(इतिहास) मृत्युशय्यामा महाकवि : अखबारका पानादेखि नेताका वक्तव्यसम्म

A+ A A-

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको जन्मजयन्ती हरेक वर्षको लक्ष्मीपूजाका दिनमा नेपालसहित नेपाली भाषी रहेका संसारभरका ठाउँहरूमा मनाइँदै आइएको छ । वि.सं. १९६६ मा काठमाडौंमा जन्मिएका देवकोटाको देहावसान २९ भदाै २०१६ का दिन पशुपति आर्यघाटमा भएको थियो ।

महाकविका अन्तिम दिनहरू उनी बिरामी भई शान्तभवनमा उपचारत, मृत्युुशय्यामा आर्यघाटमा छटपटाउँदा, आर्यघाटमा निधन र निधनपछिको श्रद्धाञ्जलिलगायतका खबरहरू त्यतिबेलाका अखबारमा छापिएका थिए । तिनै केही अखबारका समाचारहरूलाई हामीले इतिहासको विस्मृतिबाट वर्तमानमा ल्याएका छौँ ।

यो लेखमा महाकविको अगुवाइमा गठन भएको काव्य प्रतिष्ठान, उनले दिल्ली र ताजकिस्तानमा भाग लिएका दुईवटा अन्तर्राष्ट्रिय लेखक सम्मेलन, उनको मन्त्रीको जिम्मेवारीलगायतका विषय पनि संक्षिप्त रूपमा समेटिएको छ । विशेषत: यो लेख महाकविको मृत्युशय्या र निधनपश्चात्‌को श्रद्धाञ्जलिमा केन्द्रित छ । तत्कालीन समयमा नेपालको राज्यव्यवस्था, नेपाली समाज, नेपालका साहित्यकारहरूले महाकविको अन्तिम अवस्थामा उनीप्रति गरेको व्यवहार र दर्शाएको स्नेहसमेत आजको पुस्ताले इतिहासको तथ्यबाट बुझ्न सकोस् भनी त्यतिबेला छापिएका अधिकांश समाचार, सम्पादकीय र समवेदनालाई जस्ताको तस्तै साभार गरेर यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।

८ चैत २०१२ का दिन लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको निवासमा नै नेपालका साहित्यिक व्यक्तिहरूको एउटा बैठक सम्पन्न भएको थियो । सोही बैठकले नेपाली साहित्यको प्रगतिका साथै अन्तर्राष्ट्रिय काव्य साहित्यको दाँजोमा पुर्‍याउने संकल्प लिएर एउटा 'काव्य प्रतिष्ठान' को गठन भएको थियो । गठन गर्दा त्यसमा अध्यक्ष लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाबाहेक अरु छ जना सदस्य थिए । त्यही बैठकले साहित्यका लागि कविता र लघुकथालाई समेटेर एउटा इन्द्रेणी नामक मासिक पत्रिकासमेत निकाल्ने निर्णय गरेको थियो । (दैनिक समाज ०९-चैत्र-२०१२)

काव्य प्रतिष्ठानका अन्य पाँच जना सदस्यमा बालकृष्ण सम, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, भीमनिधि तिवारी, केदारमान व्यथित, माधवप्रसाद घिमिरे र भीमदर्शन रोकासमेत थिए । नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा तत्कालीन समयमा काव्य प्रतिष्ठानको भूमिका महत्त्वपूर्ण थियो भन्ने उदाहरण सन् १९५६ को एसियाली लेखक सम्मेलनमा काव्य प्रतिष्ठानबाटै सहभागिता जनाउनु नै हो ।

सन् १९५६ डिसेम्बर २३-२९ (वि.सं. २०१३ पौष) मा भारतको नयाँ दिल्लीमा आयोजित एसियाली लेखक सम्मेलनमा जान बालकृष्ण सम असमर्थ भए । त्यसपछि कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानलाई अनुरोध गरिएको थियो । पछि त्यहाँ लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको नेतृत्वमा नेपाली टोलीले भाग लिएको थियो । त्यसमा भीमनिधि तिवारीसमेत सहभागी थिए । नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय लेखक/साहित्य सम्मेलनमा भाग लिएको सम्भवत: पहिलो सम्मेलन त्यही नै थियो होला । त्यहाँ पुगेका नेपाली टोलीले भारत सरकारको अतिथिका रूपमा थप एक महिना लामो दक्षिण भारतको समेत भ्रमण गरेका थिए ।

एसियाली लेखक सम्मेलनबाट फर्किएको केही महिनापछि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा मन्त्रीसमेत भए । वि.सं. २०१४ साल श्रावण ११ गतेका दिन संयुक्त प्रजातान्त्रिक पार्टीका अध्यक्ष डा. के. आई. सिंह नेतृत्वमा गठन भएको सरकारमा देवकोटाले समेत मन्त्रीका रूपमा शपथ लिए । दुई दिनपछिको कार्यविभाजनमा उनलाई शिक्षा तथा स्थानीय स्वायत्त शासन मन्त्रालयको जिम्मेवारी तोकियो । १०४ दिनको छोटो अवधि मात्र उनी मन्त्री पदमा रहे किनकि सोही २९ कार्तिकमा राजाले त्यस सरकारलाई विघटन गरिदिए ।

नेपाल सरकारबाट ‘नेपाल एकेडेमी ऐन २०१४’ पारित गरी सोही ऐनअनुसार नेपाली साहित्य, कला एकेडेमीको नाममा नेपाल एकेडेमीको स्थापना भएको थियो । त्यसका चान्सलरमा राजा महेन्द्र थिए भाइसचान्सलर बालचन्द्र शर्मा थिए । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा समेत सोही नेपाली साहित्य एकेडेमीका सदस्य थिए । वि.सं. २०१२ सालमा एकेडेमी गठनका लागि भन्दै नागरिक स्तरबाट एउटा समिति बनेको थियो । सोही समितिका तर्फबाट चैत्र ११ लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको अध्यक्षतामा राजा महेन्द्रसँग भेटवार्ता गरेका थिए । सोही भेटमा राजा महेन्द्रलाई एकेडेमी स्थापना गर्न अनुरोध गरेका थिए भने राजाले समेत चासो लिई एकेडेमी स्थापना गर्ने आश्वासन दिएका थिए । त्यसबाट एकेडेमी गठनमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको भूमिका सुरुदेखि नै रहेको थियो भन्ने देखिन्छ ।

सन् १९५८ अक्टोबर ०८-१३ (वि.सं. २०१५ असोज) मा तत्कालीन शोभियत संघको तासकन्दमा सम्पन्न अफ्रो एसियन लेखक सम्मेलनमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा लगायतले भाग लिएका थिए । एकेडेमीका सदस्य रहेका उनले त्यसरी त्यहाँ भाग लिएको घटनालाई तत्कालीन नेपाल सरकारले रुचाएन । अझ देवकोटाकै भाषामा भन्नुपर्दा त उनलाई सरकारले कम्युनिस्ट भएको आरोप मात्र लगाएन दण्डित नै समेत गर्‍यो । तासकन्द सम्मेलनमा भाग लिएर नेपाल फर्किएपछि देवकोटाले नेपाल साहित्य एकेडेमीको सदस्यबापत पाउने पारिश्रमिक समेत झण्डै आठ महिनासम्म पाएका थिएनन् । त्यो नपाउँदा उनलाई आर्थिक रूपमा साँच्चै धेरै समस्या परेको र आफू हालखबर दैनिकको संवाददाता रहँदा त्यसबारे एउटा समाचार प्रकाशित गरेपछि मात्र देवकोटाले पारिश्रमिक पाएको भनाइ पाका पत्रकार भैरव रिसालको छ ।

शोभियत युनियनसँग नेपालको औपचारिक कुटनैतिक सम्बन्ध स्थापना भइसकेको थियो । त्यस्तै सोही वर्षको जून महिनामा नेपालका राष्ट्राध्यक्ष राजा महेन्द्रले त्यहाँको भ्रमण गरिसकेका थिए । तर मुलुकको प्रतिनिधित्व गरेर नेपाली साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रस्तुत गरि अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्न त्यहाँ पुगेका मुलुकका कविप्रति राज्यको व्यवहार साँच्चै विडम्बनापूर्ण देखिन्छ । कुनै खास राजनीतिक सिद्धान्त अझ त्यसमाथि पनि कुनै खास मुलुकका गुटका राजनीतिक सिद्धान्त बोकेकाहरूबाट त्यसैकै आधारमा कवि माथी प्रतिशोध साँधेर उनलाई दण्डित गर्नुले नेपाली समाजको मनोदशा प्रष्टैसँग देखाउँछ ।

तासकन्दको भ्रमणपछि देवकोटामाथि एकसाथ दुई-दुईवटा दु:ख आइलागे । पहिलो त उनीमाथि राज्यले प्रतिशोध साँधेर उनको पारिश्रमिक रोक्यो । त्यस्तै, दोस्राे उनको स्वास्थ्य अवस्थामा लगातार समस्या देखिन थाल्यो ।

देवकोटालाई वि.सं.२०१६ सालको जेष्ठ-अषाढ महिनातिर उपचारका लागि भारतको कलकत्ता समेत पुर्‍याइएको थियो । तर उनको जटिल रोगका कारण त्यहाँसमेत उनको उपचार हुन सम्भव नभएपछि उनलाई नेपाल फर्काइयो । काठमाडौं फर्काएपछि उनलाई काठमाडौंमा नै रहेको शान्तभवन अस्पतालमा उपचार गर्न थालियो ।

उनको उपचारमा त्यतिबेला उक्त अस्पतालमा रहेका इसाई मेसिनरीका रूपमा नेपाल आएका विदेशी डाक्टरहरू संलग्न थिए । जसमा डा. एड्गार मिलर, डा. बेथल फ्लेमिङ र डा. सेवेटर थिए । देवकोटालाई लिभरको क्यान्सर थियो । त्यसैले तत्कालीन समयमा उनको उपचार समेत निकै कठिन थियो । देवकोटा शान्तभवनस्थित अस्पतालमा उपचाररत हुँदा २५ भदाै २०१६ देखिका केही पत्रिकामा छापिएका समाचारका आधारमा अगाडिका केही दिनका घटनाक्रमहरू यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ:

२५ भदाैकाे हालखबर दैनिकको अंकमा ‘महाकविलाई रगत चाहियो’ शीर्षकमा एउटा समाचार छापिएको थियो । जसमा यस्तो लेखिएको थियो, ‘महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको अवस्था खुबै चिन्ताजनक भए तापनि उहाँको शरीरमा रगत दिन सके उहाँलाई निश्चित रूपले अझ कमसेकम १० दिन बचाउन सकिन्छ ।' शान्तभवनका चिकित्सक डा. मिलरले त्यस्ताे आश्वासन दिनुभएको कुरा महाकविका भाइ गोपीमाधवसँगको भेटवार्ताबाट थाहा भएको छ । चिकित्सकले उक्त आश्वासन दिए पनि रगत दिन तयार हुने व्यक्ति नपाएकाले उहाँले चिन्ता प्रकट गर्नुभयो । महाकविको स्वास्थ्यप्रति चिन्ता देखाउने युवकत्वहरूसँग उहाँले यस विषयमा सम्पर्क राख्न थाल्नुभएको छ । महाकविले आफ्ना सम्पूर्ण लेख प्रकाशित र अप्रकाशितको सर्वाधिकार आफ्ना भाइ गोपीमाधवका नाममा लेखिदिनुभएको पनि थाहा भएको छ ।

२६ भदाैका दिन हालखबर दैनिकले महाकविको अवस्था, बिमारी अवस्थामा पनि उहाँको क्रियाशीलता र त्यसबाट राष्ट्रले लिन सक्ने लाभसहित रक्त दिनका लागि आग्रह गर्ने गरी ‘महाकवि‘ शीर्षकको सम्पादकीय नै लेखेको थियो । जुन यस्तो थियो:

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको रोग असाध्य ठहरी अब उहाँलाई जीवित राख्नु असम्भव प्राय: भएको समाचारले हामीलाई हार्दिक खेद पुर्‍याएको छ । जीवनको अन्तिम अवस्थामा पुग्नुभएका महाकविको बौद्धिक क्षमता भने अझै पूर्ण स्वस्थ रहनु हाम्रो सौभाग्यको कुरो हो । मृत्युलाई सामुन्ने उभिएको देखेर पनि उहाँको मुखबाट धाराप्रवाह कविता अझै पनि निस्किइरहेका छन् । त्यसमाथि कविता र त्यसमा निहित भाव पहिलेका भन्दा पुष्ट छन् । हालको उहाँको भाव विश्लेषणबाट जीवन र संसारको आन्तरिक र अति चाखलाग्दो रहस्य उहाँको सामुन्ने अति स्पष्ट हुँदै आएको बुझिन्छ । जीवनको रहस्य भर्खरै बुझ्न थालेको, संसारका समस्याहरूको समाधानको सत्य बाटोको भर्खरै दर्शन पाउन लागेको समय मैले संसार छोड्नु पर्न लाग्यो भन्ने उहाँको पनि मार्मिक अनुभव छ ।

अन्तिम अवस्थामा पुगेता पनि उहाँले कविको परम्परालाई कायम राखी अझै पनि राष्ट्रप्रतिको आफ्नो कर्तव्यबाट आफूलाई विमुख हुन दिनुभएको छैन । यस अवस्थामा चिकित्सकहरूको भनाइअनुसार महाकविलाई रक्तदान दिन सके उहाँ अरु एक साता जति जीवित रहन सक्नु हुनेछ । राष्ट्रिय स्वार्थको साहित्यले पनि हामी महाकविको जीवन लम्ब्याउन चाहन्छौँ । हाम्रो विचारमा उहाँलाई केही दिन अझ जीवित रहने यो शुभ अवसरबाट देशले पूरा लाभ उठाउनुपर्छ । यसमा युवकहरूबाट ठूलो योगदान हुन सक्दछ । महाकविलाई जीवित राख्ने इच्छा युवाहरूले पहिले पनि देखाएका हुन् । युवकहरूमा देखिएको त्यो श्रद्धा र स्नेहले आफूलाई फेरि एकपटक सक्रिय गराउनु राष्ट्रिय हित अनकूल ठहर्नेछ ।

रगत आवश्यक परेको भन्ने खबर प्रकाशित भएपछि त्यहाँ रगत दिन इच्छुक व्यक्तिहरू ठूलो संख्यामा तयार थिए । तर महाकविले रगत लिने अनिच्छा जाहेर गरि उनकै इच्छामा उनलाई २७ भदाैका दिन बिहान ५ बजे पशुपति आर्यघाटमा सारियो । उपचारमा संलग्न डा. मिलरले देवकोटाले रक्त लिन अस्वीकार गरेकाले अब ६० घण्टा मात्र जीवन रहन सक्ने भनी भनेको समेत समाचार प्रकाशित भएको थियो । २६ भदाैका दिन महाकवि देवकोटाले हालखबरका सम्पादकलाई सम्बोधन गरी पठाएको एउटा पत्र २७ भदाैकाे अंकमा छापिएको रहेछ । ‘रक्त दिनेलाई धन्यवाद महाकविलाई प्रकृतिकाबीच रहने इच्छा‘ शीर्षकमा छापिएको महाकविको पत्र यस्तो थियो:

श्री सम्पादकज्यू,
हालखबर काठमाडौं, नेपाल ।

महोदय,

तपाईंले सुरुदेखि अहिलेसम्म मेरोउपर देखाउनुभएको सहानुभूतिका निम्ति म तपाईंलाई धन्यवाद नदिइरहन सक्दिन । अब म मानवरक्तले जीवन ०८-१० दिन लम्ब्याउनु अनन्त वेदना सम्झन्छु । मलाई दिइने रगत अरु कुनै बाँच्न सक्ने रोगीलाई दिइएमा त्यसको सदुपयोग हुनेछ । दुई साहसी युवक भतिज पद्मनाथ देवकोटा र भोलामान सिंहले मलाई रक्त प्रदान गरी ३/४ दिनदेखि आजसम्म जिलाए । उनीहरू चिरायु हुन् । अब म मानवरक्त लिन्नँ र दिन चाहने व्यक्तिलाई धन्यवाद दिन चाहन्छु ।

भवदीय
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा
शान्तभवन
२६/०५/२०१६

भाद्र २८ का दिन हालखबर दैनिकमा ‘महाकविको दर्शन गर्न भीड, स्कुल कलेजहरू बन्द‘ शीर्षकमा अर्को समाचार छापियो । जुन समाचार यस्तो थियो-

‘हिजो शान्तभवनबाट स्वेच्छाले आर्यघाट आउनुभएपछि महाकवि देवकोटाको अवस्था बढी सोचनीय भएको छ । आजदेखि उहाँमा बोल्ने शक्ति पनि कम भएको छ भन्ने उहाँको सेवामा रहनेहरूको भनाइ छ । देवकोटाजीमा वेदना ज्यादा भएको छ । प्रकट रूपमा उहाँले केही व्यक्त नगर्नु भएयता पनि साधनबिना नै प्राण जान आँट्यो भन्ने भावना लिनुभएको अनुमान हुन्छ । हिजो आर्यघाटमा बस्न आउनुभएपछि उहाँको दर्शन गर्न आउनेहरूको मेलाजस्तै लागेको छ । त्रिचन्द्र कलेजका कमर्श विभागका आईएस्सीका र कलाका विद्यार्थीहरू आज सामूहिक रूपमा गइरहेका छन् । आज १२ बजेसम्म आउने प्रतिष्ठित व्यक्तिहरूमा श्री ५ का मन्त्रीहरू पुगेका छैनन् भन्ने पनि थाहा भएको छ । प्राकृतिक वातावरण भएको ठाँउमा जाने इच्छाले घाटमा पुग्नुभएता पनि देवकोटाज्यूको हृदय त्यति फ्रफुल्ल भएको देखिएन भन्ने हाम्रा प्रतिनिधिको भनाइ छ । अस्तिसम्म 'मेरो आयु अब लामो छैन‘ भन्नुहुने महाकवि अब २४ घण्टा भन्दा बढी बाँच्न पाउन्नँ भन्न लाग्नु भएकाले हेर्न जानेहरूमा गहिरो शोक छापिन्छ । त्रिचन्द्र कलेजका साथै अन्य कलेज र स्कुलका विद्यार्थीहरू पनि देवकोटाज्यूको अन्तिम दर्शन गर्न गएका थिए भन्ने अहिलेको समाचार छ ।

महाकवि देवकोटाको स्वास्थ्य अवस्था बिग्रँदै जाँदा २९ भदाैका दिन बिहान श्री ५ को सरकारका प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालाकाे तर्फबाट निर्माण तथा सञ्चारमन्त्री गणेशमान सिंहले पशुपति आर्यघाटमा पुगेर देवकोटासँग भेट गरे । सिंहले देवकोटासँगको भेटमा उनको अन्तिम इच्छाबारे सोधे । जवाफमा कविले नेपालमा आएको प्रजातन्त्र जसरी भए पनि बचाउने उपाय होस् भन्ने इच्छा प्रकट गरे । त्यस भेटलगत्तै रेडियो नेपालबाट सोही ब्यहोराको समाचारसमेत प्रसारण भएको थियो । त्यस्तै, २९ भदाैका दिन ‘म माटोमा मिले पनि नयाँ नेपालको निर्माण होस् । प्रजातन्त्र फलोस, फुलोस, मर्न नपाओस् महाकवि' शीर्षकमा हालखबर दैनिकले समाचार छापेको थियो । त्यो समाचार यस्तो थियो-

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको स्वास्थ्य हिजोको भन्दा बढ्ता चिन्तनीय भएको छ । हिजो साँझ शान्तभवनका चिकित्सक मिलेर, फ्लेमिङ, लेवेटले उहाँलाई हेरेका थिए । राति डा. आदिगा जानुभएको थियो । महाकविको रक्तचाप निरन्तर घट्दो छ । हाल उहाँलाई बरफ फलफूलको रस मात्र दिइएको थियो । असह्य आन्तरिक वेदनाले र हाडहाडमा दु:ख बढेकाले ५ ग्रेन मर्किन र ३ ग्रेन निद्राको औषधि खाई महानिद्रामा लीन हुने इच्छाको उहाँले चिकित्सकहरू र मन्त्री गणेशमानको सामुन्ने बारम्बार व्यक्त गर्नुभयो ।

देवकोटाको अन्तिम काव्य ‘महाराणा प्रताप‘लाई प्रकाशनार्थ संशोधित गर्न गोपीमाधव देवकोटा, माधव प्रसाद घिमिरेलाई जिम्मा दिनुभएको छ । उहाँले आफ्नो अन्तिम संस्कार हिन्दु पद्धतिद्वारा होस् भन्ने इच्छा व्यक्त गर्नुभएको छ । यस विषयमा उहाँ स्वयम् तटस्थ भए पनि परिवारको भावनालाई कदर गर्ने उहाँको मनशाय बुझियो । हाल उहाँमा ईश्वरभक्ति र धार्मिक भावना बढेको छ । आज हाम्रा प्रतिनिधिसित ५ मिनेटसम्म ईश्वर, धर्म, प्रजातन्त्र र नैतिकताबारे अति क्षीण स्वरमा एकान्तवार्ता गर्नुभएको र ‘ममा कसैप्रति रिस, राग असन्तोष छैन, प्रत्येक नेपाली र विश्वका प्रत्येक मानव मेरा अभिन्न मित्र हुन् । सबैबाट मैले जीवन प्रयत्न सहानुभूति र सहायता पाएको हुँ, हालमा पनि पाउँदै छु । यसको निम्ति सबैमा मेरो हार्दिक धन्यवाद र अन्तिम नमस्कार टक्र्याएको छु भन्ने मेरो समाचार जनतासम्म पुर्‍याई दिनुहोस्' भन्ने अनुरोध गर्नुभयो ।

हिजो महाकविको स्वास्थ्यबारे सोधपुछ गर्न श्री ५ बाट मानिस बक्सेको थियो । भारतीय राजदूत भगवान सहाय, डा. सुमन (भारतीय दूतावासका सांस्कृतिक सहचारी डा. शिव मंगलसिंह) महाकविलाई हेर्न जानुभएको थियो । हिजो र आज बिहानसम्ममा महाकविको अन्तिम दर्शन गर्न जानेहरूमा मन्त्री गणेशमान सिंह र रामनारायण मिश्र, प्रिन्सिपल भैरवबहादुर र जर्नेल पदमबहादुर, भीमनिधि तिवारी, बालकृष्ण सम, सिद्धिचरण, धर्मराज थापा, प्रमुख हुनुहुन्थ्यो ।

प्रधानमन्त्री कोइरालाले मन्त्री गणेशमान सिंहमार्फत आज महाकविको अन्तिम इच्छा सोध्नुहुँदा उहाँले ‘म माटोमा मिले पनि नयाँ नेपालको निर्माण होस, प्रजातन्त्र फलोस, मर्न नपाओस् । असह्य बेदमा भएकोले मलाई ५ ग्रेन मर्फीन र ३ ग्रेन सुत्ने औषधि दिइयोस् । मैले तिर्नुपर्ने १०/१२ हजारको ॠण छ, मेरो घर बेचेर सो तिरियोस्' भन्नुभयो । उत्तरमा गणेशमानसिंहले 'सरकारका तर्फबाट महाकविको कर्जा तिर्ने, परिवारको हेरविचार र शिक्षाको बन्दोबस्त गर्ने' आश्वासन दिनुभयो । यति कुरा हुँदा गणेशमान सिंहको आँखामा अश्रु प्रवाह थिए । महाकविको अन्तिम दर्शन गर्न जनताको धाराप्रवाह ताँती लागिरहेको छ । आज बिहान ६/७ सय छात्राहरूको उपस्थिति थियो । शान्तभवनका चिकित्सकहरू प्रति महाकविले विशेष धन्यवाद व्यक्त गर्नुभएको छ ।

२९ भदाै २०१६ (सन् १९५९ सेप्टेम्बर १५) का दिन बेलुकीपख आकाशबाट धर्तीमा सिमसिम पानी परिरहेको थियो । त्यही पानीका बीच आकाशलाई कालो बादलले टम्म ढाकेको थियो । वास्तवमा त्यो निकै स्तब्ध खालको वातावरण थियो । त्यही वातावरणका माझ सारा नेपालीलाई स्तब्ध पार्ने गरी सोही बेलुकी करिब ६ बजेर १० मिनेट जाँदा ५१ वर्षको उमेरमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको देहावसान भयो । निधनको अर्को दिन ३० भदाैको कल्पना दैनिकको अंकमा ‘महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको देहावसान ! राजधानीका बुद्धिजीवी समाज शोक-विह्वल‘ शीर्षकमा समाचार छापियो । उक्त समाचार यस्तो थियो-

‘नेपाल काव्य प्रतिष्ठानका अध्यक्ष, नेपाली साहित्य एकेडेमीका सदस्य, त्रिभुवन विश्वविद्यालय परिषद्‌का मेम्बर, राष्ट्रका असाधारण काव्य विभूति महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको हिजो साँझ ६ बजेर १० मिनेटमा लामो बिरामीपछि आर्यघाटमा देहावसान भयो । महाकवि धेरै दिनदेखि लिभर क्यान्सर रोगबाट पीडित हुनुहुन्थ्यो । चिकित्सार्थ उहाँलाई कलकत्ता पनि लगिएको थियो र त्यसपछि स्थानीय शान्तभवनका कुशल चिकित्सक डा. मिलरले चिकित्सा गरिरहनुभएको थियो । हुन त उहाँ १ वर्षदेखि नै अस्वस्थ हुनुहुन्थ्यो तर बेलैमा उचित उपचार नपुगेकाले रोग असाध्य हुँदै गयो र अन्त्यमा नेपाली साहित्यगगनको जाज्वल्यमान नक्षेत्र हिजो साँझ सदाका लागि विलीन हुनुभयो । महाकविको निधनको समाचारले राजधानी शोक-विह्वल भयो । बिहानैदेखि महाकविको दर्शनार्थ लागेको जनताको ताँती मृत्यु समाचारका साथ झन् विशाल हुँदै गयो र साढे ६ बज्दा नबज्दा नेपालका प्रधानमन्त्री बीपी कोइराला, प्रतिनिधिसभाका सभामुख कृष्णप्रसाद भट्टराई, अनेकौँ लेखक कवि, अधिकारी पत्रकारलगायत नागरिकहरूको ठूलो भीड महाकविलाई अन्तिम श्रद्धाञ्जलि अर्पित गर्न आर्यघाट पुग्यो ।

आँसुले डबडबाएको आँखाले महाकविको पार्थिव अवशेषतिर हेरी शोक-विह्वल स्वरमा प्रधानमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाबाट ‘एकपटक महाकविको मुख हेर्न चाहन्छु‘ भन्नासाथ उपस्थित जनसमूहका आँखामा अड्किरहेका आँसु छलछल गर्न थाले । महाकविले राष्ट्रलाई दिएर जानुभएको साझा साहित्य सम्पत्तिझैँ उहाँको वियोग पनि सबैको साझा सम्झनामा परिणत भयो र सबैले अनुभव गरे- महाकवि सबैका थिए । महाकविको दाह संस्कार हिजो राति नै सम्पन्न गरियो ।

३१ भदाैकाे कल्पना दैनिकको अंकमा नेपाल एकेडेमीले पास गरेको शोक प्रस्तावलाई ‘महाकविप्रति श्रद्धाञ्जलि‘ शीर्षकमा यस्तो छापेको थियो-

‘नेपाल एकेडमीले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको निधनमा निम्नलिखित शोक प्रस्ताव पारित गरेको छ'

नेपाल एकेडमीका महान् प्रतिभा सम्पन्न सदस्य लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको निधनमा हामी सारा एकेडेमी परिवार शोक सन्तप्त भई यस देशको साहित्यजगतको अपूरणीय क्षतिको अनुभव गरिरहेका छौँ । भावना र बुद्धिको यस्तो सम्पन्नता कुनै एउटै व्यक्तिमा निहित भएको अन्यत्र पाउन गाह्रै छ । उहाँको ज्ञान सम्पन्नताको सहयोग एकेडेमीले केवल दुई वर्ष मात्र पाई आज उहाँको अमूल्य सहयोगबाट सदाको निमित्त वञ्चित हुनुपर्दा एकेडेमी परिवार एउटा व्यापक शोकले आच्छादित भइरहेको छ । उहाँको आत्मालाई शान्ति प्राप्त होओस् र उहाँका सन्तप्त परिवारलाई यो महान् कष्ट सहने बल मिलोस् भन्ने भगवान्‌सित हाम्रो प्रार्थना छ ।

नेपाल एकेडेमीका सदस्य महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाका सारा अप्रकाशित कृतिहरू उहाँका उत्तराधिकारीहरूद्वारा अथवा उहाँहरूले प्रकाशित गराउन असमर्थ भए अनुमतिपूर्वक एकेडेमीले नै प्रकाशित गराउने निर्णय गर्‍यो । यस कामको अभिभारा एकेडेमीका सदस्य माधवप्रसाद घिमिरेलाई सुम्पिएको छ ।

यसै समाचारमुन्तिरपट्टि हृदयचन्द्रसिंह प्रधानद्वारा श्रद्धाञ्जलि शीर्षकमा यस्तो समाचार लेखिएको छ-

हृदयचन्द्रसिंह प्रधानले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको निधनउपर समवेदना प्रकट गर्दै भन्नुभएको छ, 'हतपती पूरा हुन नसक्ने क्षति हुन गएको छ । अन्त्यकाे समयमा महाकविसँग भेट गर्न नपाएकोमा उहाँले हार्दिक अपशोस पनि प्रकट गर्नुभएको छ

त्यस्तै, ३१ भाद्रको हालखबर दैनिकमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको निधनमा दुवै सदनमा शोक प्रस्ताव पारित गरेको समाचारलाई ‘दुवै सदनमा व्यापक शोक राष्ट्रिय झन्डा आधा निहुर्‍याइयो महाकविप्रति सच्चा श्रद्धाञ्जलि‘ शीर्षकमा यस्तो समाचार छापेको थियो-

‘हिजो बसेको प्रतिनिधिसभाको बैठकमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको असामायिक स्वर्गारोहण भएकोमा प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालाले सभाको समक्ष एउटा शोक प्रस्ताव प्रस्तुत गर्नुभयो र २ मिनेटसम्म उहाँको आत्माको शान्तिका लागि मौनधारण गरियो र सभाको कार्यवाही स्थगित गरियो । महासभाको कारवाई यसै गरि बिहानै स्थगित गरेको थियो ।

प्रधानमन्त्रीले सभामा प्रस्तुत गर्नु भएको शोक प्रस्ताव यस प्रकार छ-

नेपाली साहित्य जगत्‌का एक महान् विभूति महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको असामायिक निधनबाट देशलाई हुन आएको ठूलो क्षतिउपर यो सदनले हार्दिक दु:ख प्रकट गर्दै उहाँको दिवंगत आत्माको शान्तिका लागि आन्तरिक कामना गर्दछ साथै उहाँको शोकसन्तप्त परिवारकाप्रति समवेदना प्रकट गर्दछ । हिजो बिहान महासभामा प्रध, कोइरालाले महाकविबारे दिनुभएकै भाषणअनुरूप दिउँसो प्रतिनिधिसभामा पनि बोल्नु भयो ।

नेपालका तारा

गोर्खा परिषद्‌का संसदीय दलका नेता मृगेन्द्र शमशेरले प्रधानमन्त्रीको भनाइको समर्थन गरि भन्नुभयो- 'उहाँ नेपालको तारा हुनुहुन्थ्यो । त्यत्रो विभूति नहुँदा निश्चय नै अपार क्षति भएको छ । तर उहाँको कृति र स्मृति एक करोड नेपालीको हृदय पटलमा ताजा रूपमा अंकित छ । तसर्थ यता विभूतिको मरण भएको पनि छैन र हुने पनि छैन । '

त्यस्तै, अखबारको समाचारमा महाकविको ॠण तिर्न २२ हजार, काजकिरिया गर्न ३ हजार र दुई छोरा वालिग नहुन्जेलसम्म अध्ययन गराउन मासिक जनही १०० रुपैयाँ दिने कुरा आकाशवाणीले प्रसार गरेको भन्ने समाचारसमेत प्रकाशित भएका थिए । त्यसैगरी, महाकवि देवकोटा कार्यसमिति सदस्य रहेको नेपाल भारतमैत्री संघ र त्यस्तै अर्को नेपाल चीन मैत्री संघले समेत शोक प्रस्ताव पारित गरेका थिए । त्यसैगरी, समाचार समितिको स्राेतबाट हाल नाम फेला पार्न नसकिएको अखबारमा समेत संसद्‌मा अन्य पार्टीका नेताले श्रद्धाञ्जलि व्यक्त गरेको विषय छापिएको थियो । जसमा संयुक्त प्रजातान्त्रिक पार्टीका नेता काशीप्रसाद श्रीवास्तवले श्री देवकोटाले महान् साहित्यको सिर्जनाका साथ साथै राष्ट्रिय उत्थानमा पनि सक्रिय सहयोग दिएको उल्लेख गरेका थिए । त्यस्तै, कम्युनिस्ट दलका नेता तुलसीलाल अमात्यले देवकोटाको स्थान नेपाली साहित्यमा मात्र होइन, विश्व साहित्यमा पनि छ भनी उल्लेख गरेका थिए । त्यस्तै, प्रतिनिधिसभाका सभामुख कृष्णप्रसाद भट्टराईले यति कम उमेरमै महान् साहित्यकारको निधन हुनु अत्यन्तै दु:खलाग्दो घटना भनी उल्लेख गरेका थिए ।

१४ असोज २०१६ को कल्पना दैनिकले ‘महाकवि देवकोटाको स्मारक स्थापनामा नेपाली लेखक संघ प्रयत्नशील‘ शीर्षकमा यस्तो लेखेको थियो-

‘हिजो बिहान सञ्चारमन्त्री गणेशमान सिंहको निवास स्थानमा नेपालका प्रतिष्ठित लेखक, कवि तथा शिक्षित वर्गको एक बैठक नेपाली लेखक संघको आयोजनामा भएको थियो । बैठकले स्वर्गीय महाकवि देवकोटाको निधनमा शोक प्रकट गर्दै उहाँको तेह्रौँ दिनको दिन यही १० असोजमा एक मौन जुलुस निकाली शोकसभा गर्ने निर्णय गर्‍यो । एक कार्य सञ्चालन समिति गठन गरियो, जसमा कविशिरोमणि लेखनाथ सभापति र सेक्रेटरी विजय मल्ल छानिनुभयो । यसको साथै निम्नलिखित व्यक्तिहरू पनि सम्मिलित गरिनुभएको छ-

सञ्चारमन्त्री गणेशमान सिंह, शिक्षामन्त्री परशुनारायण चौधरी, कवि सिद्धिचरण, माधवप्रसाद घिमिरे, गोविन्द गोठाले, डा. पराशरनारायण, श्यामराजध्वज जोशी, रामजीप्रसाद शर्मा, चन्द्रमान मास्के, प्रयागराज सिंह, मङ्गलादेवी, धूस्वाँ सायमी, कमल चित्रकार, श्यामदास वैष्णव, रत्नध्वज जोशी, चित्तरन्जन नेपाली र बालकृष्ण सम ।

यसका साथै उक्त बैठकले देवकोटासम्बन्धी स्मारक विषयमा ठोस कदम चाल्ने विचार गर्‍यो ।

जुलुस भानुभक्तको सालिकमा भेला भएर टुँडिखेल खरीको बोटमा सभामा परिणत भएको थियो । कविशोरोमणि लेखनाथ पौड्यालको सभापतित्वमा भएको सो सभामा प्रधानमन्त्री, शिक्षामन्त्री, सञ्चारमन्त्री, भारतीय राजदूत, कार्यसञ्चालन समितिका महानुभावहरू तथा अन्य अतिथिहरूको उपस्थिति थियो ।

सभामा सुरुमा प्रधानमन्त्री, शिक्षामन्त्री, सञ्चारमन्त्री, महामहिम भारतीय राजदूत तथा अन्य विशिष्ट महानुभावहरूले महाकविको फोटोमा माल्यार्पण तथा फूलका गुच्छा चढाई श्रद्धाञ्जलि व्यक्त गर्नुभएको थियो । विजय मल्लले राजाबाट व्यक्त भएको शोक सन्देश पढेर सुनाउनुभएको थियो । शोक सन्देशको सार यस्तो थियो-

असाधारण प्रतिभासम्पन्न नेपाली विद्वान र कविको असामायिक निधनले राष्ट्रको ठूलो क्षति भएको छ ।

समाचारको अन्त्यमा लेखिएको छ-

'नेपाल राष्ट्रमा यो पहिलो मौका थियो, जब साधारण दुनियाँ रैतीका छोरा भएर पनि असाधारण प्रतिभासम्पन्न एक कवि सरकारी र गैरसरकारी राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा यस्तो व्यापक शोक मनाइयो । शोक समारोहमा डा. मिलरले अंग्रेजीमा भारतीय राजदूत भगवान सहाय तथा सांस्कृतिक सहचारी डा. सुमनले हिन्दीमा बोल्नुभएको थियो ।'

अर्को अखबारमा छापिएअनुसार १३औँ दिनको पुणयतिथिमा राजा महेन्द्र, प्रधानमन्त्री बीपी कोइराला र सञ्चारमन्त्री गणेशमान सिंहले व्यक्त गरेका भनाइहरू अन्य अखबारमा छापिएका थिए । जसमा राजा महेन्द्रद्वारा व्यक्त गरिएको शोक सन्देशको सार यस्तो थियो-

स्वर्गीय महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको असामायिक निधनमा आज शोकसभा मनाइँदै छ, त्यसको फलस्वरूप दिवंगत आत्मालाई शान्ति मिलोस् भनि ईश्वरसँग हाम्रो हार्दिक प्रार्थना छ । नेपाली साहित्य जगत्‌मा उहाँको निष्काम सेवा कुनै नेपालीले बिर्सन सक्ने कुरा छैन । हामीहरूको बीच उहाँ नरहँदा एक अपूरो भावनाको अनुभव हुनु स्वाभाविक छ ।

हुन त उहाँ असाध्य रोगको विकट अवस्थामाथि खासगरी नेपाल एकेडेमीबाट पनि यथाशक्य मेहनत भएकै जस्तो लाग्छ । सो बारे हाम्रो हजुरमा जाहेर हुन आएकै बखत पनि हुन सक्ने सहायता प्रदान गरिएको थियो तर अति दु:खको घटना घटिहाल्यो । उहाँप्रति साहित्य जगतको जति श्रद्धा भाव प्रकट गरे पनि अपूरो नै हुन्छ । अन्त्यमा फेरि एकपटक प्रार्थना गर्दछौँ कि दिवंगत आत्मालाई चिरशान्ति मिलोस् ।

त्यस्तै, प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालाले शोकसभामा भनेका थिए, 'देवकोटाज्यू, एक दैन्य जीवन बिताएर जानुभयो । उहाँप्रति घटेका जस्ता घटना सबैसँग घटिरहन्छन । जबसम्म समाजमा रहेका आर्थिक विषमता आदि जस्ता अनेक खराबीहरू हटाई समाजलाई अगाडि बढाउने कामतर्फ लाग्न सक्तैनौँ, तबसम्म प्रचलित परिपाटीअनुसार शोकसभा मनाएर विधि पुर्‍याउने काम गर्दैमा वा कसैको परिवारको केही व्यवस्था गरिदिँदैमा जिम्मेवारी पूरा गरेको भन्नु हुँदैन ।'

त्यस्तै, गणेशमान सिंहले श्रद्धाञ्जलि अर्पण गर्दै भने, 'कमलको फूल हिलोबाट उम्रेर पानीमा फूलेझैँ कविले एक सानो परिवारमा जन्म लिनुभई सामन्ती समाजबाट निस्कन खोज्नुभयो र क्रान्तिकारीहरूलाई साथ दिनुभयो तर उहाँ दाल, भात डुकुको फिक्रीबाट उम्कन नपाईकनै स्वर्गवास हुनुभयो ।'

त्यतिबेला आफ्नै व्यक्तिगत पारिवारिक आर्थिक समस्यासँग जुधिरहेका महाकवि देवकोटा आफैँले आफूलाई लागेको लिभर क्यान्सरजस्तो गम्भीर रोगको उपचार गर्न असमर्थ थिए । तर त्यतिबेला महाकविको स्वास्थ्यमा संवेदनशीलता देखाएर सरकारले केही पहल गरिदिएर उनको उपचारका लागि मुलुकबाहिर कतैको राम्रो अस्पतालमा पठाएको भए पक्कै पनि उनले त्यति चाँडो मृत्युवरण गर्नु पर्दैन थियो कि !

मृत्यु पक्कै कसैको हातमा हुँदैन तर राज्यले त्यतिबेला उनको उपचारमा उदासीनता देखाएको भने घटनाक्रमबाट पक्कै देखिन्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, कात्तिक २८, २०७७ ०८:४६