अस्थिर राजनीतिका बेला सुवर्ण शमशेरकाे त्याग सम्झिँदा

krishna-dharabasi.jpg

A+ A A-

कांग्रेस र नेकपा दुवैभित्र देखिएको अन्तर विवादको निकास समानान्तर व्यक्तित्वमा रहेका बहु नेताहरूमध्ये मूल केन्द्रमा को पुग्ने हो भन्ने मात्र हो । आधारभूत रूपमा सैद्धान्तिक मतभेदबिनाका बहसहरू अल्पकालीन बझानहरू मात्र हुन् । तिनबाट राजनीतिमा रूचि राख्नेहरूले खासै निराश हुनुपर्ने देखिँदैन ।

आज नेपालका दुई ठूला दलहरूभित्र देखिएको सत्तासंघर्ष र उनीहरूभित्र बिसर्जित हुँदै गएको निष्ठालाई नजिकबाट हेरिरहँदा मलाई बारम्बार एक जना त्यस्ता व्यक्तिको स्मरण भइरहन्छ । ती यो देशको प्रजातान्त्रिक राजनीतिक इतिहासको जग हुन् । जग त्यस कारण कि त्यो कहिल्यै सतहबाट देखिँदैन तर महल अडिएको हुन्छ त्यही जगमा टेकेर । ती व्यक्तिको नाम हो, सुवर्ण शमशेर । उनको त्रिचालिसौँ जयन्ती गत हप्ता मात्र थियो ।

नेपाली प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका महारथीहरू हुन्– बीपी, गणेशमान, कृष्णप्रसाद र सुवर्ण । यिनका समकालीन अरू पनि धेरै नेताको नाम लस्करमा रहन्छन् तर अन्तिमसम्म अडेर रहनेको चर्चा गर्दा यिनै नामहरू हुन् । यी मध्ये कहिल्यै जेल नपरेका, नाराजुलुसमा नहिँडेका तर जहिल्यै पर्दा पछाडि रहेर काम गर्ने मानिसको नाम हो, सुवर्ण शमशेर ।

राजनीतिमा सबैभन्दा ठूलो मूल्य हुन्छ, निष्ठाको । त्यसमा अडेर रहन सजिलो छैन । त्याग, कठिन बाटोमा हिँड्न नसकेकैले कैयौं ठूलाठूला सम्भावना बोकेकाहरू पनि बीचबीचमै तुहेका छन् ।

रोलवाला राणा परिवारमा जन्मिएर, सत्ताको अभ्याससमेत गरिसकेका, त्यसकालको त्यो पहिलो नेपाली जसले अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तरसमेत गरेका थिए । विश्व अर्थतन्त्र र राजनीतिको बदलिँदो चरित्र बुझिरहेको एक राणा युवक जसलाई मानवअधिकार र प्रजातन्त्रको आकर्षणले राम्ररी छोइसकेको थियो ।

खरिएको तेलमा एकथोपो पानी परेझैँ चन्द्र शमशेरले बसालेको रोलक्रमको चक्रमा परी सी क्लासको बनेर भारत निर्वासन हुनुले उनलाई १ सय चार वर्षको आफ्नै पुर्खाहरूले जनताका लागि बाँधेको फलामको ढाेका तोड्ने शक्ति प्राप्त भयो ।

पैतृक तथा आफैँले समेत जोडेको सम्पत्ति जब उनले निरङ्कुशताविरुद्ध देश र जनताको मुक्तिका लागि समर्पण गर्ने सोचे, त्यही दिनदेखि उनले एउटा दुश्कर मार्गमा आफ्ना सुकोमल पाइला राखेका थिए ।

बीपी कोइरालाको सक्रियतामा तीन सालमा गठन भएको नेपाल राष्ट्रिय कांग्रेस र सुवर्ण शमशेरको सक्रियतामा पाँच सालमा गठन भएको नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस जब छ सालमा नेपाली कांग्रेसको नामले एउटै बन्याे, त्यसपछिदेखि हामीले सुवर्णलाई नामजस्तै चम्केको देख्दछौँ । सुवर्णको सम्पत्ति, धैर्य, शालीनता, धीरता, निष्ठा र इमान नै आजको नेपाली प्रजातन्त्रको जग हो ।

२००६ साल चैतमा गठन भएको नेपाली कांग्रेसले त्यसको करिब आठ महिनापछि नै कसरी त्यत्रो आन्दोलनको आयोजन गर्न सक्यो होला भन्ने प्रश्न सहजै उत्पन्न हुन्छ । बीपी र गणेशमानको सैद्धान्तिक र जुझारु शक्तिका सामु डरलाग्दो आर्थिक भड्खालो थियो । जसलाई नाघेर क्रान्तिसम्म पुग्न सहज थिएन । यस्तो बेलामा सुवर्ण र उनका भाइ महावीर शमशेरको आर्थिक उदारता पुल बनेको थियो ।

२००६ सालमा क्रान्तिका निम्ति भनेर १ करोड रकम दिन सक्नु भनेको आज पनि हाम्रा लागि कल्पनाजस्तो लाग्दछ । तालिमप्राप्त लडाकू र योद्धाहरू हुँदाहुँदै पनि तिनका लागि आवश्यक व्यवस्थापन गर्न नसकेका कारणले अल्मलिइरहेको क्रान्तिले एकाएक सुवर्ण र महावीरको ढुकुटीबाट यात्रा सुरु गरेको थियो ।

१ सय चार वर्षको राणा शासन चार महिनाको सशस्त्र क्रान्तिका अघि सदाकालका लागि घुँडा टेक्यो । क्रान्तिपछि महत्त्वाकांक्षाहरूले अटेसमटेस हुने गरी शिर उठाउँदा पनि सुवर्णमा कुनै त्यस्तो सत्तामोह थिएन । पार्टीले जहाँ र जुन स्थानमा राख्यो, बिनाबहस र विवाद उनी त्यही भूमिकामा आफ्नो कर्म गरिरहे । सात सालको परिवर्तनपछिको नेपालको राजनीतिक अस्थिरताको इतिहास सामान्यतया सबैलाई थाहा छ । त्यही इतिहासभित्र हामी एकछिन सुवर्णलाई खोजौँ ।

नेपाली कांग्रेसका संस्थापक सभापति मातृकाप्रसाद कोइरालाले राजासँग मिलेर आफू सत्तामा बसिरहने लोभमा पार्टीलाई जति सक्दो कमजोर बनाउने खेल खेल्न लागे । त्यत्रो ठूलो धनराशि क्रान्तिका लागि दान दिन सक्ने महावीर शमशेर मातृकासँग लागी सत्तामोहमा फस्न पुगे तर सुवर्ण आफ्नो निष्ठाबाट एकरत्ति विचलित भएनन् ।

क्रान्तिपछि पनि पार्टीलाई उनले आफ्नै ढुकुटी खर्च गरिरहे तर नेतृत्वको तानातानमा समय खर्च गरेनन् । नेता जो भए पनि केही फरक पर्दैन, तर लक्ष्य पूरा हुनुपर्छ भन्ने मान्यता थियो उनको । उनले कहिल्यै पनि मलाई यही पद चाहिन्छ भनेर विवाद गरेनन् । बरु त्यस्ता विवादहरूलाई सामसुम पार्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाइरहे । बीपी र सुवर्ण दुवैमा पदीय स्वार्थको उस्तो दबाब देखिँदैन ।

बीपीले पार्टी गठन हुने बेलामा भनेका थिए, ‘गणेशमानजी ! पार्टीको नाम जे राखे पनि हुन्छ, सभापति जसलाई बनाउनुहोस्, कार्यसमितिमा जोजो राख्नुहोस्, मलाई त्यसमा आपत्ति छैन । म काम चाहन्छु । नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना हुन्छ भने जो जे बने पनि जुन पार्टीको नेतृत्वमा भए पनि मलाई मान्य छ ।’

सुवर्ण शमशेरले पनि आफ्नो सक्रियतामा पार्टी बनाउँदा आफैँ नबसेर महेन्द्रविक्रम शाहलाई सभापति बनाए । तर आफू कुनै पदमा बसेनन् । पछि पार्टी एक हुँदा पनि बीपी कोइराला आफू केन्द्रीय सदस्य मात्र रहे भने सुवर्ण कोषाध्यक्ष बने । यी दुवै पद जिम्मेदारीका हिसाबले हेर्ने हो भने खासै महत्त्वपूर्ण मानिदैन । तर त्यसले उनीहरू दुवैलाई केही फरक पारेको थिएन किनभने उनीहरू दुवैभित्र अर्जुनदृष्टि थियो, राणा सत्ता ।

सात सालपछि पनि पार्टीलाई सुवर्णले नै लगातार आफ्नै खर्चमा चलाइरहे । नौ सालको जनकपुर महाधिवेशनका बेला सुवर्ण पार्टीका कोषाध्यक्ष तथा सरकारका अर्थमन्त्री थिए । त्यसबेला केही नेताहरूले पछि तिर्ने गरी हाललाई केही रकम सरकारी कोषबाट निकाल्न सल्लाह दिएका थिए । तर सुवर्णले त्यो कुरालाई मानेनन् । उनले भने पार्टी र सरकार अलगअलग निकाय भएकाले यस्तो गैरकानुनी काम गर्नु हुँदैन ।

त्यसपछि चन्दा उठाउने कुरा हुँदा त्यसबेलाका धनीमानी, व्यापारीहरूले सुवर्ण शमशेर आफैँ चन्दा संकलन गर्न आए जति पनि दिने प्रस्ताव गरे । अर्थमन्त्रीलाई चन्दा दिएर पछि आफ्ना कैयौँ व्यापारिक स्वार्थ पूरा गर्ने दाउ उनीहरूको पनि थियो होला । त्यो सुनेपछि म त्यसरी हिँड्नुभन्दा जति खर्च लाग्छ, सबै मै व्यहोर्छु भनी जिम्मा लिएर त्यो महाधिवेशन सफल पनि बनाएँ । त्यो महाधिवेशनबाट बीपी कोइराला पार्टीका सभापति चुनिए ।

२०१२ सालमा भएको वीरगञ्ज महाधिवेशनमा सुवर्ण र गणेशमानको प्रतिस्पर्धा भयो जसमा सुवर्ण सभापतिमा चुनिए । उनको सभापतित्वले पहिलोपल्ट नेपाली कांग्रेसको सिद्धान्तलाई परिमार्जन गरी ‘प्रजातान्त्रिक समाजवाद’ को घोषण गरियो । एउटा सामन्ती परिवारबाट आएको व्यक्तिको नेतृत्वले पार्टीलाई समाजवादी बनाएको थियो ।

आफू अर्थमन्त्री भएकै बेला सरकारले १९ पुस, २०१६ मा बिर्ता उन्मूलनको घोषणा गर्दा सुवर्णले आफूसँग रहेको १२ हजार बिगा जग्गा सरकारलाई बुझाउने घोषणा गरी त्यो नीतिलाई शक्ति प्रदान गरे । २०१५ सालको पहिलो आमनिर्वाचनमा कांग्रेस पार्टीले दुईतिहाइ मत ल्याए पनि निकै महिनासम्म सरकार गठन हुन सकेन ।

त्यो चुनावी सरकारका प्रमुख सुवर्ण नै थिए र अत्यन्त सरलतापूर्वक चुनाव सम्पन्न भएको थियो । तर राजा महेन्द्रले बीपीलाई मन नपराउने हुँदा सुवर्णलाई नै पटकपटक प्रधानमन्त्री हुन जोड गरे । तर सुवर्णले पार्टीको नीति विपरीत आफू नजाने भनेपछि राजा बीपीलाई नै प्रधानमन्त्री बनाउन बाध्य भए । तर डेढ वर्षमै उनले सत्ता कब्जा गरी व्यवस्थै परिवर्तन गरिदिए ।

महेन्द्रले कू गर्नु दुई दिनअघि मात्र कलकत्ता पुगेका सुवर्ण उतै थुनिए । यता हुने र जेल पर्नेले यो कूमा सुवर्णको पनि हात छ भनी शङ्का गरे । तर सुवर्ण आफ्नो निष्ठामा अडिग थिए । उनले लगत्तै २०१८ सालमा सशस्त्र क्रान्तिको आव्हान गरे । देशका विभिन्न ठाउँमा सरकारी र विद्रोही सेनाबीच संघर्ष सुरु भयो ।

राणाको छोरो राजासँग मिलेको भए कुनै आश्चर्य हुने थिएन । महावीर शमशेरले पहिलो दशकमै राजासँग मिल्दा सुहाएकै थियो । तर सुवर्णमा त्यस्तो उत्पात वैयक्तिक महत्वकांक्षा कहिल्यै देखिएन । बीपी, गणेशमान, कृष्णप्रसादलगायतका नेताहरू जेलमा रहेका बेला उनले कलकत्तामा बसेर सशस्त्र क्रान्तिको नेतृत्व गर्नुदेखि पछि निर्वासित भएका सयौं कार्यकर्ताहरूलाई २०२५ सालसम्म भारतका विभिन्न ठाउँमा राखेर खाने बस्ने प्रबन्ध गरेका थिए ।

अनुमान गरौँ, उनले २००६ सालदेखि २०२५ सालसम्म नेपाली कांग्रेस पार्टीलाई जन्माउन, हुर्काउन र सङ्कटमा बचाउन कति आर्थिक लगानी गरे होलान् ? त्यसबापत उनले कति लिए होलान र पार्टीले उनलाई के दियो होला ! आज पनि नेपाली कांग्रेसका हजारौँ कार्यकर्तालाई सुवर्ण शमशेरका बारेमा खासै थाहा छैन । उनीहरूले आफ्ना भाषणहरूमा समेत उनको नाम उच्चारण गरेको सुनिँदैन । नेपाली कांग्रेस भन्ने संस्थाले पनि सुवर्णलाई कहिल्यै सम्झना गरेको उति सुनिँदैन ।

आज त्यस पार्टीका नेताहरू भ्रष्टाचारको आरोपमा सगर्व मुद्दा धाउँछन् र जेल जान्छन् । जसले सारा जीवन आफ्नो ढुकुटी रित्याएर त्यो पार्टी बनाए, आज त्यही पार्टीका वर्तमान पुस्ता देश लुट्ने धन्दामा अभ्यस्त छन् ।

यही इतिहास नेपाली कम्युनिस्टहरूको पनि हो । सुवर्णका ठाउँमा पुष्पलाल, मनमोहन, सहाना आदिहरूको नाम राखे अरू धेरै व्याख्या गर्नै पर्दैन । आज यो देशका सत्तापक्ष र प्रतिपक्षमा रहेका कांग्रेस र कम्युनिस्टहरू कहाँ र के गरिरहेछन् ?

इतिहास त यिनीहरूको पनि लेखिँदै छ भोलिका लागि । तर, यिनका सन्तानले यिनको इतिहास पो कसरी पढ्ने हुन् ! दया लाग्छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर ७, २०७७ १३:२५