प्रदेश १ मा रोकिएन उद्योग बन्द हुने क्रम, नयाँ लगानीको सम्भावना न्यून

A+ A A-

प्रदेश १ लाई राजनीतिक दृष्टिकोणले मात्र नभई मुलुकको अर्थतन्त्रको केन्द्रविन्दुसमेत मानिँदै आएको छ । प्रदेश १ को स्थायी राजधानी विराटनगरबाट नै मुलुकमा औद्योगिक क्रान्तिको सुरुवात भएको मानिन्छ ।

नेपालमा औद्योगिक विकासको सुरुवात र नेपालमा राजनीतिक परिवर्तन हालको प्रदेश १ को राजधानी विराटनगरबाट सुरु भएर देशव्यापी बनेको इतिहास छ ।

मुलुककै जेठो उद्योगका रूपमा पहिलो पटक ३० असार, १९९३ मा विराटनगरमा विराटनगर जुट मिलको स्थापना भएपछि मात्र देशका अन्य ठाउँमा उद्योग खुल्ने क्रम सुरु भयो ।

विराटनगरमा जुट मिल स्थापना भएपछि अरु उद्योग विस्तारै स्थापना हुँदै गए । सयौँं उद्योग सञ्चालनमा आएपछि हालको सुनसरी-मोरङ औद्योगिक काेरिडोर बनेको हो ।

विराटनगर जुट मिल स्थापनापछि सोही क्षेत्रमा अन्य ठूला लगानीका उद्योगहरू पनि थपिँदै गएपछि रोजगारीका लागि देशका विभिन्न जिल्लाबाट ठूलो संख्यामा आएका कामदार र तिनका परिवारको बसोबास आसपासका क्षेत्रमा बाक्लिएपछि ठाउँको नाम नै मिल्स एरिया रहन पुग्यो ।

अहिले पनि मिल्स एरियाका उद्योगमा काम गर्न भनेर उद्योग स्थापनाका समयमा आएका सयौँ मजदुर र तिनका परिवार आफ्नो पुर्ख्याैली थलो फर्किएका छैनन् । उनीहरूमध्ये धेरै सोही क्षेत्रमा बसोबास गर्दै आएका छन् । भारतसँग सीमा जोडिएको मिल्स एरिया क्षेत्रमा अहिले पनि देशका अधिकांश जिल्ला पुर्ख्याैली घर भएका परिवारको बसोबास छ ।

उद्योगहरू बन्द हुँदा कार्यरत धेरै मजदुर र तिनका परिवार बेरोजगार भए । उनीहरू सबै उद्योग सञ्चालनमा रहेका बेला काम गर्ने उद्देश्यले विराटनगर आएका थिए । तर, बन्द उद्योग संचालन गर्न कसैको ध्यान गएन । बरु राजनीति गर्नेका लागि राम्रो मसला बनिरहे मिल्स एरियाका उद्योग ।

विराटनगर जुट मिलमा मात्र कुनै समय पूर्ण क्षमतामा सञ्चालन हुँदा ३५ सयभन्दा बढी मजदुरले प्रत्यक्ष रोजगारी पाएका थिए । सो मिल पनि कहिले खुल्ने र कहिले बन्द हुँदै आएको छ । विराटनगर जुट मिल जुन दलको सरकार आए पनि कार्यकर्ता भर्ती केन्द्रका रूपमा मात्र केही महिना सञ्चालन हुने र पुनः बन्द हुँदै आएको छ ।

विराटनगर जुटमिलपछि खुलेका जुद्ध म्याच फ्याक्ट्री, अशोक टेक्सटायल, मोरङ सुगरमिल, गणपति कटन मिललगायतका धेरै पुराना उद्योगहरू बन्द भइसकेका छन् । अहिले मिल्स एरिया क्षेत्रका धेरै पुराना उद्योगहरूको त अहिले भग्नावशेष मात्र पनि देख्न सकिँदैन । कतिपय उद्योगहरूका संरचना भए पनि जीर्ण हुँदै खण्डहरका रूपमा परिणत हुँदै गएका छन् ।

मिल्स एरिया मात्र होइन जुटमिलपछि स्थापना भएका मोरङ-सुनसरी औद्योगिक काेरिडोरका सयौँ उद्योग विभिन्न कारणले बन्द भएका छन् । अर्थशास्त्री डा. अर्जुन बराल उद्योगका लागि उपयुक्त वातावरण नहुनु, विदेशी उत्पादनहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्नु, चोरी निकासी पैठारी, सरकारले नीति बनाएर औद्योगिक क्षेत्रका रूपमा विकास गर्न नसक्नुलगायत कारणबाट यस क्षेत्रका कैयौँ उद्योग कलकारखानाहरू बन्द हुन पुगेको बताउँछन् ।

‘पहिले उद्योग खुल्ने क्रम जसरी सुरु भयो, त्यतिबेला एउटा ट्रेण्ड थियो, सबै हिसाबकिताबले सहज थियो । पछि सरकारको नीति पनि खासै गतिलो भएन र उनीहरू पलायन हुँदै गए’, उनले भने, ‘उद्योगका लागि यो क्षेत्रमा भन्दा वीरगञ्ज, भैरहवा, काठमाडौं, हेटौँडालगायत अन्य ठाउँमा उद्योगका लागि सहज हुँदै गएकाले उतै जान थाले । यस ठाउँमा उद्योगहरूको पूर्वाधारका लागि जति पहल हुनुपर्ने थियो, त्यो हुन सकेन । त्यसले गर्दा धेरै लामो समयसम्म सस्टेन्ड हुन सकेनन् ।’

डा. बरालले भएका उद्योग बन्द हुने क्रम रोक्न र नयाँ स्थापना गर्ने वातावरण सहज बनाउनका लागि औद्योगिक पूर्वाधार विकास गर्नुपर्ने बताए । उनले विराटनगरभन्दा अन्य ठाउँमा सुविधा हुन थालेपछि सुविधायुक्त ठाउँको खोजी गर्दै उद्योगपतिहरूले अन्यत्र लगानी गरिरहेकाले उनीहरूलाई आकर्षित गर्ने खालका योजना ल्याउनुपर्ने बताए ।

‘उद्योग बन्द हुने क्रम रोक्नका लागि औद्योगिक पूर्वाधारका कुराहरू आउँछन्, बिजुली, बाटोको सुविधा हुनुपर्छ । जग्गाको मूल्य एकदमै महँगो भएकाले नयाँ उद्योगहरूका लागि औद्योगिक जोन बन्नुपर्छ । एक्पोर्ट प्रोमोसन जोन स्थापना गर्ने कुरा भए पनि अहिलेसम्म हुन सकेको छैन ।’ उनले भने, ‘सहज नभएर नयाँ लगानी न्यून भएकाले त्योअनुसार वातावरण बनाइनुपर्छ । उद्योगीले उद्योगका लागि चाहेको कुरा पूरा गर्न सक्नुपर्‍यो ।’

अर्थशास्त्री डा. बरालले अहिले लगानीको वातावरण पहिलेभन्दा राम्रो रहेको बताए । ‘अहिले लगानीको वातावरण त्यति नराम्रो छैन । तर, बीचमा वातावरण धेरै बिग्रिएको हुनाले सङ्लिन अलिक टाइम लागेको हो’, उनले भने, ‘उद्योगपतिले उठाएको मुख्य गरेर ऐन नियम कानुन विस्तारै सुधार हुँदै जाने क्रममा छन् । बीचमा नै वातारण बिग्रेको हुनाले सम्हालिन मात्र टाइम लागेको हो, सरकारले औद्योगिक वातावरण थप सहज बनाउनुपर्छ ।’

पछिल्लो तीन दशकयता मात्र पनि मोरङ-सुनसरी औद्योगिक काेरिडोर क्षेत्रमा नयाँ लगानीका उद्योगहरू खुल्नेभन्दा पनि बन्द हुने क्रम बढेको छ । पछिल्लो तीन दशकमा मोरङ-सुनसरी औद्योगिक काेरिडोरका १ सय ७ वटा ठूला उद्योग बन्द भएको पाइएको छ ।

२०४६ सालसम्म यस औद्योगिक काेरिडोर क्षेत्रमा निर्यातमुखी ठूला उद्योगको संख्या १ सय ५० थियो । ती उद्योग बन्द हुने क्रम बढेसँगै अहिले यस क्षेत्रमा जम्मा निर्यातमुखी ठूला उद्योग ४३ वटा मात्र छन् ।

२०४१ देखि २०४९ सालसम्म मोरङ-सुनसरी औद्योगिक क्षेत्रमा सञ्चालित उद्योगबाट उत्पादित वस्तुमध्ये ५० प्रतिशतभन्दा बढी निर्यात हुन्थ्यो । ५० को दशक सुरु भएलगत्तै उद्योगहरू बन्द हुने क्रम सुरु भएको यस क्षेत्रका उद्योगी व्यवसायीले बताएका छन् ।

उद्योगमा राजनीतिकरण, सशस्त्र द्वन्द्व, सरकारको स्थायी नीतिको अभाव, विद्युत् आपूर्तिमा समस्या, यातायातमा अवरोध, बैंक तथा बीमाको चर्को ब्याज, उद्योग क्षेत्रमा बस्ती विकासलगायतका समस्याले वैदशिक लगानी पनि घट्दै गएपछि निर्यातजन्य उद्योगहरू बन्द भएको नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघका केन्द्रीय सदस्य अविनाश बोहराले बताए ।

‘२५/३० वर्षअघिसम्म औद्योगिक उत्पादनहरू निर्यात हुने क्रम थियो, त्यसपछि उत्पादन पनि घट्यो । हाम्रोमा उतारचढावहरू धेरै आइरहेका कारण समयको मागअनुसार पोलिसीहरू बन्न सकेनन्, जसका कारण उद्योगहरू बन्द हुने क्रम बढ्याे’, उनले भने, ‘मुलुक इम्पोर्ट बेस इकोनोमीमा चल्दै गएपछि व्यापारघाटा बढ्दै गयो । व्यापारघाटा कम गर्न एक्सपाेर्टलाई प्रमोट गर्नका लागि प्रमोट हाउसको अवधारणा, एक्सपाेर्ट जोनको अवधारणा, सेजको अवधारणा हामीले २५/३० वर्षअघि नै ल्याउनुपर्ने थियो । त्यसले परनिर्भरता पनि घट्थ्यो र उद्योगहरू पनि सस्टेन्ड हुन्थे तर त्यो हुन सकेन, जसको परिणाम उद्योगहरू बन्द हुने अवस्थामा पुगे ।’

मोरङ-सुनसरी काेरिडोरलगायत आसपासका क्षेत्रमा हाल साना र ठूला गरी ६ सय ६५ वटा उद्योग सञ्चालनमा छन् । तीमध्ये १९ प्रतिशत उद्योगले मात्र अहिले उत्पादन विदेश निर्यात गर्ने गरेका छन् । तर, उद्योग बन्द हुने क्रम उकालो लागेसँगै मोरङ-सुनसरी औद्योगिक काेरिडोरमा नयाँ उद्योग न्यून मात्रामा मात्र सञ्चालनमा छन् । अहिले पनि यस क्षेत्रमा सञ्चालित जुट उद्योग, गार्मेन्ट, कपुर, वनस्पति घ्यू र मैनबत्तीलगायत ४० भन्दा बढी निर्यातमुखी उद्योग बन्द हुने अवस्थामा रहेको उद्योग संगठन मोरङका अध्यक्ष भीम घिमिरेले बताए ।

मोरङ-सुनसरी काेरिडोरका अशोक टेक्सटायल र प्रभात टेक्सटायलजस्ता आधा दर्जनभन्दा बढी ठूला लगानीका उद्योगहरू बन्द भइसकेका छन् । सो काेरिडोरमा सञ्चालित ११ वटा जुट उद्योगमध्ये अहिले मात्र पाँचवटा सञ्चालनमा छन् ।

करोडौँको लगानी रहेको दुहबीको वंशल इण्डष्ट्रिज पनि बन्द भएको छ । त्यस्तै अम्बे, सांग्रिला इन्टरनेसनल, एमी, जेडी, इजी केयर र फेसन फेब्रिकजस्ता तयारी पोशाकका ठूला र दर्जनौँ साना उद्योग बन्द भइसकेकाे अध्यक्ष घिमिरेले बताए ।

एउटै उद्योगमा १ अर्ब रुपैयाँबराबरको लगानी रहेका वंशल नेपाल, क्रिस्टेन, लिगश नेपाल र सूर्य नेपालजस्ता नाम चलेका उद्योगहरू गणतन्त्रको उदयसँगै बन्द भएको उनको भनाइ छ । ‘१९९३ सालयता यस क्षेत्रमा ७ सयभन्दा बढी उद्योग खुलेका छन् । त्यसमध्ये करिब २ सयभन्दा बढी त विभिन्न कारणले बन्द नै भइसकेका छन्’, उनले भने ।

मोरङ-सुनसरी काेरिडोरमा नयाँ उद्योगहरूसमेत सञ्चालनमा आउन सकेका छैनन् । लगानीमा असुरक्षा, जग्गाको बढ्दो मूल्य, राजनीतिक अस्थिरता र बैंक तथा वित्तीय संस्थाको चर्को ब्याजलगायतका विविध समस्याले नयाँ उद्योग सञ्चालनमा आउने क्रम न्यून रहेको अध्यक्ष घिमिरेले बताए । उनका अनुसार कोरोना महामारीका कारण अहिले मास्क र स्यानिटाइजरजस्ता वैकल्पिक उद्योगले भने गति लिएका छन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर २६, २०७७ ११:३०