थोपा सिँचाइ : उत्पादन वृद्धिमा एउटा गज्जबको प्रणाली

A+ A A-

द्वन्द्वका बाबजुद इजरायलको कृषि विकास अनुकरणयोग्य छ । कृषिको क्षेत्रमा इजरायलले गरेको प्रगति हेर्न विश्वभरिका मानिस त्यहाँ पुग्ने गरेका छन् ।

नेपालमा कृषिसम्बन्धी कुनै बहस सुरु भयो भने इजरायली कृषिको प्रसंग जोडिएर आउने गर्छ । त्यसबाट इजरायललाई हेरेर धेरै सिक्न सकिने धारणा नआउन कुरै भएन । विद्यमान अवस्थामा हामी इजरायलीजस्तो आधुनिक प्रविधिको पूर्ण पहुँचमा छैनौं । सबै कुरा देखेर–सिकेर पनि नेपालमा त्यो ज्ञानको सदुपयोग गर्न सक्दैनौं । किनभने हामीसँग आधुनिक कृषि सामग्री, नयाँनयाँ खोज तथा अनुसन्धान, प्रभावकारी सरकारी नीति र वातावरणको अभाव कायमै छ । यद्यपि, हामीले इजरायलबाट केही सामान्य तर अति प्रभावकारी प्रणालीको अनुसरण गर्न सक्छौं । जस्तो थोपा सिँचाइ ।

इजरायलको कृषि विकासमा थोपा सिँचाइको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ । त्यहाँको सुक्खा र खैरो माटोमा रोपिएका हरिया र लटरम्म उत्पादन देख्दा नै थाहा हुन्छ, किन र केका लागि थोपा सिँचाइ ।

त्यहाँ (इजरायल)मा पानी निकै महँगो मानिन्छ । खेतीका लागि नेपालमा जस्तो नदी या खोला त्यहाँ कहीँ कतै छैन । पानीको अभावका बाबजुद आज इजरायलीले आफ्नो देशलाई कृषिजन्य सामग्री तथा खाद्यान्न निर्यातक देशहरुको अग्रपंक्तिमा उभ्याउन सफल भएका छन् ।

एकदमै थोरै पानीलाई सदुपयोग गरी लामो समयसम्म थोपाथोपा गरी बिरुवाको जरामा पानी दिइने एउटा वैज्ञानिक र सहज सिँचाइ पद्धति थोपा सिँचाइ हो । त्यहाँ बिरुवा रोपिएको टनेलमा दुई वा तीन लाइन पाइप बिछ्याइएको हुन्छ । बिरुवाको जरामा पानी जाने गरी पाइपमा प्वाल पारिएको हुन्छ । जो प्वालबाट झरेको पानीले बिरुवालाई पूरै समय चिस्यान माटोमा हुर्किन र फल्न मद्दत पुर्याउँछ ।

खासगरी नगदे बाली वा लहरे बाली खेतीका लागि यो सिँचाइ पद्धति अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । अन्य बालीमा समेत यसको भूमिका कमजोर भने हुँदैन । इजरायलमा अधिकांश खेतीका लागि थोपा सिँचाइको भूमिका मुख्य देखिन्छ । जस्तो टमाटर, बेजिल (तुलसी), मसला, साग, गाँजर, काँक्रालगायतका धेरै बालीका लागि थोपा सिँचाइकै भूमिका प्रमुख छ । त्यहाँ त पानी निकै महँगो छ ।

उदाहरणका लागि टमाटर खेती गर्दा कुन तरिकाले थोपा सिँचाइ पद्धति अपनाउने ? टमाटरका लागि अपनाइने प्रणाली लगभग सबै खेतीका लागि मिल्छ ।

टमाटर रोप्नुअघि नै ग्रिन हाउसभित्र झन्डै तीन फीट चौडाइका टनेल लाइन बनाइन्छ । त्यो लाइन साविक जमिनभन्दा १ फिटजति उच्च बनाइएको हुन्छ । जसका कारण पाइपबाट चुहिएको पानी बिरुवाकै लागि विशेष रुपमा उपलब्ध हुन्छ ।

सुक्खा माटोलाई सम्म पार्ने काम हुन्छ । त्यसपछि पोलोथेलिनको पाइपलाई दुई लाइनमा वारपार गरी बिछ्याइन्छ । अब लाइनमा हरेक एक बित्ताको फरकमा प्वाल पारिन्छ र ल्याबमा तयारी अवस्थामा राखिएको बिरुवालाई ल्याएर रोपिन्छ । पाइपको प्वाल भने पाइप कम्पनीले नै पारिदिन्छ । बिरुवा रोप्नुअघि नै पाइपको प्वाल र टमाटरको बिरुवा रोपिने प्वाललाई मिलाइन्छ अर्थात् पानी चुहिन प्वालकै छेउमा टमाटरको बिरुवा रोपिने प्वाल पारिन्छ । जसले गर्दा अब पाइपको प्वालबाट चुहिने पानी सिधै बिरुवाको जरामा पुग्छ र बिरुवालाई पानीको कमी हुन दिँदैन ।

नेपालमा थोपा सिँचाइ

नेपालमा त ६ हजार वटा जति नदीनाला नै छन् भने १ सय ठूला नदी छन् । नेपालमा धेरैजसो खोलानाला कृषि क्षेत्रलाई फाइदा पुर्याउने खालका छन् । तर पनि हामीसँग वैज्ञानिक उपकरण र आधुनिक कृषि सामग्रीको अभाव भएका कारण भइराखेका स्रोत साधनबाट समेत फाइदा लिन सकिरहेका छैनौं ।

विद्यमान अवस्थामा आधुनिक र वैज्ञानिक कृषि उपकरणको उपलब्धता नेपालका लागि त्यति सहज पनि देखिँदैन त्यसैले यतिबेला हाम्रा लागि थोपा सिँचाइ उच्चतम विकल्प हुन सक्छ ।

नेपालको तराई भेगलाई अन्नको भण्डार भनिन्छ । तर, त्यहाँको ४० प्रतिशतभन्दा बढी खेतीयोग्य भूमि पानीको अभावमा बाँझो छ । हामीसँग पानी नभएर समस्या भएको हाेइन, पानी व्यवस्थापन गर्न नजानेर समस्या भएको हो । त्यसैले थोपा सिँचाइको माध्यमबाट पानीको अभाव हुने ठाउँमा यसको पहुँच पुर्याउने हो भने हामीले कृषिमा केही फड्को मार्न सक्छौं । नेपालमा ठूला–ठूला ग्रिन हाउस र टनेल त सबैमा सम्भव नहोला तर प्रकृतिले दिएको सुलभताको भने हामीले सदुपयोग गर्नैपर्दछ ।

थोपा सिँचाइको माध्यमबाट नेपालमा लौका, काँक्रा, घिरौंला, टमाटर, मुलालगायतका धरै खेती गर्न सकिन्छ । लहरे खेती प्रायः बेमौसममा गर्दा बढी फाइदा लिन सकिन्छ । बेमौसममा गर्दा बजारको समस्या केही हदसम्म हल हुनेछ । तर, बेमौसममा लहरे बाली तरकारी खेती गर्न मौसममाभन्दा अलि बढी मेहेनत गर्नुपर्ने हुन्छ ।

हामीले नेपालमा सरल थोपा सिँचाइमा बिरुवा रोप्न बारीको तयारी गर्दा बिरुवादेखि बिरुवाको दूरी ६० सेमि तथा लाइनदेखि लाइनको दूरी झन्डै एक मिटर राख्नुपर्छ ।बिरुवा रोप्नुभन्दा अगाडि ठाउँको तयारी आवश्यक हुन्छ ।

रोप्ने ठाउँको तयारी गर्दा हामीले दुई तरिकाबाट ठाउँको तयारी गर्न सक्छाैं । पहिलो तरिकामा एक फिट गहिरो एक फिट चौडा कुलेसो आकारमा खन्ने र राम्रोसँग पाकेको गोबर मल र डीएपी १ सय ८० ग्राम र पोटास १ सय २० ग्राम कुलेसोमा राखी माटोमा मिलाएर बिरुवा रोप्न सकिन्छ भने अर्को तरिकामा एक फिट लम्बाइ एक फिट चौडाइ र एक फिट गहिराइको खाडल खनेर १५ ग्राम डीएपी १० ग्राम पोटास र बाँकी पाकेको गोबर मल माटोमा मिलाई बिरुवा रोप्न सकिन्छ । सकेसम्म कम्पोस्ट मलमा जोड दिँदा अति उत्तम हुन्छ ।

यसरी बिरुवा रोपेपश्चात् थोपा सिँचाइको लाइनिङ पाइपलाई मिलाएर जोडिदिने अनि ड्रममा पानी राखी हरेक बिरुवामा पानी चुहिएको छ वा छैन हेरिरहने गर्नुपर्दछ । यो हाम्रो बारीमा सामान्य रुपमा थोपा सिँचाइको सुरुवात गर्ने तरिका मात्रै हो । यद्यपि, हामी यसलाई व्यावसायिक रुपमा विकास गर्न सक्छौं । पानी भने जमिनमुनिको प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

इजरायलमा पानी फर्टिलाइजेसनका क्रममा नै बिरुवाका लागि चाहिने मल तथा भिटामिनको मिश्रण गरिएको हुन्छ । हामी पनि विज्ञको सल्लाह र माटोको क्षमता हेरेर त्यसो गर्न सक्छौं ।

नेपालका लागि थोपा सिँचाइ प्रणाली वरदानसिद्ध हुन सक्छ । हामीसँग भएका हजारौं नदीनालाको सदुपयोग गर्न हामी चुकिरहेका छौं ।

हामीसँग भएको पानीको त हामी सदुपयोग गर्न चुकिरहेका छौँ नै अब जमिनमुनि भएको पानी वा कृषि क्षेत्रलाई सहज रुपमा सहयोग पुर्याउन सक्ने स–साना नदीनालाको पानीको पनि सदुपयोग गर्न चुक्यौं भने हामी अझै पछि पर्नेछौं । पानीको उचित व्यवस्थापन भनेको भूमिको व्यवस्थापन हो । भूमिको व्यवस्थापन भनेको ७५ प्रतिशत कृषकको समस्याको व्यवस्थापन तथा सम्बोधन हो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २२, २०७६ ०७:५४