना गरेर उनले थोरै पनि गल्ती गरेनन् ।
‘कम्युनिस्ट घोषणापत्र’मा उनले पुँजीवादको विश्वव्यापीकरण नै अन्तर्राष्ट्रिय अस्थिरताको मुख्य कारण बन्ने बताए । २०औं र २१औं शताब्दीको वित्तीय संकटमा यस्तै देखियो ।

यही कारण हो, भूमण्डलीकरण को समस्यामा हुने बहसमा पटक–पटक मार्क्सको नाम उच्चारण हुने गर्छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २२, २०७६ २३:३८