बाहुन हुन् !

A+ A A-

एउटा पुरानो घरको तगारो खोलेँ र भित्र पसेँ ।

तगारोछेउमै कुकुर सुतेको रहेछ । जीउभरि किर्ना थियो । किर्नाले टोकिरहँदा पनि शान्त थियो । मलाई देखेर पनि भुकेन, असल रहेछ ।

आँगनमा दुई बूढी मान्छे घाम ताप्दै थिए । मैले नमस्कार गरेपछि दुवै चलमलाए । एउटीलाई झट्टै चिनेँ र हालखबर सोधेँ ।

उनीहरूले हालखबर बताउनुअघि नै 'मलाई चिन्नुभयो !' भनेर सोधेँ ।

ती दुईमध्ये जसलाई मैले चिनिनँ, उनले मलाई चिनिन् र भनिन्, 'काटीकुटी बाउको अनुहार ।'

मैले जसलाई चिने उनले मलाई चिनिनन् । तर, मेरो अनुहारमा उत्सुकताका साथ हेरिरहिन् । एकैछिन पछि फिस्स हाँस्दै भनिन्, 'माइला बाहुनका छोराजस्तो लाग्यो त !'

'हो हो ! हाम्रो घर यहीँ थियो ।'

उनी आश्चर्यमा परिन् । वर्षौंपछि आफ्नै छोरो भेटेजसरी उनका आँखा खुसी भए ।

आँखाको खुसी अनुहारभरि फैलियो र उज्यालो भयो । पुराना गालामा उज्यालो सुहायो ।

'राम राम ! आज कहाँबाट एक्कासि झुल्किनुभो !', बडो उत्सुकताका साथ सोधिन् ।

म बोल्न खोज्दै थिएँ ।

उनले मेरा बाआमा सम्झिन् र हालखबर सोधिहालिन् ।

म बाआमाको हालखबर बताउन खोज्दै थिएँ । उनले आफ्नो वृद्ध पोल्टोबाट झिकेर मलाई सुन्तला दिइन्, जुन पाक्न बाँकी थियाे ।

बाआमाको हालखबर सुनाउन छाडेर म सुन्तला खान थालेँ ।

प्रेमको स्वाद अमिलो नहुँदो रहेछ । काँचा सुन्तलासमेत मीठा भए ।

अरु प्रशस्त सुन्तला टिप्न नातिलाई अह्राइन् ।

किशोर हुन लागेको नातिले, 'सुन्तला अमिलो छ । पाकेको छैन' भन्यो ।

नातिले मलाई जान्दैन । नजानेको मान्छेसँग प्रेम हुँदैन । बिनाप्रेम काँचा सुन्तला दिँदा, खाँदा अमिलो हुनु सत्य हो ।

मलाई उनको वास्तविक नाम थाहा छैन । गाउँलेले उनलाई जुन नामले सम्बोधन गर्छन्, त्यो नाम होइन, हेपाइ हो । जुन मलाई पटक्कै मन परेको छैन । त्यस कारण उनको नाम लेख्दिनँ । आमा सम्बोधन गर्छु ।

'आमा कति वर्ष हुनुभयो त ?', मैले सोधेँ ।

उनी बोलिनन् । एकतमासले मेरो अनुहारमा हेरी मात्र रहिन् ।

छेउमा बस्ने अर्की बूढी मान्छे बोलिन् (जसले मलाई पहिला चिनेकी थिइन् ), 'यिनले कान सुन्न छाडेकाे चार वर्ष भयो । पटक्कै कान सुन्दिनन् ।

'ए हो र ! के भएर नसुन्ने हुनुभएको ?', मैले सोधेँ

'बूढी भइन् । कान थोत्रा भए होलान्', उनले जवाफ फर्काइन् ।

'तपाईंको घरचाहिँ कहाँ हो नि ?', मैले साेधेँ ।

'मलाई चिन्नु भएन ? पुछारघरे चिम्रेकी स्वास्नी हुँ । मेरा करङ भाँचिएका छन् । जहाँ छुए पनि दुख्छ । लोग्नेले बेस्मारी कुट्छ । अस्ति दसैँमा लोग्ने र छोरा दुइटैले कुटे । हप्ता दिन थला परेँ ।'

उनले किन आफ्नो हाल एकसासमा एकैपटक सुनाइन्, यस्तो हाल सुनेपछि मैले के गर्नुपर्छ ! के भन्नुपर्छ ? म अत्याशलाग्दो अवस्थामा पुगेँ ।

केही बोल्न खोज्दै थिएँ । म बोल्नुअघि नै उनी रुन थालिन् ।

कान नसुन्ने आमाले ठूलो स्वरमा सोधिन्, 'किन रुँदै छेस् एई !'

'मलाई लोग्नेले कुट्छ । कालगतिले मर्न नदिने भो', चिम्रेकी स्वास्नीले रुँदै भनिन् ।

(उनले आफ्ना कुरा भन्न हातले इशारा बुनिन् । दायाँ हातले आफ्नै बायाँ पाखुरामा कुटिन् र रुँदै गरेको ओठले बिस्तारै 'लोग्ने' उच्चारण गरिन् ।)

'नरो हामीलाई यस्तै हो । सधैँ दुःख । तेरो त कुटे पनि लोग्ने छ । मेरो त त्यही कुट्ने लोग्ने पनि मर्‍याे । एक्लै काल पर्खिनु साह्रै दुःख हुन्छ । छोराछोरी कहाँ पुग्छन् पुग्छन् । लोग्नेजस्तो छोराछोरी आफ्नो नहुँदारहेछन्', कान नसुन्ने आमाले भनिन् ।

'यसरी दिनकै कुट्ने लोग्ने हुनुभन्दा मरेकै निको !', चिम्रेकी स्वास्नी रुन्चे स्वरमा सुनिइन् ।

कान नसुन्ने आमैले सुनिनन् तर सोधिन्, 'कि देउतामा पस्छेस् त ?'

'आफूलाई रक्सी नभई हुँदैन । देउतामा पसेपछि खान पाइँदैन । तिमीजस्तो रक्सी नखाई बस्न सक्दिनँ ।'

दुवै मौन भए ।

अघिदेखि हाम्रो बात सुनिराखेको जीउभरि किर्ना भरिएको कुकुर मेरो खुट्टामा लुटपुटिन आइपुग्यो । मलाई घिन लाग्यो । तर्किन खोजेँ ।

'मायालु छ । कसैलाई टोक्दैन', कान नसुन्ने आमाले भनिन् । उनको नातिले कुकुर डाक्यो । मलाई घिनबाट जोगायो ।

कान नसुन्ने आमैले फेरि नातिलाई अह्राइन्, 'जा सुन्तला टिप !'

'अघि भनेँ त अमिला छन्', उसले अमिलो, टर्रो र साह्रै रुखो बोलीमा भन्यो र कुकुरको किर्ना टिप्न थाल्यो ।

०००

मेरा बाउबाजेले यिनलाई दलित भने र बेस्मारी दले । ऋणले तीनपुस्ते नाता समातेजस्तै सामाजिक अन्याय, विभेद र अत्याचारले तीनपुस्ते सम्मात्ने हो भने मैले सजाय पाउनुपर्ने हो । मजस्तै तपाईं हजारौँ, लाखौँ कथित् बाहुनका बच्चाले सजाय पाउनुपर्ने हो । उनले मलाई भन्नुपर्ने हो, 'तँ काठाे बाहुनको छाउरो किन आइस् । तैँले मेरो आँगन टेक्न पाउँदैनस् । तेरा पाउ अपवित्र छन् । तेरो अनुहार दलाहा हो । तेरा आँखा पिराहा छन् । तँ यहाँबाट जान्छस् कि मुङ्ग्रोले हानम् ?'

उनले नातिलाई भन्नुपर्ने हो, 'ए नाति ! करङ खुस्किने गरी लौराले हान् !'

तर, उनले पोल्टाबाट निकालेर सुन्तला दिइन् । अझै काँचा सुन्तला टिप्न अह्राइन् । मलाई देखेर औधी खुसी भइन् । खुसीले उनका आँखा भिजे ।

मैले थाहा पाउँदा नै उनी बूढी भइसकेकी थिइन् । हाम्रो घरमा काम गर्न आउँथिन् । दिनभरि जाँतो पिस्थिन् । ढिकी कुट्थिन् । हाम्रो चुलो बल्थ्यो । उनको चुलो निभ्थ्यो।

यसरी दिनभरि काम गर्दा एक छाक हाम्रोमा खाना खान पाउँथिन् । उनले खाने थाल बाहिरै हुन्थ्यो । आमा परैबाट भात हालिदिनुहुन्थ्यो । हामीलाई उनले छाेएको खान हुँदैन् भनिन्थ्यो ।

उनी मेरी आमाभन्दा जेठी हुन् तर हामीलाई उनी 'तपाईं हजुर' सम्बोधन गर्थिन् । हामी उनलाई 'तँ, तिमी' भन्थ्यौँ ।

उनले आज त्यो कुरा सम्झनुपर्ने हो । मलाई गाली गर्नुपर्ने हो ।

तर, उनले भनिन्, 'भोकै हुनुहुन्छ होला ! तपाईंका देउताले हाम्रोमा खान दिँदैन होलान् । म पसेको देउताले त नबार्दा रहेछन् । सबै मान्छे सँगै खान्छन् ।'

असल मानिसले बद्ला लिँदैन, प्रेम गर्छ । उनी साह्रै असल मानिस हुन्, जसले मलाई प्रेम गरिन् ।

मैले हातले शब्द बुनेँ, 'म पनि खान्छु । मेरा कुनै देउता छैनन् ।'

'के खानुहुन्छ त ?'

'जे भए पनि हुन्छ ।' (तर उनले सुनिनन् )

उनले नातिलाई भटमास भुट्न भनिन् ।

०००

मैले भटमास खाएँ । दाँत गुमाइसकेका उनका गिजा र आँखा दुवैले स्वाद माने । उनी मुस्कुराइन्, 'बाहुनका देउता पनि फेरिएछन् ।'

मलाई त्यो वाक्यले मुटुमा घोच्नुपर्ने हो । दिमागमा चिल्नुपर्ने हो । तर, आनन्द दियो ।

चिम्रेकी स्वास्नी बोलिन्, 'पहिला कहाँ यस्तो हुनु । बाहुनले दलान टेक्न दिँदैन थिए । दलान पनि छुइन्छ भन्थे । बाहुनको कुवा छुन हुँदैनथ्यो । एक पटक मकै गोड्न बाहुनको खेताला गएकी थिएँ । मेलो सकिँदा दिउँसोको ४ बज्यो । तिर्खाले ओठ मुख सुकेर प्याकप्याक भएकी छु । कुवा त छ तर पानी खान पाइनँ । कुवाको पानी दिने मान्छे कोही भएनन् । आफैँले निकालेर खान डर लाग्यो । निकै बेर पर्खिएँ । कोही बाहुन आएनन् । बरु बाहुनको कुकुर आयो । सरासर कुवामा मुख चोबेर पानी खायो । हामी त कुकुरभन्दा तल थियौँ नि !'

कान नसुन्ने आमै बोलिन्, 'के फतफताउँदै छेस् है !'

'आ, केही हैन । तिमी सुन्दैनौ ।'

मलाई भाउन्न भयो । कति अन्याय । कति विभेद । कति दुःख । मान्छे मान्छे हुन नपाउने समयसँग यी मान्छे बाँचे ।

कान नसुन्ने आमा मेरो अनुहारतिर हेरेर मुस्कुराइन् । उनको मुस्कान प्रेममा डुबेको थियो । सम्मान र सन्तुष्टिको भाव थियो ।

मेरा बाउबाजेले अन्याय गरे । मलाई अन्याय गर्न सिकाइयो । लगाइयो । मैले जे सिकेँ, त्यही गरेँ । मलाई पश्चात्ताप र आत्मग्लानिले पोल्छ ।

कान नसुन्ने आमाको कान्छो छोरो र म एकै उमेरका हौँ । हामी बाहुनका बच्चा स्कुल जान्थ्यौँ । एक दिन उनको कान्छो छोरोले पनि स्कुल जाने रहर गर्‍याे । हामी पढ्ने स्कुलका सबै मास्टर बाहुन थिए । त्यसमाथि हेड सर हिन्दु धार्मिक पुरोहितसमेत थिए । यस कारण उसले छुट्टै डेस्क बेञ्चमा बस्नुपर्‍याे । हामीलाई भनियो, 'खाजा जोगाएर राख्नू । छुन नदिनू । सँगै नखानू । एकै अम्खाेराबाट पनि नपिउनू ।'

स्कुलमा पानीको धारा थिएन । पिउनलाई जाँगर चलेको बेला वा मास्टरहरूलाई तिर्खा लागेको बेला टाढाको कुवाबाट एक/दुई गाग्री पानी आउँथ्यो । पानी पहिला बाहुनका बच्चा पिउँथे । हामीले पिउँदापिउँदै उब्रियो भने मात्र उसले पाउँथ्याे । धेरैजसो समय उसको भागमा रित्तो गाग्री पर्थ्यो । ऊ सुक्खा मुख लिएर हाम्रो मुखमा पुलुक्क हेर्थ्याे ।

ऊ हामीसँग रिसाउन सक्दैन थियो । 'अलिकति पानी मलाई पनि देऊ' भन्न सक्दैन थियो । ऊ बोल्न सक्थ्यो तर जे बोल्नुपर्ने हो, त्यो बोल्न सक्दैन थियो । उसको जिब्रो हामी बाहुनका बच्चाको नियन्त्रणमा थियो । मास्टरको हातमा थियो । आफैँ चलाउन पाउँदैन थियो ।

ऊ एक/दुई वर्षसम्म स्कुल गयो । त्यसपछि बाउसँग पछि लागेर भारी बोक्न कालेपुङ गयो । कोइला काट्न कोइलाखाद पुग्यो ।

त्यही भारी बोकेको पैसा, कोइला काटेको पैसाले हाम्रो खेतबारी किन्यो र हामीलाई मधेस पठायो । शहर पठायो । हामीलाई फराकिलो ठाउँमा पठायो । आफू साँघुरो ठाउँमा बस्यो । हामीलाई मोटरमा चढायो । आफू पैदल हिँड्यो । हामीलाई फाँटमा पठायो, आफू भीरमै बस्यो । तर, हामी समान हुन सकेनौँ । हामीलाई उज्यालोमा पठायो, आफू अँध्यारोमा बस्यो । तर, हामी उज्यालो हुन सकेनौँ ।

आज ऊ घरमा रहेनछ । हाम्रो भेट भएन । भेट भएको भए त्यो तिर्खाको बद्ला लिन्थ्यो कि, आफ्नी आमाको जस्तै प्रेमले गालेर भन्थ्यो, 'तेरा बाउका र हेडसरका देउता कस्ता छन् । ती हामीले छुँदा रिसाउन छाडे कि अझै उस्तै छन् ?'

म के भन्थेँ हुँला । सम्झिँदा पनि मुटुमा अरिङ्गालले चिले जसरी भाउन्न हुन्छ ।

मेरा बा र हेडमास्टर आज पनि उस्तै छन् । तिनका आँखा र चुला अहिले पनि त्यस्तै छन् ।

मेरा बाउबाजेले एउटा सिंगो समुदायलाई दबाएको सत्य हो । तिनको टाउको थिचेको । तिनको आँखा झिकेको र उज्यालो हेर्न नदिएको सत्य हो । तिनको कान थुनेको र आवाज सुन्न नदिएको सत्य हो । जनावरलाई प्रेम गरेको तर मान्छेलाई घृणा गरेको सत्य हो ।

सबै सत्य हुन् । सत्यभन्दा ठूलो शक्ति हो । शक्ति ठूलो भयो भने कालो सेतो हुन्छ, सेतो कालो हुन्छ । मेरा बाउबाजे सत्यभन्दा माथिका शक्ति थिए ।

राज्यमा, कानुनमा, नियममा अझै मेरा बाउबाजेकै आत्मा छ । तिनकै आँखा छ । तिनकै लामालामा हात छन् । अझै कति जुगसम्म ती काँचा आत्माले यी मान्छेलाई लखेटिरहने हुन्, कसले भन्न सक्छ !

यस कारण म र तपाईं धेरैले, विभेदविरुद्ध, सामाजिक अन्यायविरुद्ध ठूला कुरा गर्ने नैतिक आधार जन्मजात गुमाइसकेका हुन्छौँ । तर, हामी ठाउँ, कुठाउँ ठूलाठूला कुरा गरिरहेका हुन्छौँ । हाम्रा कुण्ठा जताततै छ्यालब्याल भएर पोखिइरहेका हुन्छन् ।

पूर्वका एक चर्चित कविले एक भेटघाटमा 'तेरो ब्यहोरा 'कामी'को जस्तो छ' भनेर ठूलोठूलो स्वरमा मलाई भन्दै थिए । त्यहाँ कामी थरकै मेरो साथी पनि थियो, जुन उनले थाहा पाएका थिएनन् ।

पछि उनले थाहा पाए तर माफी मागेनन् । बरु ङिच्च हाँस्दै भने, 'यो मेरो लगौँटिया यार हो, त्यसै जिस्किएको !' तिनै कवि सामाजिक विभेद र अन्यायका बारेमा खोक्रो आदर्शको कविता लेख्छन् । आफूलाई सामाजिक विभेदविरुद्धको अभियन्ता ठान्छन् ।

मलाईजस्तै उनलाई पनि ठूला कुरा गर्ने कुनै नैतिक आधार छैन ।

हामी अवचेतनबाट ग्रस्त छौँ । हामी कुण्ठाग्रस्त सामाजिक मनोरोगी हौँ ।

हाम्रो सामाजिक उपचार जरुरी छ ।

०००

मैले भटमास खाइसकेँ । कान नसुन्ने आमाले नातिलाई अह्राइन्, 'एक अम्खाेरा पानी ल्याइदे त !'

मेरो अनुहारमा पुलुक्क हेर्दै फेरि भनिन् , 'बाहुनका देउता पनि फेरिए । के जुग आयो-आयो ।'

मेरा देउता छैनन् भन्न फेरि हातले इशारा बुन्न खोजेँ । इशारा राम्रो बनेन क्यार । उनले कुनै प्रतिक्रिया जनाइनन् ।

बरु चिम्रेकी स्वास्नी बोलिन्, 'पहिला-पहिला माउवादीको पनि देउता थिएनन् । त्यसबेला बाहुनले पनि हाम्रोमा खाए । अचेल माउवादी मास्सिए । फेरि माउवादी पलाउँछ कि क्या हो !'

उनले उसबेलाको माओवादी सम्झिन्, जुन बेला बाहुनको लडाकु बच्चो उनको घरभित्र बसेर भात खान्थ्यो । त्यो लडाकु बच्चो कालान्तरमा कायर र महाकायर भयो । फेरि उही बाहुन भयो । जसको आत्मा अहिले राज्यभरि भड्किइरहेको छ ।

०००

'म अब जान्छु ! जन्मथलो घुम्न आ'को । साह्रै राम्रो भएछ । बाटो बनेछ । नयाँ स्कुल बनेछ', बिदा माग्ने बेलामा भनेँ ।

कान नसुन्ने आमाले थरथराइरहेका हातले मेरा गाला सुम्सुम्याउँदै भनिन्, 'कान्छासमेत बुढो भैसक्नुभएछ । हामी त मर्ने बेला भयो । दुःख छ । छोराछोरी छन् तर तिनका पखेटा छन् । काल भनेको बेलामा नआउँदो रहेछ । आफ्नै खुसीले मर्दा देउताले के गर्लान् ! भर्खरभर्खर नयाँ देउतामा पसियो ।'

'कोही नभए तिम्रो त देउता छन् । मेरो त त्यो पनि छैन । देउतामा पस्न पनि सकिएन', चिम्रेकी स्वास्नीले उदासीन हुँदै भनिन् ।

मानिसहरू देउताको नाममा एउटा बन्धनबाट अर्को बन्धनमा परिरहेका छन् । मुक्तिको नाममा बन्दी बनिरहेका छन् । सबै धर्म बेच्नेहरू मेरा बाउबाजेजस्तै हुन्, जसले जतिखेरै पनि दमन शोषण गर्न सक्छन् । बन्दी बनाउन सक्छन् । कमजोर बनाएर शासन गर्न सक्छन् ।

म बाहिर निस्किएँ । कुकुर भुक्यो । नातिले कुकुरलाई हकार्दै भन्यो, 'साला ! अघि आउँदा भुकेन, अहिले जाँदा भुक्छ !'

नातिले तगारो लगाउँदै सोध्यो, 'को हुन् ?'

नेपथ्यबाट चिम्रेकी स्वास्नीको आवाज आयो, 'बाहुन हुन् ।'

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर २१, २०७७ ११:०२