राजाकाे वंशवादसँग लडेकाहरू नै चरम नातावादमा, पत्नी, सासू, ज्वाइँ र सम्धीसम्मलाई नियुक्ति

राजाकाे वंशवादसँग लडेकाहरू नै चरम नातावादमा, पत्नी, सासू, ज्वाइँ र सम्धीसम्मलाई नियुक्ति

A+ A A-

शाह वंशवाद र जहानियाँ राणाशासनविरुद्ध ज्यानकाे बाजी लगाएर संघर्ष गरेका लाेकतान्त्रिक र वामपन्थी नेताहरू सत्ता र शक्तिमा छाएका बेला भने उही प्रवृत्ति दाेहाेर्‍याइरहेका छन् । स्वास्थ्यमन्त्री भानुभक्त ढकालकाे पछिल्लाे निर्णय त एउटा दृष्टान्त मात्रै हाे ।

राजनीतिक नियुक्ति तथा अन्य अवसरमा नेपालका दलभित्र नातावाद झाँगिँदै गएको छ । शीर्षस्थ नेताहरूले अवसरमा श्रीमती, सासू, छोराछोरी, ज्वाइँ र सम्धीसम्मलाई नियुक्ति दिलाउने गरेका छन् । सिद्धान्तमा नातावादको चर्को विरोध गर्ने कम्युनिस्टदेखि कांग्रेस र मधेश केन्द्रित राजनीतिक दलहरूले नातावादलाई प्रश्रय दिइरहेका छन् ।

स्वास्थ्यमन्त्री ढकालले बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा ११ कात्तिकदेखि लागू हुनेगरी आफ्ना बहिनीज्वाइँ सुमन पन्तलाई कानुनी सल्लाहकारका रूपमा नियुक्ति दिएका छन् । उनैले भतिजा जनक ढकाललाई पनि जनसम्पर्क अधिकृतका रूपमा नियुक्ति दिलाए ।

उपप्रधानमन्त्री ईश्वर पोखरेलले गत ९ भदौमा राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको अध्यक्ष बनाउने गरी सदस्यमा सम्धी उपेन्द्र कोइरालालाई नियुक्त गरेपछि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) भित्र चर्को विरोधसमेत भएको थियो । तर, त्यसलाई बेवास्ता गर्दै उपप्रधानमन्त्री पोखरेलले फेरि कदम चाले । आफ्ना नातेदार विश्वराज पोखरेललाई अतिरिक्त प्रहरी महानिरीक्षक बनाउन गृहमन्त्री रामबहादुर थापा (बादल) लाई बाइपास गरेर मन्त्रिपरिषद्मार्फत दरबन्दी थप्न लगाए ।

नेकपाका शीर्षस्थ नेताहरू केपी ओली, पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड', माधवकुमार नेपाल, झलनाथ खनाल, वामदेव गौतममा समेत नातामोह छ ।

नेकपाका अध्यक्ष तथा प्रधामन्त्री ओलीले अवसरमा साढुभाइदेखि भतिजासम्मलाई स्थान दिएका छन् । लामो समयदेखि ओलीको स्वकीय सचिवका रूपमा राजेश वज्राचार्य छन् । नाताले उनी ओलीका जेठी सासूका छोरा हुन् । ओलीले कांग्रेसका तत्कालीन सभापति सुशील कोइराला नेतृत्वको सरकारको पालामा आफ्ना साढुभाइ कर्णबहादुर थापालाई मन्त्री बनाएका थिए । थापाले उद्योग वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्रीको जिम्मेवारी पाएका थिए ।

यस्तै, साली अञ्जान शाक्यलाई राजदूत बनाउँदा पनि ओलीले नातावादकाे आलोचना सहनुपरेको थियो । ओलीले एक टेलिभिजन अन्तर्वार्तामा उनीसँग कुनै साइनो नरहेको प्रष्टीकरण दिनुपरेकाे थियाे ।

नेकपाका अर्का अध्यक्ष प्रचण्डले अवसरमा भाइ, छोरी, बुहारीलाई स्थान दिएका छन् । प्रचण्डले छोरी रेणु दाहाललाई भरतपुरको मेयरमा निर्वाचित गराइछाडे । भाइ महेश्वर दाहाललाई अस्ट्रेलियाको राजदूत नियुक्तिमा दबाब दिए । दाहाल त्यसअघि नेपाल टेलिभिजनको अध्यक्षसमेत भएका थिए । यता बुहारी बिना मगरलाई खानेपानीमन्त्री बनाए ।

कार्यसम्पादन राम्रो नभएपछि मन्त्रिपरिषद् हेरफेर गर्दा मगरलाई ओलीले हटाउने तयारी गरेका थिए । तर प्रचण्डले दबाब दिएका कारण हटाउन नसकेको उनले एक टेलिभिजन अन्तर्वार्तामा खुलाएका थिए । सञ्चारकर्मी भूषण दाहालले आफ्नो कार्यक्रममा प्रधामन्त्री ओलीलाई सोधेका थिए, 'यहाँकै मन्त्रिमण्डलमा नातै पर्ने मानिसहरूलाई कार्यसम्पादन राम्रो नभए पनि टिकाइरहनुपर्ने बाध्यता तपाईंलाई के छ ?'

त्यसको जवाफ दिँदै प्रधानमन्त्रीले भनेका थिए, 'जुन प्रश्न तपाईंले जसलाई गर्न खोज्नुभएको हो, उसैलाई गर्दा राम्रो होला । म प्रधानमन्त्री छु, तर सबै पक्षको विचार/भावना बोकेर मैले हिँड्नुपर्छ ।'

यता २०७३ सालमा तत्कालीन माओवादी केन्द्रको केन्द्रीय समिति विस्तार गर्दा प्रचण्डको पारिवारिक नाता पर्ने १४ जना केन्द्रीय समितिमा सदस्य भएका थिए । जसमा श्रीमती, छोरा, ज्वाइँ, बुहारी, सम्धीदेखि भतिजासम्म थिए ।

यस्तै, नेकपाका वरिष्ठ नेता झलनाथ खनालले आफ्ना छोरा निर्भीकलाई युवासंघको केन्द्रीय सदस्य बनाएका थिए । तत्कालीन प्रधानमन्त्री सुशील कोइरालाको मन्त्रिपरिषद्‌मा खनालले आफ्ना दाजुका छाेरीज्वाइँ भीम आचार्यलाई पर्यटनमन्त्री बनाएका थिए । त्यसकै आडमा वरिष्ठ नेता खनालका छोरा निर्भीक खनालले गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको ठेक्का पाएका थिए । खनालका छोरा निर्भीकको स्वार्थअनुसार काम नगर्दा मन्त्री पद गएको आचार्यको भनाइ छ । 'मैले स्वार्थसमूहको भनाइ नटेर्दा मन्त्रीबाट हट्नुपर्‍याे । नाताका कारणले मात्रै म मन्त्री भएँ भन्ने कुरा चाहिँ अलिक अन्यायपूर्ण हुन्छ,' आचार्यले शिलापत्रसँग भने ।

यस्तै, नेकपाका अर्का वरिष्ठ नेता माधकुमार नेपालले आफू प्रधानमन्त्री हुँदा भाइ विनोदकुमार उपाध्याय नेपाललाई हङकङको महावाणिज्य दूतमा नियुक्त गरेका थिए । नेकपाका उपाध्यक्ष वामदेव गौतमले पनि आफ्ना छोरा हरिश गौतमलाई युवासंघकै केन्द्रीय सदस्य बनाउन दबाब दिएका थिए ।

अमेरिकामा अध्ययन गरेका हरिश र चीनमा अध्ययन गरेका निर्भीक २०७१ सालमा एकै पटक युवासंघको केन्द्रीय सदस्य बनेका थिए । उपाध्यक्ष गौतमले आफ्नी श्रीमती तुलसी थापालाई प्रतिनिधिसभामा समानुपातिक सांसद बनाएका छन् ।

यता योग्यताका बाबजुद प्रधानमन्त्री ओलीको जिल्ला निवासी र विश्वासपात्र भएकै कारण राजनीतिक नियुक्तिमा पटक-पटक अवसर पाएका डा. युवराज खतिवडाले पनि नाताप्रतिको आशक्ति त्याग्न सकेनन् । उनले आफू अर्थमन्त्री हुँदा राष्ट्र बैंकको निर्देशक रहेका आफ्ना ज्वाइँ रामशरण खरेललाई आफ्नै सल्लाहकारदेखि लगानी बोर्डको सञ्चालक समिति सदस्यमा समेत नियुक्ति दिलाए ।

कांग्रेस पनि छैन नाताबाट अछुतो

कांग्रेस पनि नाताबाट अछुतो छैन । काेइरालाहरूकाे परिवारवादविरुद्ध लड्ने भन्दै आएका सभापति शेरबहादुर देउवा र वरिष्ठ नेता रामचन्द्र पौडेलले समेत नाताप्रतिको आशक्ति देखाइछाडे । सभापति देउवाले अवसरमा श्रीमती र सासूलाई स्थान दिए । देउवाले आफ्नी श्रीमती आरजुलाई दोस्रो संविधानसभाको कार्यकालमा समानुपातिक कोटामा सांसद बनाए ।

यस्तै, श्रीमतीलाई केन्द्रीय राजनीतिमा स्थापित गराउनैका लागि देउवाले पार्टीभित्र चर्को असन्तुष्टि र विरोधका बाबजुद संसदीय निर्वाचनमा कैलाली क्षेत्र नम्बर ५ मा प्रतिनिधिसभाको टिकट दिलाएका थिए । जिन्दगीभरि पार्टी र प्रजातन्त्र भनेर समर्पित नेताहरू पाखा लगाएर उनलाई रातारात स्थापित गर्न खाेजेकाे भन्दै असन्तुष्टहरूकाे असहयाेगबाट त्यहाँ उनी पराजित भएकी थिइन् ।

यस्तै, २०७४ सालमा प्रचण्डको नेतृत्वमा कांग्रेससँग संयुक्त सरकारका पालामा देउवाले सासू प्रतिभा राणालाई जापानको राजदूतमा नियुक्ति दिलाए । राप्रपाको कोटामा राजदूत भए पनि उनको नियुक्तिका लागि देउवाले निकै दबाब दिएका थिए । पछि केपी ओलीकाे नेतृत्वमा सरकार बनेपछि नाै जना राजदूतलाई फिर्ता बोलाइएको थियो । फिर्ताको सूचीमा पर्नेहरूमा कांग्रेस, राप्रपा र फोरम लोकतान्त्रिकको कोटामा राजदूत बन्नेहरू थिए । तर, देउवाकी सासू राणा हालसम्म पनि राजदूतमा कायमै छिन् ।

एकै पार्टीबाट नियुक्त भएका अरुलाई फिर्ता बोलाउने तर राणालाई मात्रै निरन्तरता दिने काम पूर्वाग्रहपूर्ण रहेको राप्रपाका प्रचार विभाग प्रमुख मोहन श्रेष्ठ बताउँछन् । 'एकै पार्टीबाट नियुक्त भएर गएका अन्यलाई फिर्ता बोलाउने तर उहाँचाहिँ कायमै हुनु पूर्वाग्रहपूर्ण छ । केही दबाबकै कारण उहाँको निरन्तरता भएको हुनुपर्छ,' उनले भने ।

राप्रपाको कोटाबाट त्यति बेला राणासँगै भरत रायमाझी र निरञ्जन थापा राजदूतमा नियुक्त भएका थिए । हाल उनीहरू दुवै जना फिर्ता भइसकेका छन् ।

नातावादबाट उम्किन नसकेका अर्का नेता हुन् कांग्रेसकै वरिष्ठ नेता रामचन्द्र पौडेल । तत्कालीन सभापति सुशील कोइराला प्रधानमन्त्री हुँदा उनले आफ्ना छोरा, सम्धी र ज्वाइँलाई सरकारी नियुक्ति दिलाएका थिए । नेता पौडेलले आफ्ना छोरा चिन्तन पौडेललाई गरिब घरपरिवार पहिचान तथा परिचयपत्र वितरण समन्वय बोर्डको कार्यकारी प्रमुखमा नियुक्त गराएका थिए भने ज्वाइँ परमेश्वर पोखरेललाई खानेपानी संस्थानमा नियुक्ति दिलाएका थिए ।

यस्तै, सचिवबाट अवकाशप्राप्त सम्धी युवराज भुसाललाई कर्मचारी प्रतिष्ठानमा नियुक्ति दिलाइदिएका थिए । नेता पौडेलले सम्धीलाई पुनर्निर्माण प्राधिकरणको प्रमुख कार्यकारी अधिकृत बनाउनसमेत लबिङ गरे । पौडेलकै दबाबमा भुसालले २०७४ साल कात्तिकमा पुनर्निर्माण प्राधिकरणको प्रमुख कार्यकारी अधिकृतको जिम्मेवारी पाएका थिए ।

मधेश केन्द्रित दलका नेतामा पनि उही समस्या

हालको जनता समाजवादी पार्टी (जसपा) का नेताहरू महन्थ ठाकुर, बाबुराम भट्टराई, उपेन्द्र महतो र राजेन्द्र महतो पनि नातावादबाट पर हुन सकेनन् ।

जसपाका अध्यक्ष महन्थ ठाकुरले तत्कालीन पार्टी राष्ट्रिय जनता पार्टीको कोटामा परेको प्रदेश प्रमुखमा आफ्ना सम्धीलाई नियुक्ति दिलाएका थिए । उनकै दबाबमा पूर्वसचिव तथा मन्त्रीसमेत रहेका उमाकान्त झा प्रदेश ५को प्रमुख भएका थिए।

नाताप्रतिको आशक्ति देखाउनेमा जसपाका नेता बाबुराम भट्टराईसमेत छन् । तत्कालीन एकीकृत माओवादीबाट आफू प्रधानमन्त्री रहँदा श्रीमती हिसिला यमीकी दिदी तिमिला यमीलाई उनले काठमाडौँ उपत्यका खानेपानी लिमिटेडको महाप्रबन्धकमा नियुक्त गरेका थिए । उनले तत्कालीन महाप्रबन्धक प्रयागलाल जोशीलाई हटाउँदै जेठी सासूलाई साे पदमा नियुक्ति दिलाएका थिए ।

भट्टराईको दबाबपछि केयूकेएलको सञ्चालक समितिको बैठकले २२ मंसिर २०६९ मा तिमिला यमीलाई महाप्रबन्धकको जिम्मेवारी सुम्पिएको थियो । यस प्रकरणमा आफ्नो बचाउ गर्दै भट्टराईले भनेका थिए, 'कसकाे नाता के पर्‍याे भन्दा पनि आर्थिक चलखेल भएको भए मात्रै यो चर्चाको विषय बन्न सक्थ्यो ।'

यस्तै, जसपाका अर्का नेता उपेन्द्र यादवले तत्कालीन फोरम नेपालको भ्रातृ संगठन युवा फोरममा छोरा अमरेन्द्र यादवलाई केन्द्रीय सदस्य बनाएका थिए । यता जसपाकै नेता राजेन्द्र महतोले पनि अवसरमा श्रीमती, दाजुदेखि ज्वाइँसम्मलाई स्थान दिएका छन् । दोस्रो संविधानसभामा तत्कालीन सद्‌भावना पार्टीको तर्फबाट श्रीमती शैलदेवी महतोलाई सांसद बनाएका थिए ।

यस्तै, उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्री भएको समयमा उनले दाजु जोगेन्द्र यादवलाई पनि नियुक्ति दिलाएका थिए । महतोले आफ्ना ज्वाइँ अनिलकुमार महासेठलाई २ नम्बर प्रदेशका सभामुख सरोजकुमार यादवको राजनीतिक सल्लाहकारमा नियुक्ति दिलाएका छन् ।

नेता महतोले आफ्ना दाजु महेन्द्र महतोलाई सर्लाहीको चन्द्रनगर गाउँपालिकाको अध्यक्षको टिकट दिएका थिए । उनका दाइ गाउँपालिका अध्यक्षमा निर्वाचित भएका छन् । प्रतिनिधसभाको निर्वाचनमा महतोले आफ्ना भतिजा उपेन्द्र महतोलाई प्रदेशसभाका लागि टिकट दिएका थिए । उनी पनि हाल प्रदेशसभा सांसद छन् ।

सत्ता र सम्पत्तिमा कब्जा जमाउन खोज्दा परिवारवाद

राजनीतिक दलहरूमा सत्ता, शक्ति र सम्पत्तिमा आफ्नै परिवारको रजगज होस् भन्ने मानसिकता हावी भएका कारण अवसरमा नातावाद हावी भएको राजनीतिक विश्लेषकहरूको भनाइ छ । आफ्नो सिद्धान्तबाट दलहरू स्खलित भएका कारणसमेत नातावाद बढ्दै गएको कतिपयको तर्क छ । कतिपयले भने सामाजिक संरचनाकै कारण याे प्रवृत्ति मौलाउँदै गएको बताएका छन् ।

राजनीतिक विश्लेषक श्याम श्रेष्ठ नेताहरूमा भक्ति र शक्तिप्रतिको आशक्ति बढ्दै गएकाले अवसरमा नातावाद मौलाएको बताउँछन् । 'राजनीतिक दलका मानिसहरूले अवसर पाउँदा पहिले आफ्ना परिवारका मानिसलाई खोज्न थाले, परिवारभित्र कोही फेला पारेनन् भने मात्र आफ्ना कोटरीभित्रका अन्य विकल्पहरूमा प्रवेश गर्न थालेका छन् । उनीहरूको नियुक्तिको मापदण्ड नै भक्ति बनेको छ,' उनले भने ।

यस्तै, विश्लेषक कृष्ण हाछेँथू दलहरूले पद्धतिलाई बिर्सिएका कारण नियुक्तिमा परिवारवाद हावी भएको तर्क गर्छन् । 'पार्टीको सिद्धान्त र पद्धतिलाई बिर्सिएर परिवारवादमा रमाउँदा यो अवस्था सिर्जना भएको हो । नीतिबाट निर्देशित नहुँदा उनीहरूले आफूसँगसँगै प्रणालीलाई समेत स्खलित बनाइरहेका छन्,’ हाछेँथूले भने ।

अर्का विश्लेषक तुलनारायण साह सामाजिक संरचनाका कारण नियुक्तिमा नातावाद हावी भएको उल्लेख गर्छन् । 'हाम्रो संस्कारमा जन्मदेखि मृत्यपर्यन्तसम्म आफन्तको आवश्यकता पर्छ । त्यसैले स्राे‍त र साधनको बाँडफाँटदेखि नियुक्तिसम्ममा आफन्तले प्राथमिकता पाउने कारण यही नै हो । राज्यलाई नातावादले गाँज्नुको पछाडि हाम्रो संस्कार नै प्रमुख कारण हो,' उनले भने ।

यता राजनीतिक विश्लेषक पुरञ्जन आचार्य सत्ता शक्ति र सम्पत्तिमा हैकम जमाउनका लागि दलहरूले आफ्ना कोटरीका बाहेक अरुलाई विश्वास गर्न नसकेका कारणले नातावादको समस्या मौलाएको तर्क गर्छन् । 'राजनीतिक दलहरू अहिले राज्यका स्राे‍त, साधन र शक्तिमा कब्जा जमाउन चाहन्छन् । शक्ति र सम्पत्ति परिवारसँग मात्रै होस् भन्ने मानसिकताले उनीहरू गाँजिएका छन् । त्यसैले उनीहरूले नातेदारलाई प्राथमिकता दिने गरेका हुन्,' उनले भने ।

सत्ता, शक्ति र सम्पत्ति आफ्नै वरपरका मानिसहरूमा निहित गर्ने सोच नहटेहसम्म राजनीतिक नियुक्ति तथा अवसरमा नातावाद हावी भइनै रहने जानकारहरूको मत छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, मंसिर १०, २०७७ १७:२४