आयुर्वेद: आफैँलाई पर्दासमेत किन चेतेनन् प्रचण्ड र ओली ?

A+ A A-

विगतमा भारत, अमेरिका, सिंगापुरलगायत देशका अस्पतालहरूमा उपचार गरिएको र पछि स्वास्थ्य अवस्था बिग्रिएका कारण मेडिसिटी अस्पतालमा उपचाररत नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका नेता पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड' पत्नी सीताको स्वास्थ्यमा सुधार नआएपछि थप उपचारका लागि मुम्बईको न्युरोजेन ब्रेन एन्ड स्पाइन इन्स्टिच्युटमा उपचारका लागि लगिएको खबर छ ।

नेपालको राजनीतिक वृत्तमा कुनै सहभागिता नदेखाउने र प्राय: सबैले असल गृहिणी र प्रखर मातृवात्सल्यकी धनी आमाको रूपमा लिने उत्कृष्ट महिला सीता पार्किन्सन्सजस्तो देखिने प्रोग्रेसिभ सुप्रान्युक्लियर पाल्सी (पीएसपी) राेगबाट लामो समयदेखि पीडित छिन् । संयोगवश जति बेला सीता आमा बिमारीले अशक्त हुनुहुन्छ, त्यति बेला संसारको हरेक कुनामा पुर्‍याएर उहाँको उपचार खर्च र समय जोहो गर्ने क्षमता र हैसियतमा नेता प्रचण्ड हुनुहुन्छ ।

सीता मातालाई आधुनिक मेडिकल विज्ञानले सिफारिस गरेको हरेक प्रकृतिको जस्तोसुकै महँगो र सुविधासम्पन्न उपचार गराउन नेता प्रचण्ड सफल छन् । मानव स्वास्थ्य सम्पन्नता र उपचार गर्ने क्षमताले होइन, शरीरले आफूले आफूलाई गर्ने उपचारले मात्र प्रभावकारी रूपमा पुनर्स्थापित गर्ने यथार्थता रोगले चापेर हतारो गर्दा कसैले पनि हेक्का गर्न सक्दैन । नेता प्रचण्डको सन्दर्भमा समेत अन्यथा हुने कुरा भएन ।

स्वास्थ्यसम्बन्धी जटिल समस्यामा पर्दा आज संसारमा आधुनिक अस्पतालको सुविधा भएका मुलुकका धनाढ्य बिरामीहरूसमेत रोगले व्यक्तिको आर्थिक र सामाजिक हैसियत हाेइन, शरीरको आफूले आफ्नै रोगलाई उपचार गर्ने क्षमतामा भर पर्ने बुझेर हर्बल र प्राकृतिक उपचार पद्धतिमा लाग्ने गरेका भेटिन्छन्, जसमा आयुर्वेदिक पद्धति एक हो ।

आयुर्वेदिक पद्धतिको प्रभाव आज संसारभर दिन एक गुणा रात चौगुणा बढेको देखिन्छ । त्यसो त नेपालका वर्तमान प्रधानमन्त्री सम्माननीय केपी शर्मा ओलीमा मिर्गौलाको समस्याले शिथिल बनाउँदासमेत देखिएको उच्च आत्मबल र शारीरिक सबलताको पछाडि उहाँले सेवन गर्ने जडीबुटीजन्य रसहरूको सेवनको अहम् भूमिका रहेको थाहा भएको छ । उक्त यथार्थले नेपालभित्र आयुर्वेदिक पद्धतिको क्षमतालाई प्रमाणित गरिरहनुपर्ने वा सचेतना जगाइरहनुपर्ने स्थिति नरहेको स्पष्ट पार्दछ ।

मुलुकको अवस्थाको यथार्थता जेसुकै होस्, नेपालमा आजसम्म अस्तित्वमा आएका सबै सरकारले रोगको उपचार गर्दा कम्तीमा तीनवटा अर्को समस्या जन्माउने पश्चिमा औषधि चिकित्सालाई काखा र आयुर्वेदिक प्राकृतिक उपचार प्रविधिलाई पाखा राख्ने र चरम हेलत्वको व्यवहार देखाइरहेको छ ।

एक अनुमानमा विश्वमा रहेका प्रत्येक १० लाख मानिसमा ३ देखि ६ जनासम्म प्रोग्रेसिभ सुप्रान्युक्लियर पाल्सी (पीएसपी) जस्ता असामान्य मस्तिष्क विकारको सिकार बनिरहेको भेटिन्छ । प्रत्येक वर्ष लगभग ५० हजार पार्किन्सन रोग लागेको भेटिने अमेरिकामा २० हजार अमेरिकीहरू पीएसपीग्रस्त भेटिने गरेको तथ्याङ्क छ । यो अर्थमा विश्वभर पीएसपीलाई पार्किन्सनभन्दा पनि दुर्लभ रोग मानिन्छ । प्राय: ६० वर्ष नाघेको मानिसमा देखिने यो रोगबाट महिलाभन्दा पुरुष बढी प्रभावित बनेको तथ्याङ्क छ ।

'प्रोग्रेसिभ सुप्रान्युक्लियर पाल्सी” अङ्ग्रेजीको शब्द प्रोग्रेसिभको अर्थ दिनदिनै झन् खराब हुँदै गएर जीवन नै जोखिममा पारिदिने, सुप्रान्युक्लियरको अर्थ दिमागको भित्री भागको अलि माथिको भाग र पाल्सीको मतलब प्यारालाइसिस भन्ने लाग्छ । सामान्य रूपमा भन्दा पीएसपी मानिसको दिमागको ब्रेनस्टिम, सेरेब्रल कार्टेक्स, सेरेबेलम र बेसल ग्याङ्ग्लियामा रहेका कोषिकाहरू बिस्तारै मर्दै जाने लक्षणले सिर्जना गर्ने विकृतिका कारण विकास हुन्छ ।

मुख्य दिमागको रूपमा चिनिने दिमागको मध्य भाग शरीरको सम्पूर्ण अङ्गकै गतिलाई नियन्त्रण गर्ने, हिँडडुल सहज पार्ने र स्नायुमार्फत मस्तिष्कलाई जोडी सोचाइलाई नियन्त्रित बनाउने गर्छ । कोषिकाहरू खिइँदै जाने प्रक्रियामा मानिसलाई हिँडडुल गर्न र सोझो ठडिएर बस्न नसक्ने हुन पुग्छ । बिस्तारै आँखाका नानीहरू छिट्टै यताउता, तलमाथि चलाउन नसक्ने, दृष्टिमा समस्या आउने, आँखाको गतिविधि सुस्त हुने, ट्वाल्ल हेर्ने, प्रकाशमा संवेदनशील बन्ने आदि समस्या जन्मिन्छन् ।

मनोवैज्ञानिक रूपमा कुनै कुरामा पनि रुचि नहुने र अस्थिर उदासी मनोदशा बढ्ने हुन्छ । हिँडडुल गर्न मन नलाग्ने, सुस्त हिँड्ने, व्यवहार, अनुहार र हाउभाउमा देखिने परिवर्तनहरू पार्किन्सन रोगसँग मिल्ने हुँदा कतिपय पीएसपीका बिरामी पार्किन्सन रोग लागेको भनी परीक्षणले गलत पहिचान गरिदिने गर्छ । पीएसपी पार्किन्सन रोगभन्दा अलि धेरै दु:ख दिने दुर्लभ रोग भएकाले पार्किन्सनको उपचार पद्धतिले पीएसपीका रोगीहरूको पूर्ण उपचार हुँदैन ।

पीएसपीको अर्थ मस्तिष्कको केन्द्र भाग माथिका संरचनाहरू खिइँदै गएका कारण नियमित खराब हुँदै गएर मस्तिष्कको पक्षाघातसम्म गराई जीवन नै जोखिममा पारिदिने रोग भनेको हो । यो रोग लाग्दा मस्तिष्कका संरचनाहरू खिइँदै जाने क्रममा इन्जाइमहरू जरुरीभन्दा धेरै सक्रिय बनी अल्जाइमर रोगमा हुने अवस्थामा जस्तै मस्तिष्कमा ह्वात्तै टाउ-प्रोटिनको मात्रा बढाइदिन्छ । दिमागमा टाउ-प्रोटिन बढ्दै जाँदा एकअर्कोमा जकडिएर गुजुल्टो पर्दै जाने र दिमागले नयाँ कुरो सिक्ने र सिकेको कुरा सम्झने न्युरोनलाई क्षति पुर्‍याई अल्जाइमर रोगमा हुने लक्षणसमेत पैदा गरिदिन्छ । जसलाई कगनेटिभ क्षमतामा ह्रास भनिन्छ ।

जब मानिसलाई अल्जाइमर रोग लाग्छ, उसले ज्ञानात्मक वा संज्ञानात्मक कमजोरीको अनुभव गर्छ । धेरै वर्षपछि मात्र यसले भयावह रूप लिने गर्छ । पीएसपीको अवस्थामा भने दैनिक जीवनमा हस्तक्षेप नै हुने गरी नयाँ कुरो सिक्न पनि नसक्ने र सिकेको पनि बिर्सने गरी मानसिक क्षमतामा गम्भीर गिरावट आउँछ ।

मानिस विविध कारणले नयाँ कुरो सिक्न नसक्ने र सिकेको पनि बिर्सने डिमेन्सियाजस्ता समस्यामा पर्ने गर्छन् । अन्य रोगमा जस्तो मानिस पीएसपीग्रस्त बनेको वा नबनेको पुष्टि गर्न हाल रगत वा इमेजिङजस्ता परीक्षणका विधिहरू खासै विकास हुन सकेको देखिँदैन । यद्यपि केही अनुसन्धानकर्ताले दिमागको भित्री (मध्यभाग अलिमाथिको भाग) भाग मिडब्रेनको एमआरआईबाट लगभग १०० प्रतिशत पीएसपीग्रस्त बनेको वा नबनेको पुष्टि गर्न सकिने दाबी गरेका छन् । उक्त तरिकाबाट मात्र ७० प्रतिशत सही यकिन हुने गरेको कतिपय विज्ञहरू बताउँछन् ।

पछिल्लो समय औद्याेगिक प्रदूषणका कारण विषाक्त वातावरणमा बसेका र नियमित रूपमा लामो समय निकै थोरै मात्रामा विषाक्त खाना खान पुगेका मानिसमा धेरै पीएसपीको सङ्क्रमण भएको भेटिएको छ । प्रदूषित वातावरण र विषादीयुक्त खानाका कारण मानिसको शरीरमा पुगेको रसायन नै पीएसपी हुन मुख्य कारक बन्ने गरेको लगभग निश्चित भइसकेको छ ।

पश्चिमा औषधि विज्ञानले मनोवैज्ञानिक प्रकृतिका अटिज्मजस्तै पीएसपीको समेत न कुनै प्रभावकारी औषधि, न शल्यचिकित्सा, न उपचार उपलब्ध गराउन सकेको छ । मात्र पीएसपीका रोगीहरूको हेरचाहमा जरुरी पीएसपीका लक्षणहरू, नियन्त्रणका उपायहरू सिफारिस गर्न सकिरहेको छ ।

रोगको निदानका लागि जैविक असन्तुलनका कारण नै खुट्याउन नसक्दा विकास हुन नसकेको रोगको उपचार पद्धति, रोग लागिसकेपछि हेरचाहका लागि जरुरी हुने प्रमुख लक्षणहरू कम गर्ने विकल्पमा सीमित हुन पुगेको हो, रोग लागिसकेपछिको समस्या व्यवस्थापनको वैकल्पिक उपायको रूपमा ।

पश्चिमा औषधि विज्ञानमा ओखती रोगको निदानमा हाेइन, रोगले दिने प्रतिकूल अवस्थाको नियन्त्रणका लागि दिइने उल्लेख छ, जसमा ओखती पनि जीवनभरि नै खानुपर्ने अवस्थाका छन् । विकृति व्यवस्थापनमा एक समस्याको उपचारमा लिइने ओखतीले अर्को विकृति निम्त्याउने र जीवनलाई अरू जटिल परिस्थितितिर धकेलिदिने गरिरहेकाे हुन्छ । पछिल्लो समयमा बायो-मेडिसिनका उपकरणहरू प्रयोग गरी पीएसपी रहेको निर्क्योल भएको बिरामीको आयुर्वेदिक अवधारणा प्रयोग गरेर गरिएको उपचार विधि उत्साहवर्द्धक भएको पाइएको छ ।

सन् २०१२ मा नयाँ दिल्ली, करोल बागस्थित आयुर्वेदिक र युनानी टिब्बिया कलेज र अस्पतालको पञ्चकर्मा डिपार्टमेन्टले गरेको अनुसन्धानमा पञ्च कर्म, आयुर्वेदिक पेलेटिब स्याहार र सन्तुलित व्यायामको उचित संयोजनबाट गरिएको उक्त उपचारले पीएसपीका बिरामीमा देखिएको अशक्तता, शरीर सन्तुलन गर्न नसकिरहेको असक्षमता र आँखाको गतिविधि सुस्त हुने समस्यामा उल्लेखनीय रूपमा सुधार भएका नतिजाहरू दिइएको छ ।

आयुर्वेदिक उपचार पद्धतिमा पञ्चकर्म सबैभन्दा विस्तृत र प्रभावी उपचार प्रक्रिया हो । पाँचवटा उपचार पद्धतिको संयोजन गरी विकास गरिएको यो पद्धतिमा शरीर पूर्ण शुद्धीकरणमा जोड दिइन्छ । मानव शरीरभित्र मानिसको स्वास्थ्यलाई विकार गर्ने हानिकारक विषयुक्त पदार्थहरू हटाउने प्रक्रिया हो आयुर्वेदमा शुद्धीकरण । मानिसको शरीरमा आन्तरिक र बाह्य कारणबाट पैदा हुन जाने विषहरू जब शरीरबाट हटाउन सकिन्छ, तब शरीरले आफूले आफूलाई नै निको पार्न सक्ने सेल्फ हिलिङ प्रक्रियाबाट दिमागलगायत आफ्नो सम्पूर्ण अङ्गप्रत्यङ्ग ठीकठाक र तन्दुरुस्त राख्न सफल हुन्छ भन्ने मान्यता राख्छ आयुर्वेद ।

आयुर्वेदको यो मान्यता संसारमै सबैभन्दा अहम् मान्यता रहेको स्वीकार गरिएकाे छ । आयुर्वेद चिकित्साअनुसार पञ्चकर्म पद्धतिले शरीरमा हुने लगभग सम्पूर्ण हानिकारक विषादी बाहिर फाल्ने क्षमता राख्छ भन्ने मान्यता छ । कलेजको पञ्चकर्मा डिपार्टमेन्टले तेट्रेक्स इन्टरएक्टिभ ब्यालेन्स सिस्टम (आईबीएस) पोष्टोग्राफीबाट पीएसपी रोग लागेको पहिचान भएकी एक ५५ वर्षीया महिला उपचारका लागि छानेको थियो ।

कलेजले पञ्चकर्म, आयुर्वेदिक पेलेटिब स्याहार र सन्तुलित व्यायामको संयोजन गरी तीन महिना लामो आयुर्वेदिक उपचार पद्धति विकास गर्‍यो । पीएसपी रेटिङ स्केल प्रयोग गरी उपचारको प्रभावकारिता मूल्याङ्कन गर्ने क्षमता बनेपछि ती महिलामा आयुर्वेदिक उपचार सुरु गरियो । आयुर्वेदिक उपचारको पहिलो भागको रूपमा शास्त्रीय विधिद्वारा पहिले १५ दिन लामो वीरेचना कर्म गरियो ।

शरीरमा रहेका रगतका विषहरू, पसिनाका ग्रन्थीहरू, मिर्गौला, पेट, सानो आन्द्रा, कोलोन, कलेजो, स्प्लिन र रक्तनली सफा गर्ने नियतले मानिसलाई लाभवर्द्धक शुद्ध पदार्थहरू खान दिने र आन्द्रा हुँदै खलास पार्ने तरिका हो वीरेचना । वीरेचना पद्धतिमा आन्द्राको पाचन शक्ति बढाउने, भोक जगाउने र पेटमा वायु कम गर्ने आयुर्वेदिक औषधि चित्रकादी वटी हरेक दिन दुई ट्याब्लेट तीन दिनका लागि दिइयो ।

नेपालमा यत्रतत्र पाइने चितु, सेलेरी, चाव्य, कालो मरीच, पिपला, हिङ, पिप्पली मोल, हिमालय नुन, टेबल नुन, दतिवनको खरानी, बिरेनुन, अदुवाको सुठो, एमोनियम साल्ट, पोटास, यवक्षार, कागती र अनारको जुसजस्ता जडीबुटी बराबर मात्रामा हाली चित्रकादि वटी बनाइएको हुन्छ । पञ्चकर्ममा शरीरबाट विषादी हटाउने प्रमुख प्रारम्भिक तैयारी गरिन्छ । बिरामीको शरीरभित्र चिल्लो पदार्थ पुर्‍याएर आन्तरिक वोलिएसन गरी शुद्धीकरण प्रक्रियाका लागि शरीरलाई तयार गरिन्छ ।

चित्रकादी वटीकाे सेवनपछि पाँच दिन आन्तरिक वोलिएसनका लागि सादा गाईको शुद्ध घ्यु पहिलो दिन ३० एमएल, दोस्रो दिन ५० एमएल, तेस्रो दिन ९० एमएल, चौथो दिन १४० एमएल र पाँचौँ दिन १८० एमएल खान दिइयो । मानिसको शरीरमा आन्तरिक रूपमा उत्पन्न हुने होस् वा बाहिरी वातावरणबाट पुगेको होस्, पानीमा घुलनशील विषाक्त पदार्थहरू रगतमा हुने जलसञ्चारको माध्यमबाट पानीमा घोली पिसाब गर्दा सजिलै शरीर बाहिर पुग्छ ।

समय क्रममा शरीरभित्र जम्मा हुने विषहरू चिल्लोमा घुलनशील हुने विष हो । चिल्लोमा घुलनशील विषाक्त पदार्थहरू केही समय मानिसको मांसपेशीमा रहेको बोसोमा जम्मा हुन्छन् । सामान्यभन्दा धेरै विष जम्मा हुन पुग्दा कोषिकाहरूमा विषहरू विलीन हुन पुग्छन् । घुलनशील विषहरू हर्मोनको काममा अवरोध गर्ने, प्रतिरक्षा प्रणाली बिथोलिदिने, एलर्जी, कलेजो र छालाको रोगलगायत क्यान्सर, स्नायु बिकार, प्रजनन् र सन्तान उत्पादनमा नकारात्मक असर पार्ने धेरै प्रकारका हुन्छन् । यी विषहरू विकार र रोगहरूको कारक बन्ने गर्छन् । र, अन्त्यमा शरीरको नियमित संरचना र कार्यमै हस्तक्षेप गरी विकृति निम्त्याउन निर्णायक बन्छन् ।

केषिकाकाे झिल्ली चिल्लो र प्रोटिनबाट बनेको हुन्छ । घ्युको चिल्लोले केषिकाकाे झिल्लीलाई लचिलो बनाइदिन्छ । धेरै मात्रामा गाईको घ्यु प्रयोग हुँदा मानिसको रक्त सञ्चार र रगत – मस्तिष्कको बीचमा रहेको प्राकृतिक संरचनाले बनाएको अवरोध (Mental brain barriers) समेत पार गरी दिमागसम्म पुग्ने गरेको देखिएको छ । मनतातो गाईको घ्युकाे धेरै प्रयोगले काेषिकामा रहेका र मस्तिष्कमा रहेका विषहरू घोलिने र रगतको सञ्चारसँगै आन्द्रासम्म पुग्ने फर्कने हुन्छ । एनिमाजस्तो उपचारले आन्द्रासम्म पुर्‍याइएको रोगको कारक बनेका सबै विषाक्त पदार्थहरू आन्द्राको रेक्टम हुँदै शरीरबाट बाहिर फाल्न सकिन्छ ।

कोलोराडो विश्वविद्यालयसँगको सहकार्यमा इन्स्टिच्युट अफ साइन्स, टेक्नोलोजी एन्ड पब्लिक पोलिसी, महर्षि युनिभर्सिटी अफ म्यानेजमेन्ट, फेयर फिल्ड आयोवाको सेप्टेम्बर २००२ मा सार्वजनिक गरिएको अध्ययनले मात्र १२ दिनको शास्त्रीय पञ्चकर्म उपचारले रगतमा जम्न पुगेको पेस्टिसाइड विषादी ५८ प्रतिशतसम्म हटाउन सफल हुने देखाएको छ ।

आन्तरिक वोलिएसनलगत्तै तीन दिनसम्म नियमित ४५ मिनेट तीलको तेलले पूरा शरीरको मसाज गरी बाहिरी वोलिएसन गरियो । शरीरमा गरिने यस्तो बाहिरी वोलिएसनले थकान हटाउने, मानसिक तनाव कम गर्ने, सेतो रक्त काेषिकालाई शरीरभरि सञ्चार गराएर विषादीको नियन्त्रण गर्न उत्तेजित पारिदिन्छ । फलतः निद्रा लाग्ने, शरीर सन्तुलन गर्ने, आनन्दको महसुस हुने, चिन्ता कम हुने र शरीरको डिटाक्सिफाइ गर्न सहयोगी हुने हुन्छ ।

बाहिरी वोलिएसनपश्चात् ३० ग्राम त्रिभित अभालेह र २० एमएल अडिरको तेल मिसाएर मनतातो बनाएर सिरिन्ज र ऐनल ट्युबकाे सहायताले गुदद्वारमार्फत बिहान ९:३० मा दिइयो । आन्तरिक वोलिएसनबाट आन्द्रासम्म पुग्ने पदार्थहरू साइड इफेक्टबिना दिसामार्फत शरीरबाट बाहिर फाल्ने यो पञ्चकर्मको एक सुरक्षित र सरल पर्जिङ प्रक्रिया हो ।

त्रिबित लेहम वा त्रिबित अबलेह कब्जियतका लागि उपयोगी हुने हर्बल जाम हो । नेपालको बाँके जिल्लातिर पाइने सिल्भा मान्सो वा निशोधको जरा र बोक्राको पाउडरमा दिसा लगाउने र अमिल्चुकी विरोधी कार्य गर्ने गुण हुन्छ । निशोध पाउडरमा चिनी, मह, दालचिनी, अलैँची र दालचिनीको पात मिलाएर त्रिबित अबलेह बनाइएको हुन्छ ।

वीरेचना पद्धति सकिएलगत्तै बिरामीको भोक र अवस्थाअनुरूप नियमित आहारका लागि तीन दिन संसारजन कर्म गरियो । त्यसलगत्तै तीन महिना मात्रावस्ती, सिरोवस्ती र प्यालेटिब उपचारमा समय खर्च गरियो । आन्तरिक वोलिएसन पद्धति अपनाउँदा शरीर विषादीमुक्त हुने क्रममा शरीर थकित मात्र हुँदैन, खानाबाट पोषण तत्त्व पचाउने, अवशोषण गरी काेषिकासम्म पुर्‍याउने र ऊर्जामा परिवर्तन गर्ने प्रकिया, जसलाई अग्नि भनिन्छ, समेत नराम्रो सँग खलबलिने गर्छ ।

खलबलिएको अग्नि र प्राणको सामर्थ्य बहाल गर्न वीरेचनाको लगत्तै एक विशेष आहार योजना जरुरी हुन्छ । जसलाई संसारजन कर्म भनिन्छ । जसमा बिरामीको इच्छा र जरुरतअनुसार पहिले हल्का जाउलोजस्तो तरल खाना दिने र बिस्तारै बाक्लो धेरै पोषण भएको खाना दिँदै सामान्य खानपान गर्ने अवस्थामा बिरामीलाई पुर्‍याइन्छ । एक दिन बिराएर तीन महिनासम्म गरिएको मात्रावस्तीका लागि हरेक दिन ४० एमएल क्षीरबला तेल कचौरामा हालेर उम्लिएको पानीबाट मनतातो हुनेगरी तताएर सिरिन्ज र ऐनल ट्युबको सहायताले गुद्वारमार्फत दिइयो ।

नेपालका खेर गएको जमिन र रोड साइडमा उम्रने नेपालीमा बरियार वा बलु भनिने बिरुवालाई बाला (Sida cordifolia) भन्ने गरिन्छ । जीउ दुखेको, मर्केको निको पार्ने यो बिरुवाको तेल उमेरका कारण शरीरको हड्डी, जोर्नी र सेलहरू खिइने, पक्षाघात त्यसमा पनि अनुहारको पक्षाघात रोक्न निकै प्रभावकारी हुने बाला उत्तम न्यूरोप्रोटेक्टिभ जडीबुटी मानिन्छ । दूधलाई संस्कृतमा क्षीर भनिन्छ । क्षीरबालातेल दूध, बाला र तिलको तेल वा नरिवलको तेल मिलाएर बनाइन्छ ।

आयुर्वेदमा स्वास्थ्यलाभका लागि विशेष औषधिजन्य तेल विशेष प्रविधि प्रयोग गरी टाउकोमा लगाउनुलाई शिरोवस्ती भनिन्छ । तीन महिनासम्म गरिएको शिरोवस्ती उपचारमा तीन भाग महामाष तेल, एक भाग ब्राह्मी तेल मिसाएर विशेष औषधीजन्य तेल तयार गरियो । उक्त विशेष औषधिजन्य तेल प्रयोग गरी सात दिनमा छ दिन विधिवत् शिरोवस्ती गरियो ।

महामाष तेल नेपालमै पाइने जडिबुटिहरू तिलको तेल, सांखा पुष्पी, असुरो, अर्जुना, देवदार, हलेदो, चुत्रो, हर्रो, अमला र चन्दन मिसाएर बनाउन सकिने हिलिङ सप्लिमेन्ट हो । जुन अङ्गको पक्षाघात, अनुहारको पक्षाघात, मांसपेशी खिइने र न्युरोलाेजिकल समस्याको निदानमा सहयोगी हुन्छ ।

ब्राह्मी (Bacopa monnieri) लाई नेपालमा मेध-जिरी पनि भनिन्छ । यसकाे खिइँदै गएको न्युरोन पुन: उम्रन सहयोग गर्ने गुणले यो नर्वस टोनिकको रूपमा उपयोगमा आउँछ । केन्द्रीय स्नायु प्रणालीको स्मरण शक्ति प्रवर्द्धकको रूपमा मन्दुकापरनी (Centella asiatica) प्रयोगमा आउँछ । जसलाई नेपालीमा पेन्नि वोर्थ, गोटु कोंला, घोडटाप्रे, ब्रह्माबुटी पनि भनिन्छ ।

नयाँ कुरो सिक्न नसक्ने र सिकेको पनि बिर्सनेजस्तो अति गम्भीर मानसिक क्षमतामा गिरावट आउँदा निदानमा घोडटाप्रेको प्रयोग गर्ने गरिन्छ । दुवै मेध-जिरी र गोटु कोंला तिलको तेल वा नरिवलको तेलमा मिसाएर ब्राह्मी तेल बनाउने गरिन्छ । पञ्चकर्मपश्चात् गरिएको तीनमहिने आयुर्वेदिक प्रकृतिको पेलेटिब स्याहार र सन्तुलित व्यायाम पद्धतिले बिरामीको स्वास्थ्यमा उल्लेखनीय सुधार दिन सक्यो ।

आयुर्वेदिक प्रकृतिको पेलेटिब स्याहारमा बिरामीलाई तीन महिनासम्म सारस्वतारिष्ट सिरपमा आधा पानी हाली दैनिक चार टेबुल चम्चा खान दिइएको थियो । रसराजरस १ ट्याब्लेट, १०० एमजी अभ्रक भस्म सहस्रपुटि, १ ग्राम पूर्णे झारको जराको पाउडर, १ ग्राम जेठी मधुको जराको पाउडर र २ ट्याब्लेट मानसमित्र वटी महसँग मिसाएर खान दिइएको थियो । सारस्वतारिष्ट सिरप नेपालमा सजिलै पाइने २५ थरी जडीबुटी मिलाएर बनेको स्मरण शक्ति बढाउने एन्टीएजिङ हर्ब्स सप्लिमेन्ट हो । रसराजरस नेपालमा सजिलै पाइने १२ थरी जडीबुटी मिलाएर बनेको झोल हो, जुन अनुहारको प्यारालाइसिस हटाउन उपयोगी हुन्छ ।

अभ्रक भष्म सहस्रपुटि वास्तवमा अभ्रक हो । अभ्रक सिलिकाहरू मिलेर बनेको सप्लिमेन्ट हो । अभ्रकमा शरीरले खानाबाट सोसेर उपयोग गर्न सक्ने अवस्थाको म्याग्नेसियम, आइरन, क्याल्सियम, अलुमिनम र प्लान्ट अल्कालोइड राम्रो मात्रामा हुने हुँदा स्नायुसम्बन्धी विकारहरू सुधार गर्न उपयोगी मानिन्छ ।

पूर्णे झारको जरामा हुने धेरै तत्त्वमा सिसेस्टेरोल, सिसेस्टेरोल सटेरोइड, पूर्णे भाइन, बोहेरबेहिक एसिड, बोहरबियोन र पाल्मिटिक एडिड मुख्य हुन् । प्रोटिन एकअर्कोमा जकडिएर गुजुल्टो पर्दै जाने प्रभावहरू रोक्न र क्यान्सरजस्तो रोगमा ट्युमरले रक्तनलीलाई केमिकल सिग्नल पठाएर बढ्न उत्तेजित पारिदिने प्रक्रियालाई पूर्णे झारमा हुने पुर्णेभाइनले भूमिका खेलिदिन्छ ।

पूर्णे झारमा रहेका अन्य तत्त्व शरीरमा रहेका विषादीहरू शरीरबाट बाहिर फाल्न, रक्तनली सफा गर्न र पेट दुख्ने समस्या सुधार गर्न सहयोगी हुने गर्छ । रगतमा विकार रहन पुग्दा कलेजो र स्प्लिनको पनि समस्या हुने हुँदा कलेजो, स्प्लिनसँग सम्बन्धित रोगमा पनि पूर्णे झारको उपयोग हुन्छ । सामान्य भाषामा पूर्णे झारलाई रगत सफा गर्ने चरित्रको बुटी पनि भन्ने गरिन्छ । लिकोराइस भनी चिनिने जेठी मधुमा हुने ग्लाइसेरिझिक एसिड एच. पाइलोरी भन्ने विषाक्त जीवाणुलाई आन्द्रामा टिक्न दिँदैन । पेप्टिक अल्सर, पेट पोल्ने व्यथा र ग्यास्ट्रिटिस हुँदा नियन्त्रणमा जेठी मधु सहयोगी हुन्छ । खानामा रहेको विषविरुद्ध लड्न र पाचन प्रक्रियामा सन्तुलन पुनर्स्थापना गर्न जेठी मधुको जराको ढुटो उपयोगी मानिन्छ ।

नेपालमा सजिलै पाउन सकिने ५२ वटा हर्बल जडीबुटी, नाैवटा मिनिरल्स र खरानीहरू र १२ थरी जुस तथा दूध मिलाएर बनाइने मानसमित्र वटी आयुर्वेदमा परम्परागत रूपमै प्राचीनकालदेखि विभिन्न तनाव र चिन्ताले जन्माउने मनोवैज्ञानिक विकृति (डिप्रेसन, एञ्जाइटी) को उपचारमा प्रयोग हुँदै आएको सप्लिमेन्ट हो ।

मानसमित्र वटी मानिसमा भित्र गढेर रहेको सामाजिक आक्रमण वा तिरस्कारको डर, असुरक्षाको महसुस र न्युरोनमा हुने अक्सिडेटिभ क्षयका कारण स्मरण शक्ति क्षीण हुने समस्या सुल्झाउन उपयोगी मानिन्छ । उपचारमा आयुर्वेदिक पेलेटिब स्याहारका साथ तोकिएको योगमार्फत सन्तुलित व्यायाम गराइएको थियो । उपचारले संसारमै पहिलो पटक कुनै उपचार नहुने ग्रेडमा राखिएको रोगको उत्साहवर्द्धक सुधार गरेको नतिजा प्रस्तुत गरिरहेको अनुभव गराउँथ्यो ।

समग्रमा आज संसारभर सामान्य मानिनेदेखि अति दुर्लभ मानिने सम्पूर्ण मानव स्वास्थ्यको उपचारको विकल्प हाम्रो परम्परागत आयुर्वेदसँग छ । आदिकालदेखि नेपालीहरू आयुर्वेदिक हिलिङ फुड, आयुर्वेदिक र प्राकृतिक उपचार कर्म, आयुर्वेदिक पेलेटिब स्याहार र योगलगायतका सन्तुलित व्यायाममा दक्ष पुर्खाका सन्तान रहँदै आएका हुन् ।

नेपालको भौगोलिक वातावरण, परिस्थिति, स्थान र इतिहास उक्त रैथाने सीप र प्रविधिमा विश्वकाे भरोसा जित्न सक्ने अवस्था छ । आजको विश्व अर्थतन्त्र विभिन्न देशबीचको आर्थिक विकासको प्रतिस्पर्धाको मापक हो । माछालाई रुख चढ्न बाँदरसँग प्रतिस्पर्धामा उतारियो भने माछा बाँदरको अघि सामान्यतया सधैँ दोयम सिद्ध हुनेछ । त्यस्तै, जलविहारमा बाँदर माछासँग पछि पर्नेछ । जलविहार माछाको र रुख चढ्नु बाँदरको आफ्नो जन्मसिद्ध प्रतिस्पर्धी खुबी रहेकाले तुलनात्मक रूपमा एकअर्काको सामुन्ने उनीहरू आफ्नो खुबीको क्षेत्रमा अब्बल बनेका हुन् ।

हामी पनि आफ्नो मुलुकको द्रुत विकास र समृद्धि चाहने हो भने हाम्रो परम्परागत र उत्कृष्ट रैथाने सीप र प्रविधिको पहिचान गर्नु जरुरी छ । नेपालको सन्दर्भमा आयुर्वेदिक हिलिङ फुड परम्परागत रूपमै नेपालीले उत्कृष्टता प्राप्त गरेको रैथाने सीप र प्रविधि हाे । समयानुकूल त्यो परम्परागत रैथाने सीप र प्रविधिलाई परिमार्जन गरी औद्याेगिकीकरण र दिगो व्यवसायीकरणमा लगाउन सके मुलुक द्रुत विकास र समृद्धितर्फ अगाडि बढ्नेमा कुनै द्विधा छैन ।

(क्यानडानिवासी घिमिरे खाद्य वैज्ञानिक र औषधिविज्ञ हुन ।)

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस २२, २०७७ १७:०१