घाम तापेर, समूहमा बसेर भगाउनुस् मौसमी डिप्रेसन

A+A A-

पुस महिनाको एउटा चिसो अनि छोटो दिन ।

पानीमा मात्र आफ्नो अस्तित्व भएको माछालाई समेत जाडो हुने यी पचास दिन (पुस–माघ) अर्थात् मीन पचासको समय !

'जाडो महिनामा डिप्रेसन बढ्छ रे हो डाक्टरसा'ब ?'

ओपीडीमा बिरामी हेर्दै जाने क्रममा एकचालीस वर्षीया शिक्षिकाले अचानक प्रश्न गरिन् ।

यस्ता किसिमका विविध प्रश्न सोध्ने बिरामी अनि बिरामी पक्षहरू बढिरहेका छन् अचेल । अलि पढेलेखेका, चेतनशील जमात अचेल गूगलजस्ता इन्टरनेट ब्राउजर आदि प्रयोग गरेर आफ्नो वा आफूसँग सम्बन्धित व्यक्तिहरूको रोगका बारेमा जान्नेबुझ्ने प्रयास गर्छन् । अनि त्यस्तै सर्च इन्जिनमा या त्यसैगरी नै सामाजिक सञ्जालहरूमा व्याख्या भएका अथवा अथवा हुनपुगेका तथ्यहरूका आधारमा चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीहरूसँग सोधखोज गर्छन् ।

एक मनमा त खुसी पनि लाग्छ, शहरी क्षेत्रमा समेत केही वर्ष अघिसम्म (गाउँघरतिर त अझै पनि) परित्यक्त अवस्थामा रहेका मानसिक रोगहरूका बारेमा कमसेकम अलिकति सोधखोज, जिज्ञासा, अनिचेतना त बढ्दै नै गएको हो नि ! तर, कहिलेकाहीँ भने यसरी इन्टरनेट सञ्जालमा छ्याप्छ्याप्ती नै पाइने सामग्रीहरू परीक्षण या अध्ययन–अन्वेषणकै तहमा रहेका, पुष्टि भइनसकेका अथवा गलत नै पनि हुन सक्दछन् । ती अपुष्ट जानकारीहरूका भरमा वा त्यहाँ अभिव्यक्त अनेक विषयवस्तुका आधारमा बिरामीपक्षले आफ्नो धारणा बनाई चिकित्सकपक्षले दिने तथ्यपूर्ण सल्लाह, सुझावहरूलाई बेवास्ता गर्ने, शंका गरी पालन नगर्ने भएर कहिलेकाहीँ त अकल्पनीय दुर्घटना नै हुन सक्छ । अतः यी विषयमा अलिकति चनाखो हुनुपर्ने आवश्यकता छ, बिरामी र चिकित्सक दुवै पक्षले ।

कुरा गरौँ, यो लेखको प्रारम्भमा नै उल्लेखित जाडो महिनामा हुन सक्ने उदासीनताकाे । मौसम वा ऋतुअनुसार व्यक्तिहरूको मनस्थितिमा आउन सक्ने उतारचढावको । प्रायःजसो युरोपेली मुलुक, उत्तर ध्रुवीय क्षेत्रमा रहेका देशहरूमा जाडोयाममा मनस्थितिमा उदासीनताजस्ता लक्षणहरू देखिने अनि भूमध्यरेखाका वरिपरि रहेका देशहरूमा भने मनोभावमा उत्साह देखिन सक्ने भनी केही अध्ययनहरूमा पाइएको कुरा इन्टरनेट सञ्जालहरूमा पोखिएका छन् । यीतथ्यहरू कतैकतै भने स्थापित नै भएर मनोचिकित्साका पुस्तक आदि सन्दर्भ सामग्रीहरूमा पनि धेरथोर उपलब्ध नै पनि भएका छन् । तर, हाम्रोजस्तो मुलुकमा त्यत्तिसारो अध्ययनन नभएकाे र हाम्रो दैनिक विधिव्यवहार या अस्पतालमा पनि त्यत्तिविधि देखा नपरेका समस्या हुन् यी ।

अतः इन्टरनेट आदिमा आएकाे भरमा नै सर्वसाधारणले धारणा बनाउन थाले भने मौसमअनुसार व्यक्तिको मनस्थितिमा आउने उतारचढावलाई पनि मौसमी रुघाखोकीसरह नै मान्न सक्ने जोखिम बढी नै छ । त्यसैले मौसमी डिप्रेसनका बारेमा उपलब्ध वैज्ञानिक पक्षहरू उजागर गर्नु नै यस लेखको उद्देश्य हो ।

अध्ययनहरूद्वारा पुष्टि भइसकेका सन्दर्भ सामग्रीहरूको अध्ययन गर्दा मौसमी रूपमा देखापर्ने मनस्थितिजन्य समस्या (सजिलोका लागि भन्दा जाडोयाममा हुने डिप्रेसन) संयुक्त राज्य अमेरिका अनि क्यानाडाजस्ता मुलुकमा १–२ प्रतिशत जनसंख्यामा, अनि युरोपमा १–३ प्रतिशतमा पाइने देखिएको छ । एसियामा भने यो संख्या ०.९ प्रतिशतभन्दा पनि कम छ । प्रायः १८ वर्षमाथिका युवावर्गमा देखिने यो रोग महिला वर्गमा चार गुना ज्यादा भएको देखिन्छ । वृद्धावस्थामा भने यो समस्या त्यत्ति पाइएको छैन ।

एउटा सामाजिक सांस्कृतिक पक्षमा आधारित अध्ययनले भने यी समस्या व्यक्तिवादी, शक्ति विकेन्द्रित भए/गरेका मुलुकहरू (जस्तैः अमेरिका, अस्ट्रेलिया) मा ज्यादा अनि सामूहिक भावना अनि शक्ति केन्द्रिकृत गर्ने प्रणाली अपनाउने देशहरू (जस्तैः चीन, थाइल्याण्ड) मा कम हुने गरेको देखाएको थियो । सारमा भन्दा, अल्पविकसित एसियाली मुलुकहरूमा भन्दा पश्चिमी विकसित राष्ट्रहरूमा यो समस्या धेरै पाइएको ती अध्ययनहरूले देखाएका छन् । अध्ययन आदि हेर्दा उपरोक्त तथ्यहरू ठीकै नै हुन् जस्तो पनि लाग्छ ।

जाडो महिनाका छोटा दिन, दिवाप्रकाशमा आउने कमी, सूर्य नउदाउने समय, चिसोपन, हिमपात या बदली भइरहने मौसम आदिका कारण हाम्रो दिनचर्यामा पार्ने प्रभाव आदिलाई पनि शिशिरयाममा देखापर्ने मलिनता या डिप्रेसनसँग जोडेर हेरिने गरिएको पाइन्छ । आफू पुगेका युरोपेली मुलुकहरूको अनुभवका कारण पनि मलाई यी तर्कहरूमा केही सत्यता झल्किरहेको जस्तो लाग्छ । नर्वेमा डिसेम्बर–जनवरीको समय, दिनहरूमा नै देखिएको निष्पट्टता, अँध्यारो, कडा हिमपात, सेताम्मे सडक, एकाङ्कीपन, अनि सूर्यको दर्शन नै नपाइने ती क्षणहरू सम्झँदा त अहिले पनि कहाली लाग्छ मलाई । करिब छ वर्षअघिका ती क्षण म अझै सम्झन्छु, घामको मुख नै नदेखिने ती दिनमा मैले दैनिक नै रूपमा चिकित्सकहरूको सल्लाहमा चार महिनाजति नै भिटामिन डी खाएको थिएँ ।

कसैकसैले यी (डिसेम्बर-जनवरी) महिनाहरूमा ती युरोपेली मुलुकहरूमा हुने लामो विदाका कारण मानिसहरू बढी फुर्सदिला हुने अनि आफ्नो स्वास्थ्योपचारमा अलि बढी ध्यान दिन पाउने, त्यसै क्रममा डिप्रेसनजस्ता रोगहरूको पहिचान हुने भएकाले ती समयमा डिप्रेसनको संख्यामा बढोत्तरी हुने गरेको तथ्य पनि औँल्याउँछन् ।

कोहीकोहीले भने पहिलेदेखिकै डिप्रेसनका रोगीहरूमा जाडो समयमा माथि उल्लिखित कारणहरूले गर्दा यी रोगहरू दोहोरिने वा यसका लक्षणहरू बढ्ने सम्भावना रहनेतर्फ पनि सचेत गराउने गर्दछन् । जे होस्, ती मुलुकहरूमा जाडो याममा डिप्रेसन बढी देखिएको नै तथ्यांकहरूले दर्शाउँछन् ।

यस समस्याका जैविक कारक तत्त्वहरूमा सेरोटोनिन अनि मेलाटोनिन नामक रसायनहरूमा रहने असन्तुलन, मस्तिष्कको निद्रा–भोकजस्ता दिनचर्यालाई नियन्त्रण गर्ने कार्यप्रणालीमा आइपर्ने उतारचढावलाई पनि मानिएको छ ।

जाडो मौसमको बेलामा हुने डिप्रेसनका मुख्य लक्षणहरूमा 'कमजोरीपन, रमाइलो गर्ने इच्छाहरूमा कमी आउने, चिडचिडाहटपन, बढी निद्रा लाग्ने, बढी भोक लाग्ने, तौल बढ्ने, आलस्यता' आदि हुन् । कसैकसैमा उदासीनताको मात्रा ज्यादै नै बढेर कार्यमा असमर्थता, सामाजिक रूपमा एक्लोपन, पारिवारिक विग्रहजस्ता जटिलता पनि पाइन सक्दछ । कोही त आत्महत्याजस्तो जघन्य कार्यमा नै उद्यत हुन सक्दछन् । अतः यो समस्याको पहिचान अनि उपचार जरुरी नै छ ।

यसको उपचारमा डिप्रेसनका औषधिजन्य, मनोपरामर्शजस्ता प्रचलित उपायका अतिरिक्त प्रकाश–उपचारको ज्यादा आवश्यकता औँल्याइएको छ । विशेषतः जाडोको समयमा, अझै भन्दा प्राकृतिक रूपमा नै सूर्यको प्रकाश नै दुर्लभ रहने युरोपेली देशहरूमा कृत्रिम रूपमा नै भए पनि प्रकाशको व्यवस्था गरी क्रमिक रूपमा प्रकाश–उपचार दिने पद्धति नै बसालिएको पाइन्छ । यस मानेमा हामी सूर्यको प्रकाश नियमित रूपमा नै पाउने मुलुकहरू भने भाग्यमानी छौँ । जम्मा चार ऋतु मात्र अनुभव गर्न पाउने ती पश्चिमी देशहरूको तुलनामा विविध प्रकारका छ ऋतुहरूको प्राकृतिक देन पाएको हाम्रो मुलुकमा त्यसैले नै पनि शिशिर ऋतुको मौसमी डिप्रेसन नपाइएको हो कि ?

बृहत् अध्ययनहरू नगरी ठोकुवा नै त गर्न नसकिएला, तर हाम्रा सामाजिक, सांस्कृतिक पद्धतिहरूले पनि हामीलाई यस्ता शिशिरकालीन मानसिक समस्याहरूबाट जोगाइरहेको झैँ लाग्छ मलाई ।

पुसको आइतबार सूर्यको व्रत बस्ने चलनले हामीलाई यस ऋतुमा सूर्य प्रकाशको अझै धेरै महत्त्वका बारेमा झकझकाएको छ । प्रकृतिको यति ठूलो उपहारको उपासना किन नगर्ने ? त्यस्तै सामूहिक रूपमा नै मनाइने पर्वहरू धान्य पूर्णिमा (यमरी पुन्ही), तमु ल्होसार, माघे संक्रान्ति आदि पनि यही ऋतुमा मनाइन्छन् । शरीरमा ताप उत्पादन गर्ने खानपानमा नै जोड गरिएको छ याममा । यमरी पुन्हीका दिन खाइने यमरी, पुस १५ मा खाइने घीउखट्टे, माघे संक्रान्तिमा खाइने घीउ, चाकु, तरुल, खिचडी, तिलको लड्डू आदि केही उदाहरण हुन् ।

पारिवारिक जमघटका साथ माघको एक महिनाभर नै बेलुकी सुनिने–सुनाइने स्वस्थानी कथा-गरिने व्रत आदिले पनि सामूहिकताको उदार संस्कृति नै झल्काउँदछ । यिनै सामाजिक, सांस्कृतिक ओहपोहमय जीवनशैलीले नै हामीलाई नैराश्यता, अकर्मण्यता, एकाङ्कीपनजस्ता मानसिक मलिनताहरूबाट पर राखिरहेका नै छन् कि ?

अतः मैले ती शिक्षिकालाई अनि उनीजस्ता अन्य जिज्ञासु पाठकहरूलाई जाडोयामको डिप्रेसनका बारेमा दिने उत्तर यस प्रकार छ:

पश्चिमी देशका अध्ययनहरूले जाडो महिनामा डिप्रेसन बढ्ने सम्भावना औँल्याएका छन् । हाम्रोमा अध्ययनको अपर्याप्तताले यसको सम्भावनालाई ठाडै नकार्न त सकिन्न । तर, नियमित सूर्यकाे प्रकाश सेवन, आहारबिहारमा सचेतना, योगाभ्यास, सामूहिक जीवनशैली, हाम्रो सनातन संस्कृतिका सकारात्मक पक्षलाई मात्र ध्यान दिने गरिएमा मात्र पनि यसबाट जोगिन सकिन्छ । डिप्रेसन भइसकेकाहरूले त नियमित औषधि सेवनमा अझै बढी ध्यान दिनुपर्छ ।