गाँजाकाे महत्त्व सं‌‌सारले बुझ्दै छ, हामी चैँ‌ किन नबुझ्ने ?

A+ A A-

इसापूर्व ६०० मा भारतवर्षमा सक्रिय देखिएका महर्षि सुश्रुत शल्य चिकित्साका पिता हुन् । संसारमै सबैभन्दा पहिले शल्यक्रिया सुरु गर्ने महर्षि हुन्, महर्षि सुश्रुत । संसारमै सबैभन्दा पहिले आयुर्वेदिक चिकित्सा पद्धतिले शल्यक्रिया अवलम्बन गरेको थियो । विरलै देखिने र भेटिने संसारमा पहिलो शल्यक्रिया पद्धति सुरु गर्ने चिकित्सा पद्धतिका रूपमा आफ्नो गौरवपूर्ण इतिहास दर्ज गर्न सफल भएको छ आयुर्वेदिक चिकित्सा पद्धति । महर्षि सुश्रुतले आयुर्वेदिक शल्यक्रियामा आठ प्रक्रियाहरू रहने उल्लेख गरेका छन् ।

१) छेद्य (विच्छेदन गर्नु), २) भेद्य (प्वाल पार्नु), ३) लेख्य (अलग गर्नु), ४) वेध्य (शरीरबाट हानिकारक झोल पदार्थ निकाल्नु), ५) ऐष्य (मूल समस्या अवलोकन गर्नु), ६) अहार्य (देखिएको हानिकारक वस्तु वा पदार्थ बाहिर निकाल्नु ), ७) विश्रव्य (जरुरी पर्ने ठाउँ मिलाएर खाली गर्नु) र ८) सीव्य (अप्रेसन गर्दा बनेको घाउ सिलाउनु वा टाँका मार्नु) मुख्य हुन् ।

महर्षि सुश्रुतले उनको जीवनकालमा सफलतापूर्वक सम्पन्न गरेका कार्यलाई सुश्रुत संहिताअन्तर्गत लिपिवद्ध गरिएको छ । ६० प्रकारका घाउको उपचार गर्ने तरिका, १२० किसिमका घाउको उपचारमा काम आउने उपकरण उल्लेख भएको सुश्रुत संहितामा ३ सय प्रकारका रोगका उपचार प्रक्रिया उल्लेख छन् । सुश्रुत संहितामा शल्यक्रिया आठ श्रेणीमा वर्गीकरण गरिएको छ । १२ किसिमका भाँचिएका अंग र ६ प्रकारका जोर्नीमा हुने चोटपटकबारेको उपचार पद्धतिबारे लेखिएको छ ।

चिकित्सा प्रणालीमै पहिलो पटक प्लास्टिक सर्जरी भित्र्याउन सफल प्लास्टिक सर्जरीका प्रवर्तक महर्षि सुश्रुतले आफ्नो जीवनकालमा आयुर्वेदिक पद्धतिअनुरूप नाकको प्लास्टिक सर्जरी (राइनोप्लास्टी), कानको च्यातिएको वा बिग्रिएको लोतीको सर्जरी (लोबुलोप्लास्टी), कान टम्म पारी मिलेको बनाउने अप्रेसन (ओटोप्लास्टी)लगायतका असंख्य विकृतिहरूको सफल उपचार गरे ।

चिकित्सा प्रणालीमै पहिलो पटक दबेको अंग बाहिर निकाली मिहिन गरी मिलाउने (ट्रयाक्सन), अंगहरूको हेरफेर गर्ने (मेनुपुलेसन), अंगहरू एकअर्कोमा मिहिन गरी मिलाउने (एपोजिसन), स्थिरीकरण (स्ट्याबिलाइजेसन) र फिजियोथेरापिका महान् सिद्धान्तहरू उल्लेख गर्दै व्यावहारिक रूपमा लागू समेत गर्न सफल बने । उल्लेखित कुरा आयुर्वेदको इतिहासकै अत्यन्त गौरवशाली पक्ष हो ।

चिकित्साअन्तर्गत मोतिया बिन्दु शल्य चिकित्सा पहिलोचोटि गर्न सफल सुश्रुत ती महर्षि हुन्, जसले कालो कमिलाको टोक्ने टाउको प्रयोग गरी आन्द्राको सिलाइ गर्ने विधिको विकास गरे । इतिहासमै सबैभन्दा पहिले भ्रूणविज्ञान र भ्रूणहरूको संरचनाको क्रमिक विकासको अध्ययन गरी महत्त्वपूर्ण चिकित्सा पद्धतिका सम्भावनाको उजागर गरे । उनी नै संसारको पहिलो महर्षि हुन् जसले मानव शरीरको पूर्ण चिरफार गरी मानव शरीरको संरचनाका धेरै गोप्यताबारे चिकित्सा विज्ञानलाई जानकारी गराए ।

विभिन्न चरणमा १ हजार १ सय २० बिमारीको गहिरो निरीक्षण गरी नाडीमा मुटुको धड्कन नाप्ने पाल्पिटेसन प्रविधि र मुटु, फोक्सो र अन्य अंगको ध्वनि सुनेर रोगको यकिन गर्ने औसकुलेसन प्रविधिको विकास गरे । भारतको बिहारनजिक जन्मिएका भनी विभिन्न ग्रन्थमा लेखिएका महर्षि सुश्रुत नेपालको देवघाट क्षेत्रवरपर जन्मिएको हुनुपर्छ । सम्भवतः नेपालमा जन्मी भारत वर्षको काँसी (हालको बनारस) पुगी शल्य चिकित्सामा आफ्नो ज्ञान प्रवर्द्धन गर्ने, चिकित्सा पेसा अभ्यास गर्ने गरेका महर्षि सुश्रुतको निधन पनि काँसीमै भएको बुझिन्छ ।

महर्षि सुश्रुतले आफूले गर्ने विभिन्न प्रकारका शल्यक्रिया र प्लास्टिक सर्जरीको क्रममा बिरामीलाई सकेसम्म कम पीडा होस् भन्नका खातिर उक्त समयमा बिरामीले उपचार हुँदै गरेको थाहा पाओस् र शल्यक्रिया आदिका कारण भएका पीडा महसुस गर्न नपरोस् भनी दर्द नाशक एनाल्जेसिकहरू र बेहोस बनाउने एनेस्थेटिसको समेत विकास गरे । उल्लेखित दर्द नाशक एनाल्जेसिक र बेहोस बनाउने एनेस्थेटिस महर्षि सुश्रुतले सम्पन्न गरेका धेरै शल्यक्रियामा सफल प्रयोग भएका थिए ।

महर्षि सुश्रुतले उपयोगमा ल्याएका एनेस्थेटिसमा मूलतः भातलगायतका अन्न, फलफूल र मौवाको जाँड अथवा वाइन थियो । सबैभन्दा प्रभावकारी एनाल्जेसिकमा हिमाली भेगमा फल्ने शिवरात्रिमा भोले बाबा जय शम्भो भनिने पशुपतिनाथ मन्दिरमा प्रयोगमा आउने शिव-बुटी भनिने प्राय: क्यानाबिस इण्डीका जातका हिन्द-कुश गाँजाको बोटबाट बनेका गाँजाका विभिन्न पदार्थहरू हुन्थे । जसमा सीबीडी, टीएचसीयुक्त तेल, रेजिन, चरेस, भाँङ , गाँजाका पेय पदार्थ, धूमपान, पात, कोपिला तथा गाँजा वा यसका विभिन्न प्रशोधित पदार्थ मिश्रित खाद्य पदार्थ, मालिस गर्ने तेल जस्तै भाँङको लड्डु, सीबीडी तेल आदि हुने गर्थ्यो ।

तपाईं हामीलाई आज पनि स्कुलमा मानव शरीरमा रक्त सञ्चार, श्वासप्रश्वास, मूत्र, प्रजनन्, अन्तरक्रियात्मक (बाहिरी आवरण वा छाला), मेरुदण्ड, मांसपेशी, स्नायु, इन्डो-क्राइन, लिम्फेटिक र पाचन गरी जम्मा ११ वटा प्रणाली रहेको भनी सिकाइन्छ ।

हिँड्दै गर्दा जब तपाईंलाई जब अचानक ठेस लग्छ र औँलामा गाउँ लागी थोरै रगत आउँछ, तपाईंलाई अचानक दर्द महसुस हुन्छ । शरीर सनन्न तातेर आउँछ र आँखाले पहेँलै तोरीको फूल देखेजस्तो अनुभूति हुन्छ । शरीरले सन्तुलन गुमाएजस्तो हुन्छ । तर, एकैछिनमा तपाईंका आँखा शरीरको नियन्त्रणमा आउँछन् । आएका आँशु सुक्छन् । तपाईंको शरीर सन्तुलित हुँदै गरेको महसुस गर्न थाल्छ । चरम दर्द विस्तारै घट्दै जान्छन् । रगत बगेको प्वाल विस्तारै टालिँदै रगत बग्न बन्द हुन्छ । अन्ततः सानो घाउ रहन्छ । यसो छोई छाउ हुँदा घाउ दुख्छन् । शरीर आफैँले समय लिएर आफ्नो उपचार गर्छ । दुखाइ पनि बन्द हुन्छ ।

मानौँ, तपाईंको हात वा खुट्टा भाँचियो । तपाईं डाक्टरको क्लिनिकमा पुग्नुहुन्छ । डाक्टरले पेन किलरको सहायताले तपाईंको दर्द हटाउने गर्छन् । टुक्रिएको हड्डी र बटारिएको मासु जस्तो हुनुपर्ने हो, त्यस्तै गरी मिलाएर राख्छन् । हलचल भई मिलाएको यताउता नहोस् भनी टाँका मार्ने, प्लास्टर गर्ने गर्छन् । शरीर आफूले आफूलाई निको गर्न सजिलो पारिदिन्छन् । केही दिनमा शरीरले आफ्नो घाउ आफैँ निको पार्छ । अब त्यो टाँकाको धागो, प्लास्टर शरीरलाई बाधक हुन्छ । डाक्टरले काटेर फालिदिन्छन् ।

आज तपाईं हामीलाई हाम्रो स्कुल र कलेजमा पढाइने ११ वटा सिस्टममध्ये कुनै पनि सिस्टम शरीरमा हुने यस्ता गतिविधि संलग्न छैनन् । शरीरले आफूले आफूलाई उपचार गराउने १२औँ पद्धति जुन महर्षि सुश्रुतले समय र परिस्थितिले सम्भव भएजति महसुस गरी उनको समयमा आयुर्वेदिक औषधि विज्ञानमा शल्य चिकित्साको न्वारन गरी लागू गरे । हाल इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणाली भनिने शरीरको स्व-उपचार प्रणाली मानव शरीरको १२औँ पद्धतिका रूपमा अस्तित्वमा आएको छ । नियतवश हाम्रो पाठ्यक्रममा भने समेटिन सकेको छैन । इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणाली, इन्डोक्यानाबिनोइड र क्यानाबिनोइडका बारेमा हाम्रो स्वास्थ्यको ख्याल गर्ने जिम्मा लिएका अत्यन्त ठूलो संख्याका डाक्टर नै प्रशिक्षित छैनन् ।

हाम्रो शरीरको इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणाली शरीरलाई नियमित सञ्चालन गर्न स्नायु प्रणाली वा पाचन प्रणालीजत्तिकै अत्यन्त प्रख्यात, महत्त्वपूर्ण र जटिल प्रणाली हो । विज्ञान आज पनि इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणालीका धेरै गूइह र मत्त्वपूर्ण कार्यहरू बुझ्ने कोसिसमा छ । मानव शरीरमा यसले सञ्चालन गर्ने मुख्य गतिविधि विभिन्न प्रकारका छन् । जसमध्ये निन्द्रा, मुडवा मनोविज्ञान, भोक, स्मरण, कलेजोको सञ्चालनको कार्य, प्रजनन् प्रणाली सञ्चालनको कार्य, तनाव नियन्त्रण, छाला र स्नायु सञ्चालनका कार्य आदि प्रमुख हुन् । यी गतिविधिले शरीरको आन्तरिक वातावरणमा स्थिरता दिने काम गर्दछ ।

उदाहरणका लागि जब हामी चोटपटक वा ज्वरोका कारण पीडा महसुस गर्छौं, तब हामी आफ्नो शरीरले सन्तुलनको भावना वा होमोस्टेसिस गुमाउँदै गएको महसुस गर्छौं । यो अवस्थामा शरीरको इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणाली तुरुन्त सक्रिय बनी शरीरलाई सामान्य सन्तुलनको अवस्थामा फर्काएर सञ्चालन हुने वातावरणमा फर्कन सहयोग गर्दछ । जबसम्म हाम्रो शरीरमा सामान्य सन्तुलनको अवस्थामा फर्कँदैन, तबसम्म इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणालीका हरेक प्रणालीले जे कुराको अभावका कारण शरीरले सामान्य महसुस गर्न नसकेको हो । त्यसको पूर्ति गर्न जे-जे कुरा जसरी जुन मात्रामा जरुरत छ, त्यसरी नै त्यसको व्यवस्थापन गर्न एक अर्कालाई सघाउँछ । शरीरका त्यस्ता हरेक समस्याको समाधानमा सक्रिय रहन्छ ।

इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणाली इन्डोक्यानाबिनोइड, यसका रिसेप्टर्सहरू र इन्जाइमहरू गरी मुख्य तीन महत्त्वपूर्ण भागहरू मिलेर बनेको हुन्छ । हाम्रो शरीरले आफ्नो स्व-हिलिङमा जरुरत हुने सबै न्याक्यानाबिनोइडहरू आवश्यक रूप र मात्रामा आफैँले बनाउने गर्छ । ती क्यानाबिनोइडहरू शरीरको आन्तरिक कार्यहरू सुचारु गर्न सहयोगी हुने वा सक्रिय रहने हुँदा तिनीहरूलाई शरीरले आफैँले बनाउने भन्ने इंगित गर्न इन्डोक्यानाबिनोइड नामकरण दिइएको हो । वैज्ञानिक खोजीकर्ता वैज्ञानिक या अन्वेषकले हालसम्म आनन्दमाइड (ए-ई-ए) र २- आराचिड़ोनोएल-ग्लिरोल (२-एजी) गरी दुई प्रमुख इन्डोक्यानाबिनोइड पहिचान गर्न सकेका छन् । शरीरको समस्या समाधान गरेपछि मानिसले आनन्द महसुस गर्ने हुँदा महर्षि सुश्रुतको सम्मानमा उनकै संस्कृत भाषा आनन्दबाट ए-ई-एलाई आनन्दमाइड नामकरण गरिएको छ ।

शरीरमा सीबी-१ र सीबी-२ गरी दुई किसिमका इन्डो क्यानाबिनोइड रिसेप्टर्सहरू हुने गर्छन् । सीबी-१ प्राय: केन्द्रीय स्नायु प्रणालीमा रहने गर्दछ । सीबी-२ शरीरको हरेक प्रतिरक्षा कोशिकाहरूमा रहने गर्दछ । यसरी इन्डोक्यानाबिनोइड रिसेप्टर्सहरू मानिसको शरीरमा सबैतिर फैलिएर रहेको हुन्छ । जब शरीरमा कुनै भइपरी आइलाग्छ दिमागमा रहेको सीबी-१ रिसेप्टर्सले तुरुन्तै थाहा पाउँछ । तब सीबी-१ रिसेप्टर्सले प्रतिरक्षासँग जोडिएर रहेको सीबी-२ लाई खबर सम्प्रेषण गरी परिचालन गरी आवश्यक निषेधात्मक र सुधारात्मक कार्य सञ्चालन गराउँदछ ।

इन्डोक्यानाबिनोइडले जरुरतअनुसार जब निषेधात्मक र सुधारात्मक कार्यहरू पूरा गर्छन् र शरीर सामान्य अवस्थामा फर्कन्छ, तब क्यानाबिनोइडहरूलाई फ्याटी-एसिड-एमाइड-हाइड्रोलेज र मनोएसाइल-ग्लाइसिरोल- एसिड-लाइपेजजस्ता दुई प्रकारका मुख्य इन्जाइमहरूले इन्डोक्यानाबिनोइड रिसेप्टर्सहरूबाट छुट्याएर शरीरको नियमित गतिविधिमा दख्खल नहुने गरी नियमित सञ्चालन हुन सघाउँछन् ।

जब शरीरमा पर्याप्त मात्रामा क्यानाबिनोइडहरू बन्न र उपलब्ध हुन सक्दैन, तब इन्डोक्यानाबिनोइड प्रणाली नै असन्तुलित बनिदिन्छ । शरीरमा रोग प्रतिरोधी क्षमता कायम गरेर दर्द आदि हुन नदिन सूचनाहरू आदानप्रदान गर्ने ट्रान्समिटरहरूको गुणस्तर र क्षमता स्खलन हुने हुँदा रोग प्रतिरोधी क्षमतामा उतार-चढाव निम्तिन्छ । शरीरमा उपलब्ध रिसेप्टर्सहरूको मात्रामा समेत घट बढ हुन पुग्छ । यो अवस्थामा शरीरले आफ्नो सन्तुलन कायम गर्ने प्राकृतिक क्षमता गुमाउँछ । यो स्थितिको प्राय: देखिने सम्भावित परिणामहरूमा मानिसमा पीडा हुने, दुख्ने, तनाव उत्पन्न हुने, नराम्रो सपना देख्ने, निद्रा नपर्ने, क्यान्सर, पार्किन्सन्स, मल्टिपल सेरोसिस, पीटीएसडी, ग्लुकोमा, आरथ्राइसिस, सिजोफेर्नियालगायतका रोगको शिकार हुने आदि पर्दछ ।

जब शरीरमा पर्याप्त मात्रामा क्यानाबिनोइड बन्न र उपलब्ध हुन सक्दैन, तब गाँजा र गाँजाजन्य पदार्थमा पाइने क्यानाबिनोइडहरूले इन्डोक्यानाबिनोइडको काम गरेको भेटिएको छ । जब इन्डोक्यानाबिनोइड आफ्नो काम गर्न सकिरहेका हुँदैनन्, तब गाँजा अथवा क्यानाबिसका क्यानाबिनोइड्सले न्युरोट्रान्समिटरलाई सक्रिय बनाई इन्डोक्यानाबिनोइड रिसेप्टरसँग बाँधिएर शरीरलाई आफूले आफ्नो उपचार गर्ने स्व-हिलिङ पद्धतिमा इन्डोक्यानाबिनोइडले जस्तै गरी काम गर्न सहयोग गर्छ । त्यसैले त गाँजा हिजो महर्षि सुश्रुतको छनाेटमा परेको थियो । संसारभर पिइने पेय होस् वा खाइने खाना, औषधि होस् वा मनोरञ्जनका लड्डु, चकलेटजस्ता वस्तु निकै थोरै मात्रामा गाँजा प्रयोग भएको छैन भने लगभग नबिक्ने स्थिति पैदा हुँदै छ । गाँजाको गैरआपराधीकरण गरी यसको बिक्री खुला हुने क्रम बढ्दै छ ।

आयुर्वेदमा गाँजा शरीरको दर्द नाशक अचुक उपाय हो । गाँजा कम्तीमा ८० वटा प्राचीन आयुर्वेदिक औषधिको सूत्रमा र ८ ओटा युनानी फर्मुलामा अटाएको छ । कुनै समय सिंहदरबार वैद्यखानाले गाँजा प्रयोग गरेर १० प्रकारका औषधि बनाउने गरेको तथ्यसमेत भेटिएको छ ।

प्रयोगशालामा भएको १० हजारभन्दा धेरै अनुसन्धानले गाँजा ४८० भन्दा धेरै केमिकल पदार्थबाट बनेको जसमा सयभन्दा बढी त औषधीय क्यानाबिनोइड रहने प्रमाणित गरिदिएको छ । आज अन्दाजी ७ सयभन्दा धेरै स्वस्थ सम्बन्धको विकृतिमा गाँजा उपयोगी हुने तथा हजारौँ हजार औषधिहरूमा उपयोग हुने अवस्था आएको छ । औषधिबाहेक मालिस गर्ने क्रिम, तेलहरू, कस्मेटिकलगायत मनोरञ्जनात्मक गैर-औषधीय पदार्थ धूमपान, भेप र खाना तथा पेय, रक्सीको विकल्पको ड्रिङ्कमा आदि समेतमा गाँजा उपयोगमा आउन थालेको छ । निकै छिट्टै संसारभर गाँजा रक्सीजस्तै नियन्त्रित तर खुला बिक्रीवितरण हुने पदार्थ बन्दै छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर ५, २०७७ १७:०५