मृत्यु केको हुन्छ ? चेतनाको कि शरीरको !

A+ A A-

जयप्रसाद ढकाल बितेको आज १४ दिन भयो ।

कोरोना कहरका बीच यसपालि जोजो बिते पनि खासै चर्चा भएन । कोही पनि समवेदना दिनका लागि परिवारलाई भेट्न जान सकेनन् । समाज नै एक प्रकारले आफ्नै घरमा बन्दी भयो । मानिस नचाहेरै पनि असामाजिक बने । यो असामाजिकता बिस्तारै समवेदनाशून्य पनि हुँदै गएजस्तो अनुभव हुन थालेको छ । चिनेका धेरै मानिसहरू फेसबुकभरि मरे । फेसबुकमै मलामी गइयो । फेसबुकमै कसैले RIP लेखे, कसैले हार्दिक समवेदना लेखे । कत्तिले त फेसबुक हेर्नै भ्याएनन् र त्यस्ता शोकका समाचार नै थाहा पाएनन् ।

सुरुसुरुमा कोरोनाविज्ञ हुन चाहनेहरूले भने, 'कोरोना त्यस्तो डराउनुपर्ने रोगै नै हाेइन ।' त्यसो त प्रधानमन्त्रीले नै बेसार खाए च्वाट्टै हुन्छ भने । बजारमा बेसारको दाम बढ्यो र बेसारकाे हाहाकार भयो । मानिसले पहेँलै मुते । मरे पनि पूर्वरोगी र बुढाबूढीहरू मात्र मर्ने हुनाले निरोगी र हट्टाकट्टाले नडराउनू पनि भने । तर बिस्तारै देखिँदै जाँदै छ, कोरोना सासूससुरा स्याहार्न नचाहने बुहारीजस्तो हाेइन रहेछ । यो सबैलाई लाग्ने समाजवादी रहेछ । कोरोनाकै डरले जय काकाको समाजमा जुन सम्मान थियो, त्यसअनुसार न मलामी भए, न शोक समवेदनाका लागि मानिसहरू घरमा पुगे ।

जय काका अर्थात् जयप्रसाद ढकाल । उहाँ सबै उमेरका मानिसको काका हुनुहुन्थ्यो । उहाँ साझा काका हुनुको कारण थियो- शनिश्चरे–अर्जुनधारामा रहेका सबै ढकाल परिवारको कान्छो काका । त्यसैले उहाँ गाउँकै काका हुनुहुन्थ्याे ।

लप्टन अभिनारायण ढकालको कान्छो छोरा तथा धर्मप्रसाद ढकालको भाइ भएकाले पनि उहाँ काका हुनुभएको थियो । वि.सं. १९९० सालमा इलामको नाम्सालिङमा जन्मनुभएका उहाँको शिक्षा दार्जिलिङ र बनारसमा भयो । विद्यार्थीकालदेखि नै साहित्यमा रूचि रहेकाले उहाँको सङ्गत पनि साहित्यिक समकालीनहरूतिरै बढेर गयो ।

खासमा बनारसको विद्यार्थीकालदेखि उहाँ लेखनमा लाग्नुभएको हो । डा. तारानाथ शर्मा, बालकृष्ण पोखरेल, वल्लभमणि दाहाल, कोषराज रेग्मीहरूका समकालीन र सङ्गति बनेर लेखनमा लागे पनि उहाँले आफ्नो लेखनकाे पाटो समालोचनातिर मोड्नुभयो । उहाँले सुरुदेखि नै सिर्जनात्मक लेखन गर्नु भएन ।

सम्पन्न परिवारमा जन्मिएर सम्पन्नतामै हुर्किएको भए पनि आफ्ना भिनाजु डीपी अधिकारीको प्रभावमा परेर आफू कम्युनिस्ट पार्टीमा लागेको भन्नुहुन्थ्यो । उहाँ मात्र नभई उहाँमुनिका भाइभतिजाहरू पनि मार्क्सवादी नै थिए । आफू मार्क्सवादी भएकैले २०१२ सालमा प्रगतिशील लेखक संघको महासचिव बनेको भनी सुनाउनुहुन्थ्यो ।

विचारले मार्क्सवादी भए पनि कालान्तरमा उहाँले आफूलाई कम्युनिस्ट भन्न छोड्नुभएको बेला मेरो उहाँसँग सङ्गत बढेको थियो । कम्यनिस्ट पार्टीसँग विकर्षण हुनुको प्रमुख कारण झापाकाण्ड हुन पुग्यो ।

दाजु धर्मप्रसाद ढकाल पञ्च भए पनि आफ्ना ज्वाइँ, भाइ भतिजाहरू कम्यनिस्ट भएकाले आफूलाई कुनै असुरक्षा नरहेको भ्रम पाली आफ्नै केनिङ कम्पनीको एकान्तमा बसिरहनुभयो । नक्सलवादी आन्दोलनको प्रभावमा झापामा व्यक्ति हत्या हुन थाल्दा पनि उहाँले गाउँ छोड्नु भएन । फलस्वरुप उहाँ आफ्नो माइलो छोरो ज्ञानीराम ढकालका साथ मारिनुभयो ।

यस घटनापछि ढकाल परिवारभित्र रहेको कम्युनिस्ट आकर्षण स्वत: विलिन भयो र कोही पञ्च बने, कोही कांग्रेस बने । त्यही लहरमा पशुपति शमशेरको समीपमा पुगेका जय काका पनि पञ्च बन्नुभयो । उहाँ एक सम्पन्न व्यक्ति भएकाले उहाँको घर पञ्चहरूको भेला हुने र बास बस्ने पाहुनाघर बन्यो ।

निकै ठूलाठूला पञ्च निर्णयहरूमा उहाँको पनि अहम् भूमिका हुन्थ्यो । गाउँ फर्क सक्रिय भएका बेला आफू पदमा नगए पनि अरूलाई विभिन्न पदमा पुर्‍याउन सक्ने ठाउँमा उहाँ पुग्नुभएको थियो । एक समय यस्तो थियो– उहाँको घर पञ्च राजनीति गर्ने र जागिर खान चाहनेहरूका लागि शक्ति केन्द्र थियो । जय काकाको चिट्ठी लिएर जाने धेरैले जागिर पाएको सुनिन्थ्यो ।

२०३६ सालपछि उहाँको पञ्च राजनीतिको शक्ति स्वत: घटेर गयो । उहाँ आफैँ पदमा नजाने भएपछि उहाँको रुचि पनि त्यताबाट हट्दै गयो र उहाँकाे घरमा धाउने भीड पनि अन्यत्र मोडियो ।

उहाँको सबैभन्दा नजिकको छिमेकी थियौँ हामी । माथि सातपत्रेमा घर हुँदा पनि हाम्रै घरको नजिक हुँदै हरेक दिन केनिङ कम्पनीतिर जाने र फर्किने गर्नुहुन्थ्यो । मेरो पिताजीको ज्योतिष तथा अध्यात्ममा विशेष रुचि भएकाले जय काका प्रायः बुबासँग गफ गर्न रमाउनुहुन्थ्यो । उहाँहरूले गरेको गफ सुन्न म छेउमा बसिरहने गर्थें । धेरै सुन्थेँ, थोरै बुझ्थेँ तर सुन्थेँ ।

पछि हामीले सातपत्रेको जग्गा बेचेर सरेपछि नेपाल मिलको नजिक उहाँकै छिमेकी हुन आइपुग्यौँ । २०४४ सालदेखि मेरो उहाँसँग दैनिक उठबस हुन लाग्यो । त्यसबेलासम्ममा म जिल्लामा चिनिएको लेखक भइसकेको थिएँ । त्यही साहित्यिक कारणले उहाँले मलाई घरमा बोलाइरहन थाल्नुभयो । मलाई पनि उहाँजस्तो प्रतिष्ठित अभिभावकले साथीजस्तो गरी बोलाउन थालेपछि खुसी नलाग्ने र नजाने कुरै थिएन ।

राजनीतिबाट बाहिर निस्के पनि राजनीतिले दिएको मदिराको लतबाट भने उहाँ बाहिर आउन सक्नुभएको थिएन । मलाई पनि उहाँको यो बानीले गर्दा नजिक जान मन लाग्थेन । तैपनि बोलाएपछि जान्थेँ । उहाँ बिनाकाम नै रिक्सा बोलाएर आफू चढ्नुहुन्थ्यो र मलाई पनि चढाएर जताततै हाँक्न लगाउनुहुन्थ्यो ।

रिक्सामा बसेर मातेकै भए पनि त्यस्तो बेठेगानको कुरा कहिल्यै गर्नु हुन्थेन । त्यसबेलासम्म उहाँले लेख्न थाल्नुभएकाे थिएन । तर किताबहरू पढ्न सुरु गर्नुभएको थियो । समकालीन साहित्यको उहाँलाई खासै ज्ञान थिएन । आफ्नै पालाका किताब र लेखकहरूको मात्र कुरा गर्नुहुन्थ्यो । मैबाट उहाँ समकालीन पुस्ताबारे जानकारी लिनुहुन्थ्यो । हाम्रो प्रत्येक दिनको बसाइमा उहाँ पुराना कुरा मात्र गरिरहनुहुन्थ्यो ।

एकाएक उहाँले रक्सी पिउन छोड्नुभयो । सुरुमा कसैले पनि पत्याएनन् जयकाकाले यति सजिलै छोड्न सक्नुहोला भनेर । तर उहाँले त्यसलाई यसरी छोड्नुभयो- मानौँ, उहाँले त्यसलाई जीवनमै कुनै दिन छोएको होस् ।

एक दिन मैले भनेँ, 'काका ! तपाईं यी जे कुरा सधैँ दोहोर्‍याइरहनुहुन्छ, तिनलाई लेख्नुहोस् । तिनै कुराकाे पछि किताब बन्छ ।' तर उहाँलाई आफ्नो लेखनमाथि विश्वास मरिसकेको थियो । भन्नुभो, 'मेरो लेख्ने बानी हरायो । बरु म भन्छु तिमी लेख ।' मसँग त्यसो गर्ने फुर्सद पनि थिएन र मन पनि थिएन । मैले त्यो कुरा नमानेपछि उहाँ आफैँ लेख्न थाल्नुभयो ।

उहाँ एकदम नै परिस्कारवादी हुनुहुन्थ्यो । एक वाक्य लेखिसकेपछि त्यस वाक्यका शब्दहरूमा पटकपटक टिपेक्स लगाएर फेरिरहनुहुन्थ्यो । उहाँको त्यो जाँगर र मेहनत देखेर म छक्क पर्थें । मैले त कहिल्यै पनि टिपेक्स त के शब्दसमेत काटिनँ । त्यसैले मेरो लेखाइमा परिस्कार भेटिँदैन ।

पहिलापहिला उहाँले कापीको पाना टिपेक्सले रङ्गाएको देख्दा दिक्क लाग्थ्यो तर पछिपछि मलाई त्यो हेर्ने बानी हुँदै गयो । उहाँको लेखन साँच्चै नै परिस्कृत हुँदै गयो । लेखहरू राम्रा हुन थालेपछि अब छाप्नुपर्छ भनेर कर गर्न थालेँ । अनि उहाँले काठमाडौं गएकाे बेला नेपाली पत्र साप्ताहिकका सम्पादक जनार्दन आचार्यसँग कुरा गरेर आउनुभएछ र लगातार छाप्न थाल्नुभयो । केही लेखहरू त धारावाहिक पनि छापिए । काठमाडौंबाट छापिन थालेपछि उहाँका पुराना साथीहरूले पनि सम्पर्क गर्न थाले र चाँडै उहाँ पुरानो आफ्नो बाटोमा फर्किनुभयो ।

उहाँ आफूलाई प्रगतिशील वा प्रगतिवादी नभनेर यथार्थवादी समालोचक भन्न रुचाउनुहुन्थ्यो । उहाँका लेखनमा ती झलकहरू प्रशस्त पाइन्छन् । लेख्न थालेपछि झापाली साहित्यिक वातावरणमा उहाँको उपस्थिति विशेष हुँदै गयो । झापामा वास्तवमा गणेशबहादुर प्रसाईं र दान खालिङपछि स्तरीय समालोचक थिएनन् पनि । जुन विषयलाई छोयो, त्यसलाई महिनौँ लगाएर अत्यन्त धेरै सन्दर्भ सामग्रीहरू अध्ययन तथा प्रयोग गरी लेख्ने हुनाले उहाँले संख्यामा उति धेरै लेखहरू लेख्नु भएन । जति लेख्नुभयो विशेष लेख्नुभयो ।

लेख्नुभन्दा अघि मसँग छलफल गर्नुहुन्थ्यो । लेख्न थालेपछि हरेक पृष्ठ सुनाउनुहुन्थ्यो । अघिल्लो दिन सुनाइसकेको भोलिपल्ट फेरि सुरुदेखि नै सुनाउँदै पछिल्लो पृष्ठसम्म पुग्नुहुन्थ्यो । जब त्यो पूरै तयार हुन्थ्यो, त्यसलाई फेरि सुनाउँदै तत्काल बीचबीचमा शब्दहरूमा टिपेक्स लगाउँदै जानुहुन्थ्यो र बीचबीचमा सोध्नुहुन्थ्यो, 'कति प्रतिशत ठीक छ ?'

म दिक्क लागे पनि ध्यानले सुनेको जस्तो अभिनय गर्दै भन्थेँ, 'अब त सय प्रतिशत नै ठीक भो ।'

जब नेपाली पत्रमा छापिएर आउँथ्यो, पत्रिका हातमा बोकेर घर अगाडि आएर बोलाउनुहुन्थ्यो । मैले लेख्दै वा पढ्दै गरेको कामलाई त्यत्तिकै छोडेर निस्कनुपर्थ्याे । अनि हात समातेर डोहोर्‍याउँदै उहाँको घरमा पुर्‍याउनुहुन्थ्यो र फेरि सुनाउन थाल्नुहुन्थ्यो । मैले उहाँका हरेक लेखहरू कम्तीमा पनि छ/सातपल्ट सुनिसकेको हुन्थेँ ।

उहाँलाई लेख्नुभन्दा सुनाउन बढी मन पर्थ्याे । कति पल्ट त मैले उहाँका घरमा काम गर्ने मानिसहरूलाई पनि ती समालोचनाहरू सुनाउँदै व्याख्या गरिरहेको देखेको छु । मलाई मनमनमा हाँस उठ्थ्यो– कथा, कविता भए त तिनीहरूले पनि केही बुझ्थे होलान्, गोविन्द मल्ल गोठालेका नाटक, बालकृष्ण पोखरेलको भाषा, जगदीश शमशेर र रिमालका कृतिका बारेमा लेखिएका लेखहरू तिनले के बुझ्थे होलान् र ? तापनि मालिकले भनेको मान्नु र काम नगरी बस्न पाउनु उनीहरूलाई कहिले रमाइलै कहिले सास्ती हुँदो हो ।

उहाँमा लेख्ने र पढ्ने भूत सवार भइसकेको थियो । आफूलाई चाहिएका किताब किन्नै मात्र भनी भारतको बागडुगुराबाट रेल चढी दिल्लीसम्म पनि पुग्नुहुन्थ्यो । जति किताब ल्याउनुहुन्थ्यो, सबै पढेर फरर तिनको व्याख्या गर्नुहुन्थ्यो । हिन्दीका समालोचनाहरू धेरै पढ्नुहुन्थ्यो । उहाँले नेपाली साहित्यलाई पहिले जहाँ छोड्नुभएको थियो, त्यसैवरिपरिकै कृतिहरूमा आफ्नो समालोचना लेखनलाई केन्द्रित गर्नुभयो ।

मैले उहाँलाई पछिल्लो लेखनकालतिर पनि तान्न खोजेँ तर सकिनँ । उहाँले प्रस्ट भन्नुभयो, 'म ३० वर्ष पछि छुटिसकेको छु । अब मैले यो दूरीलाई पूरा गर्न सजिलो छैन । बरु मैले मेरै पुस्ता र त्योभन्दा अघिकै युगमा रमाउनुमा उचित हुनेछ ।'

त्यस बेला त मलाई उहाँको कुरा उति मन परेन तर पछि मैले बुझेँ- उहाँले एकदम नै ठीक भन्नुभएको रहेछ । कुनै पनि समालोचकले कुनै खास अवधिलाई आफ्नो लेखनकेन्द्र बनाएमा आफ्नो लेखन र ती कृतिहरूमाथि पनि न्याय हुने रहेछ । आज आएर म बुझिरहेको छु, म पनि खास विषय र सीमामा उभिएको छु ।

लामालामा समालोचनात्मक लेखहरू बारम्बार दोहोर्‍याएर पढिरहेको देखेपछि मलाई लाग्यो- अब यी लेखहरूको किताब नछाप्ने हो भने काकाले अरू नयाँ लेख लेख्नु हुन्न । अनि भनेंँ, 'काका ! अब किताब छाप्नुपर्छ ।'

उहाँले सुरुमा मेरो कुरालाई उति महत्त्व दिनु भएन । मलगायत अरूहरूले पनि भन्न थालेपछि २०५२ सालमा विश्वदीप मुद्रणालयबाट ‘साहित्य र संस्कृति’ नामको समालोचना संग्रह प्रकाशित भयो । किताब निस्केपछि उहाँमा नयाँ ऊर्जा थपियो ।

त्यसपछि लगालग उहाँले २०५७ सालमा आधुनिक नेपाली समालोचना र २०५९ सालमा आधुनिक नेपाली पत्रजगत् प्रकाशित गर्नुभयो ।

कुनै पनि विषयबारे लेख्नुपर्दा अत्यन्त गहिरो अध्ययन गर्ने, लेखिसक्न पटक्कै नहतारिने, अरूको रायसल्लाह लिने उहाँको बानी अनुकरणीय थियो । लागेपछि एकोहोरो लागिरहने उहाँको बानीले मेहनती पनि बनाएको थियो ।

आर्थिक रूपले सम्पन्न भए पनि उहाँमा लोभलालच थिएन । बिर्सिने बानीले गर्दा कैयौँले उहाँको हिसाबकिताबको दुरुपयोग गरे होलान् भन्ने मलाई लागिरहन्छ । उहाँकी छोरी र सानो छोरो दुवै भारतको खर्साङमा पढेर आएकाले नेपाली विषयमा कमजोर थिए । उनीहरूलाई नेपाली सिकाइ दिन अनुरोध गर्नुभयो । मैले पाँच/छ महिनाजति पढाएँ होला । उहाँले मलाई जनही महिनाको १ सय ५० रुपैयाँ दिन्छु भन्नुभएको थियो । हरेक महिना मलाई पैसा दिनुहुन्थ्यो । फेरि केही दिनमा घरमा ल्याएर म नभएको बेला आमालाई पनि दिनुहुँदो रहेछ । अनि म भोलिपल्ट त्यो पैसा पुर्‍याउन जान्थेँ । तीन/चार पल्ट यसरी मैले बढी आएको पैसा फिर्ता गरेको सम्झना छ । उहाँले त्यसरी कतिलाई दोहोर्‍याएर दिनुभो होला । कतिसँग फिर्ता लिन भुल्नुभो होला ।

चुनु काकी डिप्रेसनकी रोगी भएकाले सबै घरव्यवहार आफैँले चलाउनुपर्ने हुनाले १ किलो चिनी किन्नुपर्दा पनि आफ्नै गोजीबाट पैसा झिकेर दिने गर्नुहुन्थ्यो । अत्यन्त सरल र अहम् नभएको सरल व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्याे उहाँ । तर विगत छ वर्षदेखि डिमेन्सिया रोगका कारण बिर्सिने बानीले सताएर पछिल्लो काल कसैलाई पनि चिन्न नसक्ने अवस्थामा पुगी ८७ वर्षको उमेरमा उहाँ बितेको आज १४ दिन भएको छ । चेतन रूपमा उहाँ मरेको धेरै भएको थियो, शरीरले भर्खरै बित्नुभयो ।

नेपाली साहित्यको समालोचना विधालाई एउटा अत्यन्त उत्कृष्ट कृति उहाँले छोडेर जानुभएको छ । त्यो कृति पनि मोफसल पीडा बोकेर थन्किएको छ । मलाई लाग्छ उहाँको साहित्य र संस्कृति भन्ने समालोचनाको किताब विशिष्ट नेपाली समालोचनाका कृतिहरूका लस्करमा गौरवसँग उभिने हैसियत राख्दछ । मोफसलमा रहेर पनि त्यति उत्कृष्ट समालोचना लेख्न सक्नु जय काका अर्थात् जयप्रसाद ढकालको उत्कृष्ट समालोचनात्मक शक्ति हो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक २३, २०७७ १३:१९