अनि काेलकाता हुँदै बेलायतसम्म पुग्याे दाङ देउखुरीको नाम

A+ A A-

वि.सं. १८३२ मा कञ्चनपुरमा महाराज जंगबहादुर राणा लगायतका नेपाली प्रतिनिधि बेलायती राजकुमार एडवार्डका साथमा। तस्वीर: ब्रिटिस लाइब्रेरी

मुलुक संघीय संरचनामा प्रवेश गरेपछि हालै मात्र प्रदेशसभाको दुईतिहाइ बहुमतबाट यसअघिको प्रदेश ५ को नाम र राजधानी टुङ्गो लागेको छ । नाम लुम्बिनी प्रदेश र स्थायी राजधानी दाङको देउखुरी क्षेत्रलाई तोकिएको छ । योसँगै यतिबेला दाङ देउखुरी विशेष चर्चामा छ । देउखुरीको इतिहासबारे जान्न तेह्रौँ, चौधौँ शताब्दीमा सुकौराकोट दरबारबाट राज्य चलाएका थारु राजा दङ्गीशरणसम्म पुग्नुपर्ने हुन्छ ।

सुकौराकोटको पुरातात्त्विक अनुसन्धान यद्यपि जारी नै छ । यो लेख भने त्योभन्दा धेरैपछि नेपाल एकीकरणको आसपास, जंगबहादुर राणाको कार्यकालमा दाङ देउखुरीसँग जोडिएका प्रसङ्गसँगै जंगबहादुरको सवारी भएको दाङबारे केन्द्रित छ । त्यस्तै २००७ सालपछि २०१५ सालको आमनिर्वाचन, त्यसकाे वर्षदिनपछि २०१६ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री बीपी कोइराला र राजा महेन्द्रको दाङ देउखुरी भ्रमणलगायतका प्रसङ्गसमेत समेटिएको छ । जिल्ला विकास समिति दाङले जारी गरेको दाङ जिल्लाको चिनारी, नेपालको इतिहाससम्बन्धी विभिन्न पुस्तक, राजपत्रलगायतका विभिन्न कालखण्डका सरकारी अभिलेखसँगै स्थानीयसँगको संवादलाई स्राेत मानेर यो लेख तयार गरिएको छ ।

दाङ देउखुरीको नामबारेको ऐतिहासिक सन्दर्भ

साबिकको जिल्ला विकास समिति दाङले प्रकाशित गरेको दाङको चिनारीमा यसबारे यस्तो उल्लेख छ, 'दाङ देउखुरीको इतिहासबारे हापुर रतनपुर बगियाका टेकनाथ गौतमका अनुसार दाङ जिल्ला भनेर चिनिने यस क्षेत्रले दाङ र देउखुरी नामक दुई वटा उपत्यकाहरूका साथै यी उपत्यकाका वरिपरि रहेका पहाडी क्षेत्रका र तिनीहरूको पानी ढलीलाई बुझाउँछ ।

पहाडहरूका बीचमा रहेको मैदानी भूभागलाई बुझाउने संस्कृतको ‘द्रोण’ शब्दबाट ‘दाङ’ शब्दको उत्पत्ति भएको र पहिलो बस्ती ‘देवपुर’ शब्दबाट ‘देवपुरी’ शब्द उत्पत्ति भएको र सो शब्द अपभ्रशं भई ‘देउखुरी’ शब्द बनेको मानिन्छ ।' तर, 'देउखुरी' का रैथाने आदिवासी थारु समुदायमा चलेको जनश्रुती अनुसार भने 'देउखुरी' उपत्यका पहिले तलाउका रूपमा थियो । यसको रूपको आकार ठ्याक्कै गोडाको पाईलाको जस्तो भएकाले यसलाई देवताको खुर (पाईलो) अर्थात 'देवखुर', 'देउखुर' त्यस्तै देउखर पनि भनिन्थ्यो ।

वि.सं. २०२२ ताकाको दाङ देउखुरी उपत्यका।
तस्वीर श्रोत:- (जो र सोई हामरमेन अमेरिकी पिसकोर स्वयं सेवक)

त्यस्तै पछि यसलाई प्रशासनिक रूपमा 'देउखुरी' लेख्न थालिएको हो । यद्यपि, अझै पनि त्यस क्षेत्रका रैथाने थारुभाषी थारु एवं अवधि भाषी यादवहरूको बोलीको उच्चारणमा 'देउखर' नै सुनिन्छ । 'देउखुरी' को नामको सम्बन्धमा दुई किसिमबाट यसलाई हेर्न सकिन्छ । पहिलो माथि टेकनाथ गौतमले उल्लेख गरेझैं संस्कृत शब्दको 'दवपुर' बाट देवपुरी अपभ्रशं भई देउखुरी भएको हो भन्नेमा पहाडे नेपाली भाषाबाट प्रशासनिक भाषा प्रयोग गर्दा देउखुरी हुन गएको अनुमान गर्न सकिन्छ । त्यस्तै १९३२ सालको जंगबहादुर राणाको दस्तावेजमा 'देउखुरी' को नाम 'देउपुरी' प्रयोग भएको देखिन्छ ।

थारु समुदायको जनश्रुतीमा रहेको 'देवखुर' 'देउखर' लाई हेर्दा भने १९१६ ताका देउखरबाट प्राप्त भएको खबर भनी नेपाल स्थित ब्रिटिस रेजिडेन्टले काेलकातामा पठाएको पत्रमा समेत देउखर उल्लेख गरेका छन् । (जंगबहादुर र ब्रिटिस रेजिडेन्टको सन्दर्भ यसै आलेखमा चर्चा गरिनेछ ।)

प्रशासनिक भूगोलबारेको ऐतिहासिक सन्दर्भ

दाङ देउखुरीका थारु महिलाहरुको परम्परागत पहिरन र उनीहरुले टाउकोमा सामान ओसार्ने छिट्वा।
तस्वीर श्रोत:- (जो र सोई हामरमेन अमेरिकी पिसकोर स्वयंसेवक)

नेपाल एकीकरण हुनुभन्दा पहिले दाङ देउखुरी बाईसे राज्यअन्तर्गत थियो । नेपाल एकीकरणपछि भने दाङ देउखुरी सल्यान गौंडाका मातहतमा आयो । सल्यानी राजाका बंशज तेजबहादुर शाहलाई ‘राजा’ पद, पश्चिमी दाङको भाग र सल्यानको भागलाई समेटेर फलाबाङ राज्यका रूपमा ती राजालाई दिएपछि भने दाङ खण्डित हुन पुग्यो ।

१९३८ सालमा दाङको मैदानी भाग देउखुरीलाई भित्री मधेस तौलिहवा गोश्वाराका मातहतमा, १९९६ सालमा भैरहवा गोश्वाराका मातहतमा र २००३ सालमा नेपालगञ्ज गोश्वाराका मातहतमा राखिएको थियो । २००८ सालदेखि मात्र दाङ छुट्टै जिल्ला मानियो । तर, दाङको पश्चिमी भाग भने फालावाङ क्षेत्रमा पछिसम्म पनि कायम नै थियो । २०१८ सालमा राज्य उन्मूलनमा फालावाङ राज्यको समेत उन्मुलन भयो ।

दाङको ३ खण्डको करिब १ खण्ड तत्कालीन फालावाङ क्षेत्रमा रहेको थियो भनिन्छ । त्यतिबेला देउखुरीको पश्चिममा सुनार भन्ने सानो क्षेत्रसमेत छुट्टै थियो । त्यसपछि २०१९ साल मंसिरमा नेपाल १४ अञ्चल ७५ जिल्लामा विभाजन भएपछि मात्र आजको दाङ देउखुरीको पूर्ण अस्तित्वमा आएको हो ।

त्यतिबेला नै दाङमा बिजौरीदाङ, तुईदाङ, घोराहीदाङ, पछिल्लो देउपुर,सुनारको भाग (कुस्मा) र फलावाङको भाग मिलेपछि मात्र दाङ देउखुरी राप्ती अञ्चलको नयाँ जिल्ला कायम भएको हो । दाङ जिल्लाको सदरमुकाम घोराही र राप्ती अञ्चलको सदरमुकाम समेत दाङ नै कायम भएपछि दाङमा प्रमुख जिल्ला अधिकारी र अञ्चलाधीश रहन थाले ।

जङ्गबहादुर राणाकालीन दाङ देउखुरीको प्रसङ्ग

सन् १८५७ को उत्तर भारतमा त्यहाँको अंग्रेज शासनविरुद्ध सिपाही विद्रोह भड्किएको थियो । त्यहाँ अंग्रेजलाई सघाउन अंग्रेजको आग्रहमा नेपालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर आफैँले सेना लिई लखनउ गोरखपुरसम्म पुगेका थिए । त्यो विद्रोह मत्थर भएपछि पनि बेगम हजरत महल नाना राव, बाला रावलगायतको नेतृत्वमा अंग्रेजविरुद्ध विद्रोही समूह तयार थियो । त्यही समूह अंग्रेजको पक्राउबाट जोगिन र यता नेपालबाटै भारततिर आन्दोलन गर्नेगरी थुप्रै विद्राेही सेना र हातहतियारसहित १८५९ को सुरूवातमा नेपाल पसेको थियो ।

वि.सं. २०२२ ताकाको दाङ देउखुरीको प्राचीन घर।
तस्वीर श्रोत:- (जो र सोई हामरमेन अमेरिकी पिसकोर स्वयंसेवक)

थुप्रैलाई अंग्रेजले आममाफी दिएको भए पनि अंग्रेजका श्रीमती, छोराछोरीलगायत तिनका पारिवारिक सदस्यहरूको हत्यामा संलग्न भन्दै तिनलाई समातेपछि मृत्युदण्ड नै दिने मनसायमा अंग्रेज सरकार थियो ।

त्यसैले उनीहरू अंग्रेजको कैद हुनबाट जोगिन चाहन्थे । तीमध्ये बेगम हजरत महल, नाना राव र बाला रावका श्रीमती एवं परिवारका महिला सदस्यहरूलाई जंगबहादुरले काठमाडाैंमा शरण दिएका थिए । तर, नाना राव र बाला रावलगायतका अन्यलाई भने नेपालले औपचारिक शरण दिएन । तीमध्ये हातहतियारसहित त्यताबाट आएका विद्राेही सेनालाई नियन्त्रणमा ल्याउन नेपाली र अंग्रेज सेनाले संयुक्त रूपमा कारबाही समेत चलाएको थियो ।

दुवै भाइ नाना राव र बाला राव आफ्ना सहयोगीसहित देउखुरीको जंगलमा बसोवास गरिरहेका थिए । त्यहीँको जंगलमा औलो लागेर ती दुईमध्ये एकको निधन भयो । त्यतिबेला अंग्रेज सरकारले नेपालमा रहेका ती सबैलाई आफूसमक्ष सुपुदर्गी गर्न जंगबहादुरलाई दबाब दिएको थियो । तर, जंगबहादुरले शरणको मरण गर्ने हाम्रो हिन्दु धर्मशास्त्रअनुसार सुहाउँदैन भनी सुपुर्दगी नगरी नेपालबाट अंग्रेजविरुद्ध गतिविधि हुन नदिने आश्वस्त पारेर महिलाहरूलाई भने शरण दिएका थिए ।

सन् १८४९ मा पञ्जावकेशरी रणजित सिंह कि रानी चाँद कुँवरलाई जंगबहादुरले नेपालमा शरण दिएको एक दशकपछिको दोश्रो घटना थियो यो । बेगम हजरत महलसँगै त्यो विद्राेहका नाइकेनाना रावलाई अंग्रेजले आफूसमक्ष सुपुर्दगी गर्न निकै दबाब दिएकाे थियो । देउखुरीको जंगलमा मरेका नाना राव हुन् वा बाला राव भन्नेमा इतिहासकारहरू समेत एकमत हुन सकेका छैनन् । त्यसमा भारतीय इतिहासकारहरूले भने नेपाल र अंग्रेजले प्रवाह गरेको सूचनाका आधारमा नाना रावको निधन भएको उल्लेख गरेका छन् ।

तर, राणाकालीन इतिहास लेख्ने पुरुषोत्तम शमशेर जबराले श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्त नामक पुस्तकमा भने त्यहाँ मर्ने नाना नभई बाला राव रहेको उल्लेख गरेका छन् । उनका अनुसार बालारावको निधन भएको तर जंगबहादुरले 'नाना राव औलो लागेर मरे' भनेर अंग्रेज सरकारलाई गलत खबर दिएका थिए । त्यस्तै नानालाई देउखुरीबाट पहिले कैलालीनजिक, पछि नेपालगञ्जनजिक र पछि दाङमा लुकाएर रखिएको थियो । पछि फेरि नानाको इच्छाबमोजिम उनी भारत फर्केर भेष बदलेर बसेको र उतै निधन भएको श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्तमा उल्लेख छ । तर, निधनको खबर अंग्रेजलाई दिँदा पनि उनीहरूले शव नै भए पनि बुझाउन आग्रह गरेका रहेछन् नेपालसँग ।

२०२२ ताकाको देउखुरीको राप्ती नदी।
तस्वीर श्रोत:- (जो र सोई हामरमेन अमेरिकी पिसकोर स्वयंसेवक)

नाना रावको वर्णनका साथ काेलकातादेखि बेलायतसम्म देउखुरीको नाम 'देउखर' का रूपमा पुगेको त्यसै घटनामा हो । सन् १८५९ को अक्टोबर ०८ को मितिमा नेपालस्थित ब्रिटिस रेजिडेन्ट राम्सेले काेलकातास्थित गभर्नर जनरललाई नाना रावको निधनबारे एउटा पत्र पठाएका रहेछन् । पत्रमा उनले सरदार कर्णेल सिद्धिमान सिंह राजभण्डारीले भर्खरै 'देउखर' बाट जंगबहादुर राणालाई दरबारमा पठाएको खबअनुसार गत २४ सेप्टेम्बरमा 'देउखुर' को जंगलमा नाना रावको निधन भएको आधिकारिक खबर प्राप्त भएको भनी उल्लेख गरेका रहेछन् । साथै पत्रमा आफ्ना जासुसहरूद्वारा ब्राह्मणकै निधन भएको र ब्राह्मण हिन्दु धर्मसंस्कारअनुसार अन्तिम संस्कार सम्पन्न भएको खबर आफूले प्राप्त गरेको भनी उल्लेख गरेका छन् ।

नाना रावबारे लेख्ने अधिकांश भारतीय एवं पश्चिमा इतिहासकारहरूले नाना रावको निधन देउखरमा निधन भएको लेखेका छन् । तर, नाना कहिले कता फेला परे, कहिले कता भेटिए भन्नेबारे थुप्रै अफवाह बेलाबेलामा फैलने गरेको समेत उल्लेख गरेका छन् । (नाना साहेब-लेखक-डा. मोतीलाल भागर्व - उत्तर प्रदेश भारत)

सन् १८६९ मा नेपाल र ब्रिटिस इन्डियाबीचको सीमा सर्भेको समयदेखि नै दाङ देउखुरीको दक्षिणी सीमावर्ती चुरे र डुडुवा शुत्लाबारे सीमा रेखा कहाँ मान्ने भन्ने विवाद सतहमा देखियो । पछिल्लो ७० वर्षयता नेपालले निर्वाध रूपमा भोगचलन गरिरहेको र त्यसको कर पनि नेपाललाई बुझाउने भएकाले नेपालको स्वभाविक दाबी ठहर हुने गर्दथ्यो डुडुवा चुरेको सम्पूर्ण पानी ढलोमा ।

नेपालले सन् १८७४ मा त्यसरी नै त्यसको सम्पूर्ण भूभागमाथि आफ्नो दाबा प्रस्तुत गर्‍याे । विवाद बढ्दै गएपछि उता ब्रिटिस भाइसरायले ०२ अप्रिल १८७४ मा पानीढलोबारे छिनोफानो गर्न भन्दै एउटा नयाँ संयुक्त आयोग गठन गरे । जसलाई बहुमतबाट निर्णय गर्ने कार्यादेश दिइएको थियो । तर, संयुक्त आयोगले काम थाल्नुअघि नै ब्रिटिस इन्डियाका सर्भेयरले एकतर्फी रूपमा केही सीमा स्तम्भ गाड्ने काम गर्न थाले । जसमा नेपालका प्रधानमन्त्री जंगबहादुरले कडा आपत्ति जनाए । जंगबहादुर राणाको कार्यकालको अन्तिम समयतिरै देखिएको मुख्य र गम्भीर सीमा विवाद थियो यो । यो विवाद कति संवेदनशील र महत्त्वपूर्ण रहेछ भन्ने बुझ्न त जंगबहादुर घोडा दौडाएर सीधा भाइसरायलाई भेट्न काेलकातातर्फ हानिएको घटनाले नै पुस्टि गर्छ । सोही अक्टोबरमा जंगबहादुर काेलकाता पुगेर तत्कालीन भाईसराय लर्ड नर्थब्रुकसँग भेट गरे ।

जंगबहादुर र भाइसरायका बीचमा दुई दिनसम्म घनिभूत रूपमा छलफल चल्यो । छलफलपछि दुवै पक्ष एउटा संयुक्त आयोगको गठन गर्ने निर्णयमा पुगे । त्यस्तै दुवै पक्षको सहमतिमा एकजना मध्यस्थकर्ताको समेत चयन गरियो । त्यहाँ नेपाली र ब्रिटिस प्रतिनिधिको मत बाँझिएमा उक्त तेश्रो व्यक्तिकाे मत नै निर्णायक मानिने समेत सहमति भयो ।

यसरी नेपालबाट कर्णेल सिद्धिमान सिंह राजभण्डारी र ब्रिटिस इन्डियाका तर्फबाट ले.क. म्याक एण्ड्र्यु चयन भए । मध्यस्थकर्ताका रूपमा टि.डि. फोर्सिथ चयन भए । उक्त आयोगले (Arra) अर्‍आ नदीदेखि बगौडातालको पहाडी भागमा रहेको चुरे (शिवालिक) शृङ्खलाको दक्षिण पहाडको फेदीले समथर भाग भेटिने स्थानलाई दुई देशबीचको सीमा कायम गरी करिब तीन महिनाको छोटो अवधिमा नै विवाद समाधान गर्‍याे । त्यस्तै ०७ जनवरी १८७५ का दिन दुई मुलुकका आयोगका तिनै प्रतिनिधिका बीचमा नयाँ सम्झौतामा हस्ताक्षर भयो । (नेपाल-भारत सम्बन्ध सन् १८१६-१८७७ लेखक:- रमाकान्त सन् १९६८ जयपुर राजस्थान भारत)

वि.सं. २०२२ सालमा दाङमा सम्पन्न आध्यात्मिक सम्मेलनको मञ्च जसलाई राजा महेन्द्रले उद्घाटन गरेका थिए।
तस्वीर श्रोत:- (जो र सोई हामरमेन अमेरिकी पिसकोर स्वयंसेवक)

आजभन्दा १४५ वर्षअघि १९३२ सालको मंसिर महिना (सन् १९७५-७६) मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणा भारतीय भूभाग बनवासा भएर आउने बेलायतका राजकुमार 'प्रीन्स अफ वेल्स' लाई स्वागत गर्नका लागि राजधानी काठमाडाैंबाट त्यता प्रस्थान गरेका थिए । नेपाली भूभागमा पाइला टेक्ने तत्कालीन राजकुमार एडवार्ड अल्बर्ट (पछि बेलायती राजा एडवार्ड सप्तम) सन् १८७६ मा नेपालमा सिकार खेल्न आएका प्रथम बेलायती शाही परिवारका सदस्य थिए ।

जंगबहादुरको सवारी दलमा उनका भाई क.ज. धीर शमशेर जवरा, छोराहरू मेजर ववरजंग राणा र मेजर अम्बरजंग राणा समेत सहभागी थिए । कमलमणि दिक्षितले सम्पादन गरेको पुस्तक 'बत्तीस सालको रोजानाम्चा' बाट यो सम्पूर्ण विवरण लिइएको हो जसमा आजको 'देउखुरी' को नाम त्यतिबेला 'देउपुरी' उल्लेख छ । उक्त पुस्तक त्यो यात्रा बृत्तान्त र त्यसमा सैनिक पहरासँग सम्बन्धित छ ।

मंसिर महिनामा काठमाडाैंबाट त्यता लागेका जंगबहादुर देउखुरी पुग्दा पुस महिना लागिसकेको रहेछ । उनको यात्रा विवरणमा तत्कालीन 'देउपुरी' का अन्य विभिन्न ठाउँको नाम समेत उल्लेख गरिएको छ । जुन नाममध्ये आज पनि धेरै नाम थोरै फरकसहित अस्तित्वमा छन् ।

तत्कालीन बुटवलको अन्तिम सीमा आजको कपिलवस्तु सुरहीखोला सकिएपछि रणसिब्यासीबाट तत्कालीन देउपुरीको सीमाना सुरु हुने रहेछ । त्यसपछि मलमला (गोबरडिहा), बनकटुवा (लालमटिया), करिया (कौडिया), रियारखोला (रिहार), लौकीगाउँ (लम्की), गाभरसोति (गाभर भ्याली) हुँदै मधुवन् गौडी मा पुगेर टुङ्गिन्छ । (कोष्ठमा राखिएका नामहरू हिजाेआज त्यस क्षेत्रलाई चिनिने नाम हो ।)

त्यसपछि नयाँ मुलुकको झिजरीनारा अर्थात् आजको बाँके जिल्ला सुरु हुने रहेछ । यहाँ उल्लेखित धेरै नाम आज पनि अस्तित्वमा छन् । त्यो अभिलेखका आधारमा सन् १८५७ मा लखनउ विद्राेह दबाउन बेलायतलाई शैन्य सहयोग गरेर नयाँ मुलुक भनिने आजका चार जिल्ला बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर नेपालमा नगाभिदासम्म नेपालको तराईको अन्तिम सिमाना त्यतिबेलाको देउखुरीको मधुवन् गौडीसम्म रहेछ भन्ने देखिन्छ ।

देउखुरीमा पहिलो बास रणसिब्यासीमा बसेका रहेछन् । जहाँको रासन पानीको राम्रै बन्दोबस्त कर्णेल लोकबहादुर थापा क्षत्रीले गरेका रहेछन् । रणसिब्यासीबाट २ कोष पश्चिममा रहेको बनकटुवा (लालमटिया) मा दोश्रो बास बसेका रहेछन् । बनकटुवाबाट ३ कोष पश्चिममा रहेको करिया खोला (कौडिया) मा तेश्रो दिनको बास बसेका रहेछन् ।

दाङ देउखुरीका पुरुष थारुहरुको परम्परागत पहिरन र सामान बोक्ने तरिका।
तस्वीर श्रोत:- (जो र सोई हामरमेन अमेरिकी पिसकोर स्वयं सेवक)

त्यस्तै करियाखोलाबाट ०४ कोष पश्चिम रियारखोला (रिहार) मा चौथो बास बसेका रहेछन् । रियार खोलामा बास बस्दा धीर शमशेरले त्यहाँको जंगलमा एउटा बाघ मारेछन् । बेलायती राजकुमारलाई सौगात दिन रियार खोलादेखि बाघ मार्न सुरु गर्दा पहिलो दिन नै १८ बाघ मारेका रहेछन् । देउखुरीमा थारु समुदायले बाटोपुल, कुला, पाटीझिटी राम्रोसँग बन्दोबस्त गरी समग्र क्षेत्र बस्न योग्य बनाएकोमा जंगबहादुर साह्रै खुसी भएका रहेछन् ।

थारु समुदायको त्यस कामबाट उनी साह्रै प्रभावित भई उनले त्यहाँका थारुहरूलाई सैयौँ बिघा जमिन बिर्ता पनि दिएको रहेछन् । पाँचौँ दिन लौकीगाउँमा (लम्की) र छैठौं दिनको वास देउपुरीको अन्तिम सिमाना मधुवन् गौडीमा बसेका रहेछन् । आज पूर्वपश्चिम महेन्द्र राजमार्ग रहेको त्यही देउखुरीको क्षेत्रको आसपासबाट जंगबहादुरले त्यतिबेला पूर्वपश्चिम यात्रा गरेका रहेछन् । जंगबहादुर पश्चिम जाने बेला नेपालको बाटो भएर गए तर फर्किने बेला भने उनी भारत गएर भारतीय भूमी हुँदै तीर्थब्रत गर्दै नेपाल फर्किए ।

२००७ सालको प्रजातन्त्रपछिको दाङ देउखुरी

२००७ सालमा नेपालमा राणा शासनको अन्त्य भयो र प्रजातन्त्र आयो । प्रजातन्त्रपछि २००८ सालमा मात्र प्रशासनिक रूपमा मात्र दाङ देउखुरी छुट्टै जिल्ला घोषणा भयो । दाङमा बडा हाकिम रहन थाले । त्यतिबेलासम्म पनि पश्चिम दाङ फालावाङ राज्यमा नै थियो । दाङ देउखुरी जिल्लामा पूर्वी दाङ र देउखुरीको क्षेत्र थियो । त्यतिबेला भारतीय बाटो जरुवा हुँदै कोइलावास नै दाङ देउखुरी प्रवेश गर्ने मुख्य बाटो थियो । भारतको जरुवासम्म भारतीय रेल्वे लाइन जोडिएको थियो । भारतीय गोण्डा जिल्लाको तुल्सीपुर बजारमा रहेको डाँक कार्यालय र त्यही ठेगानाबाट नेपालको चिठिपत्र आदानप्रदान हुन्थ्यो । दाङ प्रवेश गर्ने अर्को बाटो भने नेपालगञ्ज नाका बाट थियो ।

त्यतिबेला भारतबाट नुनतेल ल्याउने काेइलावास, नेपालगञ्ज र झण्डनगर मुख्य नाका थिए । त्यस्तै घोराही, छिल्लीकोट, मानपुर (बिजौरी) मुख्य बजार थिए । नेपालगञ्जबाट दाङको अमिलियासम्म मोटरबाटो थियो । यसरी मुलुकभित्रबाट गोरेटो र घोडेटो बाटोबाट नहिँड्नेका लागि दाङ देउखुरीलाई नेपालका अन्य जिल्ला र केन्द्रसम्म जोड्ने भारतीय नाका तिनै थिए ।

२०१० साल वैशाखमा कार्यकर्ता प्रशिक्षण कार्यक्रममा भाग लिनका लागि बीपी कोइरालासमेत दाङ पुगेका थिए । उनी भारतीय बाटो जरुवा हुँदै कोइलावास त्यस्तै त्यहाँबाट जिपमा गोबरडिहा पुगेका थिए । उनी घोराही, मानपुर हुँदै त्यतिबेला फालावाङ राज्यअन्तर्गत रहेको टरिगाउँसम्म पुगेर त्यतिबेला आमसभालाई सम्बोधनसमेत गरेका थिए । त्यतिबेला दाङ नेपाली कांग्रेसका परशुनारायण चौधरी र वामपन्थी कांग्रेसका भरतमणी शर्मा घिमिरेहरूजस्ता प्रभावशाली हस्तीहरूको गृह जिल्ला थियो । उनीहरू दुवै जना देउखुरीका थिए ।

२०११ सालमा नेपाली कांग्रेसले थालेको सत्याग्रहको आन्दोलन दाङमा भने हिंस्रक हुँदै गयो । सोही असोजको अन्तिमतिर त्यतिबेला शिक्षा विभागका डाइरेक्टर जितेन्द्रबहादुर शाह र पूर्वमन्त्री भरतमणी शर्मा घिमिरेको घरसमेत जलाएको खबर त्यतिबेलाको अखबारमा सम्प्रेषण भएको थियो । सोही घटनाबारे छानबिन गर्नका लागि काठमाडाैंबाट नेपाल सरकारले विशिष्ठ अधिकारी नै खटाएको थियो ।

त्यस्तै दाङमा हिंसात्मक आन्दोलन बढ्दै गएपछि स्थिति नियन्त्रणमा ल्याउन काठमाडाैंबाट सेना नै पठाउनु परेको थियो । सोही मंसिरमा काठमाडाैंबाट शेर पल्टनको बटालिएन नै दाङ पठाएको थियो । अन्यत्रको सताग्रह रोकिएको भए पनि केन्द्रीय नेतृत्वलाई नमान्ने भन्दै दाङ कांग्रेसले माघ महिनाको पहिलो हप्तासम्म आन्दोलन जारी नै राखेको थियो । (दैनिक समाज अखबारका विभिन्न मितिमा प्रकाशित समाचार)

२०१५ सालको आमनिर्वाचनका बेला फालावाङ राज्यको पश्चिम दाङको क्षेत्रलाई समेत समेटिएका दुइटा निर्वाचन क्षेत्र थिए । एउटा पूर्वी दाङ र देउखुरी त्यस्तै अर्को फालावाङ राज्य, पश्चिम दाङ र सल्यानसमेत समेटिएको क्षेत्र थियो । तीमध्ये पूर्वी दाङ र देउखुरीको निर्वाचन क्षेत्रबाट देउखुरी गोबरडिहाका परशुनारायण चौधरी निर्वाचित भएका थिए । त्यस्तै सल्यान दक्षिण पूर्व फलावाङ राज्य दाङ, उत्तर पश्चिमबाट दाङ जिल्ला प्रगन्ना काँटा छिल्ली मौजा बनहरी विर्तानिवासी गणेशकुमार शर्मा निर्वाचित भएका थिए । (नेपाल राजपत्र २८ वैशाख २०१६)

परशुनारायण चौधरी बिपी कोइराला नेतृत्वको प्रथम जननिर्वाचित सरकारमा शिक्षामन्त्रीसमेत भए । उनी शिक्षामन्त्री भएपछि सोही वर्ष देउखुरीको गोबरडिहा बिद्यानगरमा देउखुरी क्षेत्रमा नै पहिलोपटक प्राथमिक विद्यालय खुल्यो । दाङको घोराहीमा भने त्यसअघि नै पद्म शमशेरको पालामा विद्यालय खुलिसकेको थियो ।

प्रम बीपी राजा महेन्द्रले भ्रमण गरेको दाङ देउखुरी

२०१६ सालको तिहारपछि राजा महेन्द्रको पश्चिम नेपाल सवारी भयो । उक्त भ्रमण दलमा सवारीमन्त्रीका रूपमा डा. तुलसी गिरी सहभागी थिए । त्यस्तै दाङसम्म त राजाको सवारीमा प्रधानमन्त्री बिपी कोइराला नै सहभागी थिए । बिपी राजकीय भारत भ्रमणमा जानुपर्ने भएकाले उनी देउखुरी नगई दाङबाट नै फर्किए । तर, राजा महेन्द्रले भने पहिले पूर्वी दाङ, त्यस्तैपछि देउखुरीको समेत भ्रमण गरे । पूर्वी दाङ र देउखुरीमा राजा महेन्द्रको स्वागतमा त्यहाँका जनताले गरेको स्वागत भाषणलाई प्रचार विभागले उतिबेलै पुस्तिकाका रूपमा प्रकाशन गरी सार्वजनिक गरेको थियो । तिनै दुई पुस्तिकामा दाङ देउखुरीका जनताले गरेको सम्बोधनका आधारमा त्यसबखतलाई चर्चा गरिएको छ ।

राजा महेन्द्र पश्चिम देश दौडाहाको क्रममा पहिले १४ पुस २०१६ मा पूर्वी दाङ पुगेका थिए । त्यहाँ उनका साथमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री बिपी कोइरालासमेत थिए । उनीहरू प्युठानबाट देवीथानको बाटो हुँदै घोराही पुगेका थिए । त्यतिबेला दाङ देउखुरीका जनताका लागि सबैभन्दा ठूलो समस्या भारतले देउखुरीको राप्ती नदीमा निर्माण गर्ने भनेको जलकुण्डी बाँध आयोजना थियो ।

१ सय ५० वर्ग माइलको क्षेत्रमा विशाल बाँध बन्ने र उक्त आयोजनाले त्यतिबेला ४० हजार जनता विस्थापित हुने डरले दाङ देउखुरीका जनतालाई सताएको थियो । उनीहरूले त्यसको विरोध गर्दै निर्माण कार्य रोक्न माग गर्दै दाङ देउखुरीबाट काठमाडाैंसम्म डेलिगेसन नै गएका थिए । त्यस्तै राजा र प्रधानमन्त्री आएको अवसर पारेर त्यहाँका जनताले विरोध गरेका थिए ।

'जलकुण्डी आयोजना बन्द गरियोस्ः दाङ देउखुरीलाई डुब्नबाट जोगाइयोस्' भन्दै पाँच हजार जनताले त्यतिबेला बृहत् प्रदर्शन समेत गरेका थिए । जलकुण्डी बाँधका लागि नेपालसँग भारतको कहिल्यै सम्झौता भएकै थिएन । वास्तवमा त्यसमा के भएको थियो भने टंकप्रसाद आचार्य प्रधानमन्त्री भएका बेला भारतले नेपालका केही नदीहरूको पानीको बहावबारे सर्भे गर्ने भन्दै मौखिम अनुमति मागेको थियो ।

त्यतिबेला त्यस क्षेत्रको अनुमति नलिएको भए पनि भारतले बिनाअनुमति धेरै नदिहरूको सर्वेक्षण गर्‍याे । भारतले आफूलाई अनकूल हुनेदेखि त्यसलाई बहुउद्देश्यीय परियोजनाका रूपमा निर्माण गर्ने प्रयास गरेको थियो । बिपी कोईरालाको सरकारका पालामा त्यसलाई लिएर ठूलो विरोध भयो । घोराहीकै स्वागत कार्यक्रममा १४ पुसका दिन बिपी कोइरालाले 'देउखुरीलाई डुबाएर जलकुण्डी आयोजना बन्न सक्ने छैन र हामीलाई फाइदा हुने हो भने मात्र चालू हुन सक्दछ भन्ने आश्वासन दिए ।'

विरोधपछि त्यो आयोजना खारेज भयो । तर, भारतीय संसदमा त्यो आयोजना निर्माण गरिनुपर्छ भनेपछिसम्म पनि आवाज उठ्दै आएको थियो । राजा महेन्द्र र बिपीको दाङ भ्रमणभन्दा वर्ष दिनअघि भारतको उत्तरप्रदेशको विधानसभामा छलफल हुँदा त्यहाँका प्रादेशिकमन्त्रीले विधायकलाई नेपालले आयोजना बनाउन स्वीकृति नदिएको तर सर्वेक्षणको अनुमति पाएको बताएका थिए ।

दाङ देउखुरीमा त्यतिबेला नेपालका अन्य भागमा जस्तै बाटोघाटो, स्वास्थ्य, शिक्षा, बत्ती, पिउने पानी, रोजगार आदिको अभाव थियो र त्यहाँको जनताले त्यही माग गरेका थिए । त्यति बेलासम्म त्यहाँका मानिस १०/१२ दिनको सिदासामल बोकेर झण्डनगर (कृष्णनगर), कोइलावास र नेपालगञ्जसम्म नूनतेल बेसाउन जाने गरेको राजा र प्रधानमन्त्रीलाई थिए । मानिस र घोडासम्म हिँड्ने बाटो अरु समयमा जे जस्तो भए पनि वर्षायाममा निकै गाह्रो हुने बताउँदै त्यतिबेला नेपालगञ्जबाट अमिलियासम्म मोटर चल्ने बाटो भएकाले अमिलियाबाट दाङ र देउखुरीबाट दाङसम्म चल्ने मोटरबाटोको माग गरेका थिए ।

कृषि उन्नत बीउ मलको अभाव, जोत्ने गोरुको राम्रो नश्लको अभाव, कृषि प्रणाली पुरानो ढाँचा र सिँचाइको प्रबन्ध राम्रो नभएकाले खाद्यान्न उत्पादन निरन्तर घटिरहेको बताउँदै त्यसमा राम्रो व्यवस्था गरिदिन माग गरेका थिए । त्यतिबेला चितवनको राप्तीदून क्षेत्रलाई विकास क्षेत्र घोषित गरेझैं दाङ देउखुरीलाई समेत त्यस्तै घोषित गरी विकास गर्नसमेत माग गरेका थिए ।

फालाबाङ राज्यअन्तर्गत राख्दा सल्यान सेवा लिन जान कठिनाइ परेको भन्दै त्यस क्षेत्रलाई समेत समेटेर बृहत् दाङ देउखुरी क्षेत्रलाई एउटै गोश्वाराअन्तर्गत राख्न माग गरेका थिए । दाङ देउखुरी उपत्यकामा राप्ती नदीका कारण इतिहासमा कहिल्यै अनावृष्टि नपरेको भन्दै जलकुण्डी बाँध बनाएर विनाश ननिम्त्याउनसमेत चेतावनी दिएका थिए ।

बीपी कोइराला दाङबाट नै फर्किएको भए पनि १६ पुसमा राजा महेन्द्र घोराहीबाट देउखुरी ओर्लिए । उनका साथमा थिए, सवारी मन्त्री डा. तुलसी गिरी । भनिन्छ- राजा महेन्द्रले जननिर्वाचित सरकारविरुद्ध कू गरी पञ्चायत स्थापना गर्ने बीजारोपण पनि त्यहीँदेखि गरेका थिए । नेपालको इतिहासमा पहिलोपटक तत्कालीन समयमा देवता समान मानिने राजा प्रजाको घरदैलोमा आउँदा देउखुरीवासीले उनको भव्य स्वागत गरे ।

त्यतिबेलासम्म देउखुरीमा ९५% थारु र त्यसपछि अन्य ५% मा समेत यादवहरूको समेत बसोवास थियो । देउखुरीका धर्तिपुत्र थारुहरू नै थिए, जसले सैयौं वर्षसम्म औलो सहेर पनि देउखुरीलाई आवाद गराएका थिए । देउखुरीको स्वागत समितिले भने स्वागत भाषणमा देउखुरीको विगतको इतिहाससँगै त्यहाँको वर्तमान स्थितिको जानकारीसँगै भविष्यका लागि समेत केही माग राखेका थिए ।

राप्ती नदिलाई माता उपमा दिँदै राप्तीकै बाढीले तलाउलाई पुरेको र त्यसमापछि रुखविरुवा उम्रन गई घना जंगल भएको पछि थारुहरूले नै त्यसलाई फडानी गरी बस्नयोग्य बनाएको उल्लेख गरेका थिए । घना जंगल, हिंस्रक पशुहरू, राप्ती नदीको बाढी र औलोजस्तो भयानक त्रासमाथि विजयी गर्दै केवल थारु जातिले नै त्यस क्षेत्रलाई अहिलेको स्वरूप दिएको उनीहरूको भनाइ थियो । त्यसमा दिएको तथ्यांकअनुसार त्यतिबेला पूर्वी दाङ र देउखुरीमा करिब १ सय ७५ गाउँ र ४० हजारको जनसंख्या थियो ।

खेतीका लागि देउखुरीको मलिलो माटोको चर्चा गर्दै जुन बालीसमेत फल्ने उल्लेख गरेका थिए उनीहरूले । त्यस्तै देउखुरीको आवादी भएदेखि त्यतिन्जेलसम्म कहिल्यै अनावृष्टी वा अतिवृष्टिले अनिकाल नपरेको समेत स्मरण गराएका थिए । देउखुरीमा थारुहरूको परम्परागत चलनका रूपमा रहेको प्रधान प्रथा, त्यस्तै समुदायस्तरमा रहेको कुलो बाँधको निर्माण गर्न एकजुट हुने कुलाह प्रथाका कारण पनि हरेक चैत्र महिना र श्रावण महिनामा दुई बाली धान र हिउँदमा अर्को एक बाली अनाज उत्पादन हुने जानकारी गराएका थिए ।

त्यतिबेला पनि वास्तविक किसानहरूसँग जमिन नभएको, त्यस्तै औलोका कारण त्यसबाट जोगिन आधुनिक प्रविधिको अनुसरण भन्दा पनि परम्परागत रूपमा जाँड नै पिएर त्योसँग लड्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्थाबारे समेत अवगत गराएका थिए ।

तेह्रौं/चौधौं शताब्दीमा थारु जातिको एकछत्र राज हुँदा सम्पन्न थारु समुदायको अवस्था अहिले ज्यादै नाजुक भएको तर थारुहरू परिश्रमी, मेहनती, शान्तिप्रेमी रहेको जनाएका थिए । पिउने पानीको राम्रो व्यवस्था नहुँदा वर्षैपिच्छे हैजा जस्तो सरुवा रोगका कारण धेरैले ज्यान गुमाउनुपर्ने तर सिंगो क्षेत्रमा एउटा पनि स्वास्थ्य चौकी नरहेको बताएका थिए ।

गत वर्ष मात्र प्राथमिक विद्यालय खुलेको गोबरडिहा विद्यानगरमा एउटा स्वास्थ्यचौकी र घोडाहमा एउटा हुलाक खुलेर विकासको परिचय दिएको भए पनि समयानुकूल ती नभएकाले त्यसमा सरकारले विशेष प्रबन्ध गरिदियोस् भन्ने माग राखेका थिए । देउखुरीका जनताको पनि मुख्य माग जलकुण्डी आयोजनासँग सम्बन्धित नै थियो ।

सिंगो क्षेत्रलाई डुबाउने गरी बाँध निर्माण गरेर यो क्षेत्रको सभ्यता र इतिहास मास्न नहुने आग्रह गरेका थिए । जलकुण्डी आयोजनाको साटो भालुबाङमा एउटा बाँध बाँध्न आग्रह गरेका थिए । त्यसबाट निस्कने उत्तर र दक्षिणका दुई वटा नहरले देउखुरी क्षेत्रलाई मात्र नभई बाँके-बर्दिया र कपिलवस्तु-रूपन्देही क्षेत्रलाई समेत सिँचाइका लागि राम्रो हुने बताएका थिए । यो दुवै भ्रमणमा राजाले सम्बोधनमा के आश्वासन दिए भनी थाह पाउन उनको सम्बोधन भने फेला पर्न नसकेकोले समावेश गर्न सकिएको छैन ।

पञ्चायतकालयताको दाङ देउखुरी

१ पुस २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले संसद विघटन गरी पञ्चायती व्यवस्था सुरु गरे । पञ्चायतकालीन सरकारले २०१९ सालमा प्रशासनिक रूपमा १४ अञ्चल र ७५ जिल्लामा विभाजन गरेपछि त्यसअघि फालाबाङमा रहेको पश्चिम दाङसमेत दाङ देउखुरीमा समावेश भई पूर्ण स्वरूपमा आयो । नयाँ मुलुकमा (बाँके, बर्दिया,कैलाली र कञ्चनपुर) जमिन आवाद गर्न पाइने व्यवस्थाले गर्दा दाङका थारुजातिका मानिसहरू नयाँ मुलुकतर्फ बसाइँसराइ गर्न लागे ।

त्यसलगत्तै बिर्ता उन्मुलन हुनुका साथै छोटो समयको अन्तरालभित्रै भूमीसुधार कार्यक्रम पनि सुरु हुन थाल्याे, जसले गर्दा थारुहरूले आफ्नो स्वामित्वमा रहेको जमिन बिक्री गर्न थाले । साथसाथै दाङमा औलो उन्मूलन कार्यक्रमका कारण औलोको प्रकोपमा कमी आएपछि पहाडी जिल्ला सल्यान, रुकुम, रोल्पा, प्युठान र अर्घाखाँचीदेखि बसाइँ सरेर पहाडी मुलका मानिसहरू धमाधम आउन थाले । त्यसले गर्दा थारुको संख्या घट्न र पहाडी मूलका मानिसहरूको संख्या बढ्न थाल्यो ।

पछि पूर्वपश्चिम महेन्द्र राजमार्गको निर्माणसँगै देशका अन्य जिल्लाहरू, जस्तै दाङसमेत मूलप्रवाहमा जोडियो । कोइलावास, मानपुर र छिल्लीकोटको पुरानो बजार सुक्दै गयो र भालुबाङ, लमही, घोराही, तुल्सीपुर नयाँ शहरका रूपमा विकसित हुँदै गए । दाङमा २०२२ चैत्रमा बृहत् आध्यात्मिकसम्मेलन सम्पन्न भएको थियो योगी नरहरिनाथलगायतको अगुवाइमा ।

उक्तसम्मेलन राजा महेन्द्रले उद्घाटन गरेका थिए । त्यहीसम्मेलनपछि मुलुकको एकमात्र संस्कृत विश्व विद्यालय दाङमा खुल्यो । त्यस्तै आर्युवेद चिकित्सालयसमेत दाङमा नै खुलेको थियो । मुलुककाे व्यवस्था परिवर्तन गर्नेदेखि सामाजिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा समेत दाङदेउखुरी अग्रमोर्चामा छ । राणाविरुद्धको आन्दोलन होस् या निर्वाचनको माग राख्दै पहिलो आमनिर्वाचन भन्दा अगाडि भएको सत्याग्रहदेखि भद्रअबज्ञा आन्दोलनसम्म दाङदेउखुरीले शसक्त उपस्थिति जनाएको इतिहास छ ।

२०३६ सालको जनमतसंग्रह देखि २०४६ सालको जनआन्दोलनसम्म पनि दाङको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ । माओवादी आन्दोलनका समयमा समेत दाङ केन्द्रबिन्दुमा नै थियो । त्यस्तै २०६२/६३ को दोश्रो जनआन्दोलनमा पहिलो सहादत दाङले नै दिएको थियो ।

दाङ जिल्लामा दाङ र देउखुरी दुई अलग-अलग उपत्यका हुन् । सुरुदेखि नै दाङ देउखुरीसँगै जोडेरै नाम लिने गरिन्थ्यो । २०१९ सालमा समेत सरकारी राजपत्रमा दाङ देउखुरी जिल्ला भनेर उल्लेख गरिएको भए पनि त्यसपछिका दिनमा दाङले एकल पहिचान पाउँदै गयो ।

तर, देउखुरीको पहिचान उपेक्षित हुँदै गएको गुनासो सुनिन्छ देउखुरी क्षेत्रका बासिन्दाको । नामको पहिचान नै उपेक्षामा परेपछि देउखुरी विकासमा समेत उपेक्षित नै रह्यो भन्ने गुनासो देउखुरीवासीका लागि सधैं रहिरह्यो । समयसमयमा देउखुरी क्षेत्रले आफू उपेक्षित भएको महसुस गरी ७६औँ जिल्लाका रूपमा देउखुरी नयाँ जिल्ला कायम गर्नुपर्छ भनी काठमाडाैं धाउनेदेखि नेतालाई भनसुन गर्नेसम्मका गतिविधि नगरेका भने होइनन् देउखुरीवासीले । यसपटक संघीय संरचनाको राजधानी घोषणा गरेपछि देउखुरीवासीले वर्षौंसम्म आफूहरू उपेक्षामा परेकोमा अब भने न्याय मिलेको अनुभूति गरेका छन् भनी स्थानीयको आवाज आइरहेको छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक २०, २०७७ १३:०४