नेपाली साहित्य सम्मेलनका तीन वर्ष (१९२४-२७)

A+ A A-

९६ वर्षअघि ब्रिटिस-भारतमा रहेका नेपालीले आफ्नो नेपाली जातित्व सुदृढ गराउन नेपाली साहित्य निर्माण गर्नु आवश्यक ठानेर सन् १९२४ मा दार्जिलिङमा 'नेपाली साहित्य सम्मेलन' नामक संस्थाको गठन गरेका थिए । गठन भएको तीन वर्षपछि संस्थाका मन्त्री पारसमणि प्रधानले तीन वर्षको कार्यविवरण पेस गरेका थिए । यो लेख त्यही कार्यविवरणलगायतमा आधारित रहेर तयार गरिएको छ ।

झन्डै एक शताब्दीअघि गठित नेपाली साहित्य सम्मेलनको भूमिका नेपाली भाषा साहित्यको विकासमा ज्यादै महत्त्वपूर्ण छ । नेपालमा सरकारीस्तरबाट गोर्खा भाषा प्रकाशिनी समिति बनेकाे एक दशकपछि गैरसरकारीस्तरबाट ब्रिटिस-भारतमा गठित संस्थाले तत्कालीन समयमा आफैँले पाठ्यपुस्तक प्रकाशन गर्ने, नेपालीमा प्रकाशित पाठ्यपुस्तकको संरक्षण गर्ने, नेपाली भाषामा लेखिएका पाठ्यपुस्तकलाई पाठ्यक्रममा राख्नसमेत विशेष पहल गरेको थियो ।

संसारभर नेपाली भाषा साहित्य यो रूपमा फैलिनुमा सम्मेलनको महत्त्वपूर्ण योगदान छ । त्यसैले त्यस संस्थाको प्रथम तीन वर्षको कार्य के कस्तो थियो भनी आजका पुस्ताले जानकारी लिएर त्यसको मूल्यांकन गर्न मद्दत पुर्‍याउनेछ । त्यस्तै, त्यस बेला यस संस्था आफैँ स्वयंले धेरै पुस्तक प्रकाशित नगरे पनि त्यति बेलासम्म नेपाली भाषामा प्रकाशित पुस्तकहरूको सूची प्रकाशनसहित राखेकाले त्यसलाई समेत यो लेखमा जस्ताको तस्तै प्रस्तुत गरिएको छ ।

आजको पुस्तालाई नेपाली भाषा साहित्यको इतिहासबारे जानकारी होस् । साथै, यसलाई सुदृढ गर्न जुटेका पुर्खाहरूबारे समेत जानकारी होस् भनेर संस्थाको उद्देश्य, सदस्यताका प्रकार, सदस्य नामावली, पाठ्यपुस्तकहरूमा संस्थाले तीन वर्षसम्म पुर्‍याएको योगदानलाई यो आलेखमा समेटिएको छ । यो आलेखमा सम्पादन नगरी अधिकांश भाषा र शब्द त्यति बेलाको नै प्रयोग गरिएको छ ।

सन् १९२७ सम्म नेपाल र नेपालबाहिर नेपाली भाषा साहित्य प्रकाशिनीसहित नेपाली संघसंस्थाको संक्षिप्त इतिहास ।

सन् १८२० मै फोर्ट विलियम कलेजका प्राध्यापक रहेका जेए एटनले नेपाली व्याकरणमाथि छापेको पुस्तक ग्रामर अफ दी नेपालीज ल्याङ्ग्वेज, त्यस्तै सन् १८२१ मा सेरामपुर मिसनले प्रथम पटक पवित्र बाइबललाई नेपालीमा अनुवाद गरी छापेको पुस्तकलाई नेपालीमा छापिएका सबैभन्दा पुराना पुस्तक मान्दा नेपाली छापाखानाको इतिहास झण्डै २०० वर्ष पुरानो छ ।

त्यसो त सन् १८५० मा युरोप भ्रमणबाट फर्किँदा जंगबहादुरले हाते गिद्दे प्रेससमेत नेपाल भित्र्याएका थिए । नेपालका आदिकवि भानुभक्त आचार्यले नेपाली भाषामा अनुवाद गरेको वाल्मीकि रामायण सन् १८८४ मा मोतिराम भट्टको सम्पादकत्वमा सर्वप्रथम भारत काशीको जीवन प्रेसबाट प्रकाशित भयो । र, त्यसपछि त्यो पुस्तक धेरै नेपालीको घरघरमा पुग्यो । यसरी पहिलो पटक आममानिसको घरघरमा पुगेको नेपाली भाषामा प्रकाशित पुस्तक दिनहुुँ सबैले श्लोकका साथ वाचन गर्दा सबैको जनजिब्रोमा समेत बस्न सफल भयो । जसले भूगोलको एकीकरणपछि नेपालीलाई एउटै भाषामा एकीकरण गर्न मद्दत पुर्‍यायो । सन् १८८६ मा कवि मोतिराम भट्टद्वारा भारतको बनारसबाट प्रथम नेपाली पत्रिकाका रूपमा 'गोर्खा भारत जीवन' मासिकको प्रकाशन सुरु भयो ।

यता नेपालमा देव शमशेरको छोटो शासनकालमा सन् १९०१ मा नेपाली भाषामा सर्वप्रथम गोर्खापत्र पत्रिकाको साप्ताहिक प्रकाशन सुरु भयो । चन्द्र शमशेरको शासनकालमा सन् १९१३ ताका नेपालमा 'गोर्खा भाषा प्रकाशिनी समिति' को स्थापना भयो । मुलुकबाहिर भने सन् १९१६ देखि पं. देवीप्रसाद सापकोटाको सम्पादकत्वमा कृष्णमाधव कम्पनीको सहयोगी छापाखाना 'हिमालयन प्रेस' काशीबाट 'गोर्खाली' साप्ताहिक पत्रिका सुरु भयो । दुई पटकसम्म खुल्दै बन्द हुँदै गरेर त्यो पत्रिका पाँच वर्षभित्रमा नै पूर्ण रूपमा बन्द भयो ।

राणाहरूको विरुद्धमा छापिने 'गोर्खाली' पत्रिकालाई केहीले अर्थअभाव, त्यस्तै धेरैले ब्रिटिस-भारतलाई नेपालका राणा शासकले दबाब दिएर बन्द गर्न लगाएको भनी लेखेका छन् । राणाको दबाब त थियो नै तर त्यसका सम्पादक रहेका देवीप्रसाद सापकोटाले भने आर्थिक अभावका कारणले नै बन्द गर्नुपरेको उल्लेख गरेका छन् । त्यसपछि सन् १९२६ बाट ठा. चन्दन सिंह (वीर शमशेरको पालामा काठमाडाैंबाट पाल्पा, त्यस्तै चन्द्रको पालामा पाल्पाबाट भारत लखेटिएका रानीमहलका निर्माता जनरल खड्ग शमशेरका छोरी ज्वाइँ) को सम्पादकत्वमा भारतको देहरादुनबाट गोर्खा लिग भन्ने संस्थाको मुखपत्रका रूपमा 'गोर्खा संसार' र 'तरुण गोर्खा' साप्ताहिकको प्रकाशन हुन लागेको थियो ।

आज नेपालीहरू विभिन्न सिलसिलामा संसारभर पुगिसकेका छन् । नेपालीहरू त्यहाँ पुगेसँगै वर्तमान स्थितिमा सम्बन्धित मुलुकसम्म नेपाली भाषाको विस्तार भइसकेको छ । तर, आजभन्दा झण्डै १ सय वर्षअगाडि नेपाली भाषा नेपालका अलावा भारतीय उपमहाद्वीपका ब्रिटिस-भारत, सिक्किम, बर्मा र भुटानसम्म मात्र थियो । प्रथम विश्वयुद्धको अन्त्यपछि ब्रिटिस-भारतमा नेपालीहरू संगठित हुन थालेका थिए । सन् १९२१ देखि नै त्यहाँ संगठनको आन्तरिक सुरुवात गरेका नेपालीहरूले सन् १९२४/२५ सम्म आउँदा गोर्खा लिग नामको बृहत् संगठन नै खोलिसकेका थिए ।

गोर्खा लिगका अध्यक्षका रूपमा भारतमा निर्वासित पूर्वप्रधानमन्त्री देव शमशेरका पुत्र नरेन्द्र शमशेर जबरा थिए । त्यस्तै, महासचिवमा उनै ठा.चन्दन सिंह थिए । त्यसमा युद्ध लडेर फर्किएका, भारतमा अध्ययन गरिरहेका, राणा शासनले नेपालबाट त्यतातर्फ खेदेका, त्यस्तै भारतमा समेत विभिन्न पेसा व्यवसायमा रहेका नेपाली मूलका नेपालीभाषीहरू आवद्ध थिए । त्यस्तै, नेपालमा 'गोर्खा भाषा प्रकाशिनी समिति' को स्थापना भएको करिब एक दशकअघि ब्रिटिस-भारतमा रहेका नेपालीहरू साहित्य कर्ममा समेत जुट्न थाले ।

ब्रिटिस-भारतमा 'नेपाली साहित्य सम्मेलन' को स्थापना

स्वतन्त्र जातित्वको एउटा मुख्य पहिचान स्वतन्त्र भाषा हो भन्ने त्यहाँ रहेका नेपाली भाषीहरूले गम्भीर मनन गरे । नेपालीहरूले पनि आफ्नो जातित्व सुदृढ गराउने हो भने आफ्नै स्वतन्त्र साहित्य निर्माण गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ भन्ने धेरै जसो नेपाली साहित्य सम्मेलनका वर्तमान कार्यकर्ताहरूको विचार हुनाले र भाषा साहित्यको उन्नति र प्रचार गर्ने अभिप्रायले दार्जिलिङमा सन् १९२४ मे २५ का दिन सार्वजनिक सभा गरी नेपाली साहित्य सम्मेलन नामक संस्थाको गठन गरिएको थियो । २७ जुलाई १९२४ का दिन भएको अधिवेशनले नेपाली सहित्य सम्मेलनका निम्नलिखित उद्देश्यहरू पारित गरेको थियो ।

(१) नेपाली साहित्यको प्रचार तथा उन्नति गर्ने ।
(२) नेपाली भाषामा मौलिक वा अनुवादित उत्तम ग्रन्थहरू प्रकाशित गर्ने ।
(३) समय-समयमा भिन्नभिन्न स्थानमा अधिवेशन गरी नेपाली साहित्यको कसरी उन्नति तथा प्रचार हुन्छ विचार गर्ने ।
(४) जनतामा नेपाली साहित्यप्रति प्रेम उत्पन्न गराउनलाई ।
(क) समय-समयमा साना-साना पुस्तकहरू प्रकाशित गर्ने ।
(ख) मासिक, पाक्षिक वा साप्ताहिक पत्रपत्रिका प्रकाशित गर्ने ।
(ग) समयसमयमा वादविवाद तथा व्याख्यान इत्यादि गराउने ।
(५) नेपालका भिन्नभिन्न भाषा तथा साहित्य अध्ययन गर्ने तथा तत्‌सम्बन्धी उत्तम साहित्य प्रकाशित गर्ने ।
(६) नेपालको प्राचीन इतिहास, सभ्यता इत्यादि अध्ययन गर्ने र त्यस सम्बन्धमा ग्रन्थ प्रकाशित गर्ने ।
(७) नेपाली भाषाको प्राचीन साहित्य अन्वेषण गर्ने ।
(८) तथा जुन उपायले हुन्छ नेपाली भाषाको उन्नति गराउन चेष्टा गर्ने ।

सदस्यता र सदस्य संख्या

नेपाली साहित्य सम्मेलनको गठन भएको दिन २५ मे १९२४ देखि तीन वर्षको अवधि १७ जुलाई १९२७ सम्म आजीवन ११ र साधारण २२ गरी जम्मा ३३ जना सदस्यहरू थिए । वार्षिक रूपमा छ रुपैयाँ शुल्क बुझाउनेलाई साधारण सदस्यता र एकैचोटि ५० रुपैयाँ शुल्क बुझाउनेलाई नेपाली साहित्य सम्मेलनको आजीवन सदस्यता वितरण गरिएको थियो ।

यस संस्थामा नेपाल, ब्रिटिस-भारत र बेलायतका सदस्यहरू आवद्ध थिए, जसमा त्यति बेलाका केही विदेशीका नाममध्ये कालिम्पोङका विद्वान जे.ए. ग्राहम, लण्डनका ब्रिगेडियर जनरल सीजी ब्रुस, त्यस्तै बेलायतस्थित लण्डन ओरियण्टल स्कुल अफ लर्निङका संस्कृत भाषाका प्रोफेसर आरएल टर्नरसमेत थिए ।

त्यस्तै, अन्य आजीवन सदस्यहरूमा सुवेदार मेजर जसलाल राई (पेदोङ), रेभ. फादरी जे दुनेल (पेदोङ), श्रीराम वरण थापा (पंखबारी), आरएल भारती (नागरी), श्रीकृष्णबहादुर बस्नेत (पोख्रेबुङ), शम्भुनाथ राई (निङ), राई साहेव हरिप्रसाद प्रधान (दार्जिलिङ), रेभ. कालुसिंह पिटर्स (दार्जिलिङ), सर्दार बहादुर जंङ्गवीर लामा (आसाम), बुद्धिवीर (कालिङपोङ) र पारसमणि प्रधान (दार्जिलिङ) थिए ।

सभा सम्मेलन

नेपाली साहित्य सम्मेलनका सभापतिबाहेक उपसभापति र मन्त्री सरकारी कर्मचारी थिए । उनीहरूले सभा सम्मेलन गर्न सरकारबाट अनुमति नपाउने गरेकाले २७ जुलाई १९२४ को पहिलो अधिवेशनबाहेक तीन वर्ष जुलाई १९२७ सम्म हुन सकेको रहेनछ । जुन १९२७ मा बंगालका डाइरेक्टर अफ पब्लिक इन्स्ट्रक्सनबाट शिक्षा विभागका सरकारी कर्मचारीहरूले सम्मेलनको आयोजना गर्न हुन्छ भन्ने अनुमति प्राप्त गरेकोले अब छिट्टै सम्मेलन आयोजना हुनेछ भन्ने थियो ।

पाठ्यपुस्तक प्रकाशन

प्राथमिक, मिडिल, हाईस्कुल तथा कलेजका विद्यार्थीका निम्ति उपयुक्त पाठ्यपुस्तक लेखन तथा अरुसँग लेखाउन तथा लेखिएका पाठ्यपुस्तक प्रकाशित गर्न भनी नेपाली साहित्य सम्मेलनको कार्यकारिणी समितिले २७ जुलाई १९२४ मा निर्णय गरेको थियो । प्रबन्धकारिणी समिति तथा पाठ्यपुस्तक प्रकाशिनी समितिको नियमित रूपले सभा नभएको भए पनि यस्ता पुस्तक प्रकाशित गर्ने कार्य स्थगित थिएन भन्ने संस्थाको दाबी थियो ।

त्यस्तै धन अभावले संस्थालाई पाठ्यपुस्तक प्रकाशन गर्ने कार्य गर्न अति नै कठिनाइ परेको भए पनि उत्साहपूर्वक संस्थाले कार्य गरिरहेका हुनाले त्यसमा ज्यादै सफलता मिलेको समेत संस्थाको दाबी थियो । त्यस्तै, संस्था आफैँले पाठ्यपुस्तक छाप्न नसके पनि आफ्ना कार्यकर्ताहरूद्वारा निम्नलिखित पुस्तकहरू लेखाइ वा अनुवाद गराई अन्य प्रकाशकहरूसँग लेखापढी गरी प्रकाशित गराएको भन्ने थियो ।

(१) नेपाली साहित्य प्रथम भाग, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(२) नेपाली साहित्य द्वितीय भाग, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(३) नेपाली साहित्य तृतीय भाग, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(४) नेपाली साहित्य चतुर्थ भाग, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(५) नेपाली स्वास्थ्य शिक्षा अंकगणित (प्रथम भाग), प्रकाशक: गोर्खा भाषा प्रकाशिनी समिति, नेपाल
(६) बुद्ध चरित्र नाटक किङ प्राइमर, प्रकाशक: बुद्धिज एसाेसिएसन दार्जिलिङ मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(७) किङ रिडर (अनुवाद), प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(८) भारतवर्षको इतिहास अनुवाद (प्रथम भाग), प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(९) भारतवर्षको इतिहास अनुवाद (द्वितीय भाग), प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१०) डिग्लट ग्रामर अनुवाद (प्रथम भाग), प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(११) डिग्लट ग्रामर अनुवाद (द्वितीय भाग),प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१२) चक्रवर्तीको अंकगणित, प्रकाशक: सन्यास एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१३) नेपाली पहिलो किताब, प्रकाशक: लोंनमेंस ग्रीन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१४) Text Book of Junior Translation (Nepali) अनुवाद, प्रकाशक: S.C. Auddy & Co. Calcutta
(१५) नेपाली प्राथमिक भूगोल, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१६) नेपाली अंकगणित (प्रथम भाग), प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१७) नेपाली अंकगणित (द्वितीय भाग), प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१८) नेपाली व्याकरण, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(१९) Anglo Nepali Dictionary, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता
(२०) नेपाली साउँ अक्षर, प्रकाशक: मैकमिलन एण्ड कम्पनी लिमिटेड, कलकत्ता ।

यी माथिका पुस्तकहरूमध्ये अंकगणित (प्रथम भाग) साहित्य सम्मेलन संस्थाका एक जना कार्यकर्ताले लेखेको नेपाल सरकारबाट स्थापित भएको गोर्खा भाषा प्रकाशिनी समितिले प्रकाशन गरेको थियो । जुन पुस्तक त्यतिबेला भारत र नेपालका पाठशालाहरूमा प्रयोग हुँदै थियो । नेपाली पहिलो किताबको भाषा तत्कालीन पद्धतिअनुसार नभएको हुनाले दि इस्टर्न हिमालयन मिसन काउन्सिलका कार्यकर्तासँग लेखापढी गरी नेपाली साहित्य सम्मेलनका कार्यकर्ताबाट संशोधन गराएर द्वितीय संस्करण छापेर पाठशालामा पठाउने काम भएको रहेछ ।

त्यस्तै, आर्थिक अभावका कारण नेपाली साहित्य सम्मेलन स्वयंले धेरै पाठ्यपुस्तक प्रकाशित गर्न नसकेको रहेछ । त्यति बेलासम्म संस्था आफैँले भने 'नेपाली साहित्य कथा माला' नामक १०२ पृष्ठको एउटा सचित्र पुस्तक प्राथमिक पाठशालाका निमित्त डाइरेक्टर अफ पब्लिक इन्स्ट्रक्सन बंगालले स्वीकारसमेत गरेको रहेछ । भारतका दार्जिलिङ, सिक्किम, आसाम त्यस्तै बर्माका धर्मशालालगायतका स्थानमा त्यो पुस्तकको प्रचार भइरहेको रहेछ । नेपाली हस्तलेख सिकाउने पुस्तक अरु दुई भागमा समेत प्रकाशित भएका भए पनि स्थानीय पाठशालाहरूमा उपयोग हुँदै रहेछन् ।

'ज्ञान पुस्तक माला' नामक ग्रन्थमाला प्रकाशित गर्नु भन्ने नेपाली साहित्य सम्मेलनको २४ जुलाई १९२५ को अधिवेशनको निर्णयअनुसार तल उल्लेखित निम्नलिखित पुस्तकहरू प्रकाशित भएका रहेछन् ।

(१) नैवेद्य (नेपाली कविता), लेखक: कविवर पण्डित धरणिधर शर्मा
(२) वधू शिक्षा (नेपाली कविता), लेखक: स्वर्गवासी कवि भानुभक्त आचार्य
(३) मन लहरी (नेपाली गीत), लेखक: महानन्द सापकोटा
(४) कवि भानुभक्त आचार्यको जीवनचरित्र (गद्य), लेखक स्वर्गवासी कवि मोतीराम भट्ट ।

यी माथिका मध्ये 'नैवेद्य' डाइरेक्टर अफ पब्लिक इन्स्ट्रक्सन बंगालले हाई स्कुलका निमित्त स्वीकार गरेको र कलकत्ता विश्वविद्यालयअन्तर्गतका सबै हाई स्कुलहरूमा प्रचार भएको रहेछ ।

माथिको 'मन लहरी' नामक गीतको पुस्तकको प्रचार समाजमा होस् भनी समाज प्रिय श्रीयुक्त शम्भूनाथ राईले खर्च गरी पुस्तक प्रकाशित गरेका रहेछन् ।

स्वर्गवासी साहित्य अनुरागी कवि मोतीराम भट्ट लिखित नेपाली कवि स्वर्गवासी भानुभक्त आचार्यको जीवनचरित्रको पुरानो संस्करण नपाइने हुनाले सो ग्रन्थका प्रकाशकसँग लेखापढी गरी सर्वाधिकार नेपाली साहित्य सम्मेलनका नाममा रक्षित गराई प्रकाशन गर्ने काम भएको रहेछ । यो पुस्तक हाईस्कुलका द्वितीय र चतुर्थ श्रेणीका लागि उपयोगी हुनाले डाइरेक्टर अफ पब्लिक इन्स्ट्रक्सन बंगालका समक्ष स्वीकार गर्नका लागि आवेदन दिएको रहेछ ।

नेपाली साहित्य सम्मेलनका तर्फबाट संस्थाका मन्त्री पारसमणि प्रधानले उपलब्ध गराएको तीन वर्षको विवरणबाट त्यति बेलाको अप्ठ्यारो परिस्थितिमा समेत संस्थाले सुरूवाती दिनमा अपेक्षाकृत रूपमा त्यति धेरै गर्न नसके पनि स्राेत साधनले भ्याउनेसम्मको कार्यको सुरूवात गरेको थियो भनी भन्न सकिन्छ ।

१९९१ सालमा गठन भएको नेपाली साहित्य सम्मेलन पछिल्लो नाै दशकयता अझै पनि नेपाली भाषा र साहित्यको क्षेत्रमा क्रियाशील नै छ । नेपाली भाषा र साहित्यको संरक्षण, प्रवर्द्धन र श्रीवृद्धिका निमित्त अनवरत क्रियाशील रही असाधारण संस्थागत योगदान गरेबापत ४ कात्तिक २०५० मा आयोजित समारोहमा उक्त संस्थालाई नेपालको मदन पुरस्कार गुठीद्वारा ‘जगदम्बा-श्री २०४९’ बाट सम्मानित गरिएको थियो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर १४, २०७७ १४:१९