छाउगोठ भत्काएपछि घरको भुइँतला मै बस्छन् महिला, ज्यानको भन्दा देउताको डर

A+ A A-

डडेल्धुराको आलितालका-२ की सिता बोहरा र उनका भाइ रमेश आगनमा खेलिरहेका थिए । साँझ ५ बजेतिर वनबाट घाँसको भारी लिएर आमा आइपुगिन् । घाँसको भारी राख्दै आमाले भनिन्, ‘सिता पानी लेइबर आइ त बा, पानी तिस लाग्रैछ ।

‘मु छाउ भइरैछु आमा कसेरी ल्याउ ? जा भाइ लेइबर आइ’ सिताले भनिन् । सिता छाउ अर्थात महिनावारी भएर रमेशसँग खेलिरहेको थाहा भएपछि आमाले गाली गर्न सुरू गरिन् । तु छाउ भएकी है ? लौ तक छाउ भया पछा कसैलाई छुनाइन, टाढै बस, ले तेरा डस्याउने कपडा, कसैलाई जन छोएइ देउता रिसाउनाहन, छाउ भएकी छु भन्नि पनि नाइँ ।

आमाले गाली गरेपछि पोको पारेको लुगा समातेर उनी मुख निहुर्‍याउँदै केही नबोली त्यहाँबाट हिँडिन् । र, छाउगोठतिर लागिन् । ‘महिनावारी हुनु महिलाहरूको लागि अभिसाप भएको छ । एकातिर रक्तश्राब हुँदाको पेट दुखाईको पीडा अर्कोतिर सर्पको टोकाईले मरिन्छ कि बाँचिन्छ भन्ने चिन्ता,’ उनले भनिन् ।

डडेल्धुराको परशुराम नगरपालिका-६ की धना साउद उमेरले १४ वर्षकी भइन् । उनी ७ पटक महिनावारी भएकी छन् । कक्षा ७ मा पढ्दै गरेकी उनलाई शिक्षकले महिनावारी प्राकृतिक कुरा हो, महिनावारी नभएकी महिला आमा बन्न सक्दैनन् भन्ने सिकाउँछन् ।

घरमा आएर उनी आमालाई पनि सो कुरा सिकाउँछिन् । तर, उनले आफू महिनावारी भएको बेला भने त्यही कुरा व्यवहारमा उतार्न सक्दिनन् । महिनावारीको समय भएपछि उनलाई चिन्ता थपिन्छ । महिनावारी भएको ४ दिनसम्म त उनलाई निन्द्रा समेत लाग्दैन ।

‘छाउपडी कुप्रथाले समाजमा महिलाले भोग्नु परेको पीडा देखेकी, सुनेकी छु । र, म आफैँ पनि विद्यालयमा पढ्दै आएकी छु । तर, आफू नै यी कुरा व्यवहारमा उतार्न सकेकी छैन । एकातिर समाजको डर छ भने अर्कोतिर देवी देउताको पनि,’ उनले भनिन् ।

धेरै पटक महिनावारी हुँदा अलग्गै बस्दिनँ भनेर घरमा झगडा समेत गरेको तर पनि केही जोर नचलेको उनको भनाइ छ । छाउगोठमा बस्दा महिला बलात्कृत भएका घटना रेडियोबाट सुन्दा अब जसरी पनि छाउपडी प्रथा जराबाटै उखलेर फाल्नु पर्छ जस्तो लाग्ने गरेको तर, आफू महिनावारी हुँदा छाउ बार्नु पर्ने बाध्यता रहेको उनले गुनासो गरिन् ।

डडेल्धुराको अमरगढी नगरपालिका-७ की कमला भण्डारी उमेरले ५० वर्षकी भइन् । उनीसँग पनि छाउगोठमा बसेको तीतो अनुभव छ । बिहेभन्दा पहिले माइतमा र पछि बिहेपछि महिनावारी हुँदा सयौँ रात छाउगोठमा बिताउन बाध्य भएको उनले बताइन् ।

‘५० वर्षको उमेरसम्म छाउगोठमा बसे । न सर्पले टोक्यो, नत बाघले खायो, नत निस्सासिएर मरे । आफ्नो संस्कारमा बसे,’ उनले भनिन्, ‘हामीले त छाउगोठमा नुनसँग रोटी खाएर बस्यौँ । तर, अहिले धेरै परिवर्तन भएको छ । छाउपडी प्रथा माने पनि गोठमा बस्नु पर्दैन । घरकै तल्लो तलाको एउटा कोठामा बस्नुपर्छ ।’

महिनावारी भएपछि खान दिइँदैन दूधदही

डडेल्धुरामा महिनावारी भएकी महिलालाई घरमा पालेको गाईभैँसीको दूध दिँदा गाईभैसीलाई रोग लाग्ने रुढीवादी परम्परा समाजमा विद्यमान छ । महिनावारी हुँदा अत्यावश्यक पोषणयुक्त खानेकुरा आफूहरूले नपाएको महिलाको गुनासो छ ।

महिनावारी भएको समयमा घरमा पालेको गाइभैसीको दूध दही खानबाट बञ्चित हुनुपर्ने नवदुर्गा गाउँपालिकाका-३ की कल्पना अवस्थीको भनाइ छ । उनले भनिन, ‘बरू उनीहरूले दूध दही बजारमा लगेर बेच्छन् । तर, गाई बिग्रिन्छ भनेर महिनावारी भएकी बुहारी-छोरीलाई दूध दही खुवाउँदैनन् ।’

अमरगढी नगरपालिकाकी-३ की कल्पना पनेरूले नगरक्षेत्रभित्र नै महिनावारी भएका महिलालाई घरको तल्लो तलामा रहेको गोठमा राखिन्छ, कतिपय ठाँउमा त गाईभैंसीको गोठमा समेत राखिने गरिएको बताइन् । तल्लो तलामा राखे देउता रिसाउँछन् भन्ने भनाई रहेकाले यस्तो परम्परा कायम रहेको उनको बुझाइ छ ।

महिनावारी भएका बेला गाईवस्तु बिरामी हुने र फलफूलका बोटहरू छोएमा सुक्दै जाने हुँदा छुने हिम्मत नै नगरेको उनको भनाइ छ । जिल्लाका केही स्थानीय तहमा फाट्टफुट्ट दूध दही खान दिएपनि अधिकांश स्थानीय तहका ग्रामीण भेगका सुत्केरी र महिनावारी भएका महिलालाई दूध, दही अझै नदिने गरेको उनीहरूको गुनासो छ ।

छाउपडी देखावटीरूपमा मात्रै हटेको महिला अधिकारकर्मी सुनिता गैरे बताउँछिन् । महिनावारी भएपछि छाउगोठमा नबसेपनि घरको भुइँ तलामा बस्ने गरेको उनको भनाइ छ ।

‘परिवर्तन आफूबाट सुरूवात गर्नुपर्छ । अरूलाई भन्ने आफू व्यवहारमा नउतार्ने परिपाटी छ,’ उनले भनिन, ‘यसको अन्त्य गर्नुपर्छ । महिलाबाटै महिला पीडित भइरहेकोले महिलाहरू एकजुट हुन जरूरी छ ।’

के गर्दै छ स्थानीय सरकार ?

दुई नगरपालिका र पाँच गाउँपालिका गरी सात वटा स्थानीय तह रहेको डडेल्धुरामा छाउगोठमा बस्ने नगरे पनि अहिले पनि छाउकुप्रथाको रूपमा जरो गाडेर बसेको छ । स्थानीय तहमा जनप्रतिनिधि आएपछि छाउपडी हटाउनको लागि अभियानसमेत चालेका छन् ।

जिल्लाको नवदुर्गा गाउँपालिकाले छाउपडी प्रथालाई मध्यनजर गरेर जनचेतनामुलक कार्यक्रमहरू गर्दै आएको गाउँपालिका उपाध्यक्ष डम्बरी वलीले जानकारी दिइन् । उनले आफू स्थानीय तहमा जनप्रतिनिधिको रूपमा आइसकेपछि छाउपडीकाबिरूद्ध सशक्त रूपमा आवाज उठाउँदै आएको र विभिन्न कार्यक्रमहरू संचालन गर्दा पनि हटाउन असफल भएको बताइन् ।

‘मानिसमा चेतनाको विकास भएको छैन । परम्परागत रूपमा यो चल्दै आएको छ । एकातिर देउता रिसाउने डर छ भने अर्कोतिर समाजको डर पनि छ,’ उनले भनिन्, ‘यो विस्तारै मानिसमा चेतनाको विकास भएपछि आफै हट्छ । तत्काल यो हटाउन सक्ने अवस्था छैन् ।’

स्वंयमसेविका, महिला जनप्रतिनिधि, अनमीलगायतले छाउपडी बारेमा समाजमा प्रचारप्रसार गरेपनि उनीहरू स्वयम् आफैं छाउ बार्ने गरेको जानकारहरू बताउँछन् । जिल्लाका अरू स्थानीय तहसमेत छाउपडी प्रथा न्यूनीकरणका लागि प्रयास गरिरहेको बताउँछन् ।

डडेल्धुरा प्रहरीले जिल्लामा २३ वटा छाउगोठ भत्काएको छ । आलिताल र परशुराम नगरपालिकामा छाउगोठ भत्काएको डडेल्धुराका प्रहरी नायव उपरीक्षक महेन्द्र नेपालले जानकारी दिए ।

प्रहरीले छाउगोठ भत्काउँदा स्थानीयलाई छाउगोठमा हुने समस्याका बारेमा समेत जानकारी समेत गराएको डीएसपी नेपालले बताए। उनले कसैले छाउपडी प्रथा मानेर छाउगोठमा बसाएको जानकारी आएपछि कारबाही समेत गरिने बताए ।

प्रदेश सरकारको छाउपडी प्रथा उन्मुलन नीति

सुदूपश्चिम प्रदेश सरकारले ल्याएको छाउपडी प्रथाजन्य उन्मुलन नीति २०७६ ल्याएपनि प्रभावकारी नभएको जानकारहरू बताउँछन् । सो नीतिमा महिलाविरुद्धका सबै प्रकारका विभेद अन्त्य गर्ने प्रतिबद्धता जाहेर गरिएको छ ।

शिक्षा तथा जनचेतना अभिवृद्धि गरी छाउपडी प्रथाजन्य पुरातन रुढिवादी अन्धविश्वास, मान्यता, प्रचलन सोच र अभ्यासमा परिवर्तन ल्याई महिला अधिकारको संरक्षण र परिपूर्ति पूरा हुने गरी वातावरण तयार गर्ने उद्देश्यले नीति ल्याइएका प्रदेश सरकारले जनाएको छ ।

तर, सो नीति कार्यान्वयन नहुँदा अहिले पनि सुदूरपश्चिममा छाउपडी कुप्रथा कायमै छ । प्रदेशसभा सदस्य दुर्गाकुमारी बिकले नीति बनाएर मात्रै नहुने बताइन् । उनले नीति कार्यान्वयनमा लगेर छाउपडी कुप्रथा उन्मुलन गर्ने खालका कार्यक्रम सञ्चालन गरी ठोस कदम चाल्नुपर्ने उल्लेख गरिन् ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशसभाकी उपसभामुख निर्मला बडाल जोशीले भने प्रदेश सरकारले गत वर्ष कोरोनाका कारण देखाउँदै सञ्चालन नगरिएको छाउपडी कुप्रथा उन्मुलन कार्यक्रम चालु वर्षमा सञ्चालन हुने विश्वास व्यक्त गर्छिन् ।

मुलुकी अपराध संहिता २७४ को दफा १६८ (३) ले महिलाको महिनावारी वा सुत्केरीको अवस्थामा छाउपडीमा राख्न वा अन्य कुनै किसिमका भेदभाव छुवाछुत वा अमानवीय व्यवहार गर्न र गराउन नहुने र त्यस्तो कसुर गर्ने व्यक्तिलाई तीन महिनासम्म कैद वा तीन हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने व्यवस्था गरेको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर २८, २०७७ १७:४३