अब सीतायण लेखिनुपर्छ, रामले रूँदै विलाप गरेकाे देखाइनुपर्छ

A+ A A-

मलाई महाभारतजस्तो रामायणले खासै आकर्षित गर्न सकेन । किनभने, मेरो विचारमा महाभारतको मुख्य पात्र भनेर ठ्याक्कै एक जना कोही पनि छैनन्- कृष्ण, अर्जुन, दुर्योधन, द्रौपदी, भीष्म इत्यादिलाई महाभारतको मुख्य पात्र मान्न सकिन्छ । तर, रामायणमा भने त्यस्तो छैन । रामायणमा राम मात्रै मुख्य पात्र हुन्, अरु सबै उनको वरिपरि घुम्ने सहायक । पूरै कथा रामको पराक्रमकै वरिपरि मात्रै घुम्दछ ।

तर, एक दिन मैले एउटा वार्तालापका क्रममा रामायणको मुख्य पात्र राम नभएर सीताचाहिँ हुन् भनेर थाहा पाएँ । र, त्यसले रामायणलाई हेर्ने मेरो दृष्टिकोण नै बदलिदियो । आउनुस्, लेखिएको तर स्पष्ट रूपमा नखुलाइएको, आफैँले खोजेर बुझ्नुपर्ने रामायणको यो लुकेको पाटोबारे केही चर्चा गरौँ ।

त्योभन्दा अगाडि तपाईंंले केही पूर्वघटनाहरूका बारेमा थाहा पाउनुपर्छ । यहाँ म त्यसको छोटो चर्चा गर्छु ।तपाईंलाई यी पूर्वघटनाहरूका बारेमा पूर्वजानकारी छ भने सिधै वार्तालापमा जानुहोला ।

पौराणिक कथन

भगवान् विष्णुका दुई जना पार्षद् थिए- जय र विजय । उनीहरूको मुख्य काम भनेको वैकुण्ठ लोकमा बसेर विष्णुको द्वारको रक्षा गर्नु थियो । भगवान् विष्णुप्रति उनीहरूको एकदमै असीम श्रद्धा तथा भक्ति थियो र त्यसै भक्तिका कारण उनीहरूमा अहङ्कार पनि बढ्दो रूपमा थियो । विष्णुकाे सबैभन्दा महान् भक्त आफू भएकोमा उनीहरू घमण्ड गर्दथे ।

एकपटक ब्रम्हाजीका चार मानसपुत्र शनदादी ऋषिहरू भगवान् विष्णुको दर्शन गर्न भनी वैकुण्ठधाम गए । उनीहरू वैकुण्ठधामका छवटा द्वार पार गरी सातौँ द्वारअघि पुगेका मात्र के थिए, द्वारमा खडा भएका जय-विजयले बालक स्वरूपमा आएका शनद, शनातन, शनन्दन र शनतकुमारलाई सामान्य बालक ठानेर वैकुण्ठधाममा छिर्नै दिएनन् ।

शनदादी ऋषिहरू सदैव बाल-स्वरूपमा नै रहन्थे, जुन कुरो जय र विजयलाई थाहा थिएन । जय र विजयको घमण्ड तोड्नकै लागि भनेर भगवान् विष्णुले महामायामार्फत शनदादी ऋषिलाई वैकुण्ठमा आव्हान गर्नुभएको थियो । अफसोच, अहङ्कारले आँखा छोपिएका जय-विजयले ऋषिहरूलाई चिन्न सकेनन् ।

शनदादी ऋषिहरूलाई काम, क्रोध, लोभ, मोह केहीले पनि छुँदैन थियो तर, महामायाको प्रभावमा रहेको हुनाले शनदादी कुमारहरूले द्वारमा रोकेर द्वारपालले अपमान गरेको भनी क्रोधपूर्वक जय र विजयलाई श्राप दिए । सिद्ध व्यक्तिमा क्रोध हुँदैन तर, महामायाको प्रभावबाट सिद्ध व्यक्ति पनि मुक्त हुन सक्दैन भनेर हामीले यहाँ बुझ्नुपर्छ ।

आफ्नो गल्तीको महसुस भएपछि दुई पार्षद्हरू विष्णुसमक्ष गएर बिलौना गर्न थाले । पार्षद्को बिलौना सुनेपछि भगवान् विष्णुले शनदादी ऋषिसमक्ष गएर श्राप फिर्ता लिइदिन अनुरोध गरे । तर, एकचोटि श्राप दिएपछि त्यसलाई फिर्ता गर्न मिल्दैन भनेर शनदादी मुनीहरूले भगवान्‌‌लाई उत्तर दिए ।

लगत्तै, फिर्ता लिन नसके पनि श्रापलाई परिमार्जन गर्न भने सकिन्छ भनेर शनदादी ऋषिहरूले जय र विजयलाई दुईवटा विकल्प दिँदा भए । पहिलो, पृथ्वीमा सात पटक जन्म लिनुपर्ने, विष्णु भक्ति गर्न पाइने तर, दर्शनचाहिँ सातौँ जन्मपश्चात् मात्र गर्न पाइने । दोस्राे, पृथ्वीमा तीन पटक जन्म लिनुपर्ने, विष्णुको परम दुस्मन हुनुपर्ने र प्रत्येक जन्ममा विष्णुकै हातबाट मृत्युवरण गर्नुपर्ने ।

जय र विजयले लामो समयसम्म विष्णुबाट टाढा रहन नसक्ने भन्दै दोस्रो विकल्प रोज्दा भए । फलस्वरुप सत्ययुगमा जय-विजयको जन्म हिरण्याक्ष र हिरण्यकश्यपुको रूपमा भयो । त्रेतायुगमा रावण र कुम्भकर्णको रूपमा भयो । अन्तिम, द्वापर युगमा शिशुपाल र दन्तवक्रको रूपमा भयो । र, यी सबैको वध भगवान् विष्णुले नै आफ्ना विभिन्न अवतारमार्फत गर्नुभयो ।

प्रत्येक जन्ममा उनीहरूले आफ्नो पूर्वजन्मका सम्पूर्ण कहानीहरू भुल्दथे । आफूले आफ्नै भगवान्‌सँगै दुस्मनी लिएको छु भनेर पनि उनीहरूलाई याद हुन्नथ्यो ।

जयका तीन भिन्न जन्महरूमध्ये त्रेतायुगमा रावणका रूपमा जन्मदा भने ऊ प्रकाण्ड विद्वान् भयो ।

रावणतार

ऋषि विश्रवा तथा राक्षसी कैकेसीको कोखबाट जन्मिएको रावणको प्रारम्भिक शिक्षा आफ्नै पिताजीमार्फत भएको थियो । विश्रवा ऋषि त्यस बेलाका महान् ऋषिमध्येका एक थिए । आफ्ना महान् पितासँगै बसेर रावणले सम्पूर्ण वेदको अध्ययन गरेका थिए ।

भनिन्छ, त्यसबखत रावणले ‘रावण-संहिता’ नामक ज्योतिषशास्त्रसम्बन्धी अदभूत किताब पनि लेखेका थिए ।

समय बित्दै गएपछि रावणमा महत्त्वाकांक्षा पनि बढ्दै गयो । त्यही बढ्दो महत्त्वाकांक्षाका कारण नै आफ्नो भाइ कुम्भकर्णसँग मिलेर रावणले ब्रम्हाजीको आराधना गरी आफूलाई देवता-दानव कसैले पनि मार्न नसक्ने खालको वरदानसमेत प्राप्त गरेका थिए ।

उक्त वरदानपछि रावणमा झन् अहङ्कार बढ्दै जान थाल्यो । ब्रम्हाले दिएको वरदानका आधारमा आफ्नो सौतेनी भाइ कुवेरलाई खेदाएर लंकाको राजा बनेपछि त रावणमा महत्त्वाकांक्षा र अहङ्कार झनै बढ्यो । रावणको सम्पूर्ण ध्येय आफूलाई अझ शक्तिसम्पन्न बनाउनमा मात्रै केन्द्रित थियो । परम-शक्तिको आराधना गरेर महाशक्तिसाली बन्ने उद्देश्यका साथ उनले भगवान् शिवजीको कठोर तपस्या गर्न सुरु गरे ।

कैलाशसम्म पुगेर हजारौँ वर्षसम्म ताण्डव-स्तोत्र गाएर उनले शिवजीलाई खुसी पार्ने अनेक कोसिस गरिरहे । रावणले शिव-पार्वतीसहितको कैलाश पर्वतसमेत उचालेका थिए पनि भनिन्छ । रावणको भक्तिबाट खुसी भएर शिवजीले रावणलाई आशीर्वादस्वरुप चन्द्रहाँस तरबार र आफ्नो सम्पूर्ण शक्तिको स्रोत ज्योतिर्लिङ्गसमेत दिइपठाउनुभयो ।

बाल्यकालको दसैँ र सप्तशती पाठ

मैले थाहा पाएदेखि नै दसैँ आएपछि हाम्रो घरमा नियमित रूपमा चण्डी पूजा गरिन्थ्यो । सुरुमा बाध्यताले गर्दा पूजामा बसेर चण्डीपाठ गरे पनि पछि भने मलाई दुर्गा सप्तशती चण्डीको रस पस्दै गएको थियो । घर छाडेर हिँडेपछि घरसँगसँगै चण्डीपाठ पनि छुट्यो । घरबाट हिँड्दाखेरी घरसँगै धेरै कुरा छुट्ने रहेछन् । कहिलेकाहीँ फुर्सदमा तिनै छुटेका कुराहरू सम्झिएर म नोस्टाल्जिक हुने गर्दछु ।

पण्डितजीसँगै लागेर पढ्दा दुर्गा सप्तशतीमा भएको कथाका अध्यायहरू मात्रै पढिन्थ्यो । पहिलो अध्यायबाट सुरु गरेर तेह्रौँ अध्यायसम्म भएका कथाहरू मात्रै पढिन्थ्यो, रमाइन्थ्यो । त्यसभन्दाबाहेकको मलाई कसैले पढ पनि भनेन, मैले पनि पढिनँ । सायद पण्डितजीले नै संस्कृतमा पढ्नुहुन्थ्यो ।

लकडाउन भएको बेला एकदमै फुर्सदिलो भइयो । मानसपटलको सहारामा बाल्यकालतिर डुल्दै गर्दा मलाई घरको याद आयो । घरसँगै दसैँको याद आयो अनि दुर्गा सप्तशती चण्डीको पनि याद आयो र त्यही बेलादेखि मैले पुन: ‘दुर्गा सप्तशती चण्डी’ पढ्न सुरु गरे । मैले पहिलो पृष्ठको ‘श्री गणेशाय: नम:’ देखि अन्तिम पृष्ठको ‘इति’ सम्म एकएक शब्द केलाएर पढेँ । बुझ्न खोजेँ ।

त्यसरी पढ्दै गर्दा ‘प्राधनिकं रहस्यम्’ अन्तर्गत केही गुह्य कुरा फेला पारेजस्तो महसुस भयो । त्यहाँ यो चराचर जगत्‌को सृष्टिकर्ता आदि-शक्तिका बारेमा लेखिएको थियो । हामीले पूजा गर्ने भगवान्, देवता तथा हामी डराउने दानव, राक्षसभन्दा मास्तिर पनि एउटा विशाल शक्ति छ, जसलाई आदि-शक्ति वा परम-शक्ति भनिन्छ । मान्छेहरू जति नै नास्तिक भए पनि, धर्मविरोधी भए पनि उनीहरू एउटा विशेष शक्तिमाथि विश्वास गर्ने गरेको पाइएको छ । त्यही शक्ति नै आदि-शक्ति हो । जुनसुकै धर्म मान्ने व्यक्तिले पनि आफ्नो धर्मअनुसार एउटा आदि-शक्तिमाथि विश्वास गरेको पाइन्छ ।

‘सर्वस्याद्या महालक्ष्मीस्त्रिगुणा परमेश्वरी ।

लक्ष्यालक्ष्यस्वरुपा सा व्याप्य कृंत्स्न व्यवस्थिता । ।’

अर्थात् सत्व, रजो र तमो तीनवटै गुणले भरिपूर्ण महालक्ष्मी नै सम्पूर्ण चराचर जगत् निर्माणको प्रमुख कारण हुन् । महालक्ष्मी नै दृश्य-अदृश्य रूपले यो सारा संसारमा व्याप्त छिन् । उनैले यो संसारलाई व्यवस्थित गर्छिन् ।

दुर्गा सप्तशतीमार्फत के बुझाउन खोजिएको छ भने आदि-शक्तिको मूल स्वरुप भनेकै ‘महालक्ष्मी’ हुन् । महालक्ष्मी नै मूल-प्रकृति हुन् । महालक्ष्मीमार्फत नै महाकाली र महासरस्वती उत्पन्न भए । यिनै तीन शक्तिबाट पछि ब्रम्हा, विष्णु र शंकर प्रकट भएका हुन् ।

त्यस कारण हामीले जति नै देवी-देवता तथा शक्तिको उपासना गरे पनि परमशक्ति अर्थात् आदि-शक्ति भनेको महालक्ष्मी नै हुन् ।

वार्तालाप

मेरा एक जना मित्र (?) हुनुहुन्छ । मित्र बन्नका निमित्त चाहिने मापदण्डमा राखेर नाप्ने हो भने एउटा मापदण्ड पनि हामीले पूरा गर्दैनौँ । किनभने मलाई उहाँका बारेमा केही पनि थाहा छैन, यहाँसम्म कि नाम पनि थाहा छैन । हामी कुनै पनि सामाजिक सञ्जालमा जोडिएका छैनौँ । उहाँको प्रसंग आउँदा म विपुल क्षत्रीको गीत सम्झन्छु ‘पाएर पनि नपाएजस्तो… चिनेर पनि नचिनेजस्तो….’

कसैसँग कतै नजोडिई पनि गफ गर्न मिल्ने प्रविधिको आविष्कार गरिदिएकोमा म एकपटक विज्ञानलाई धन्यवाद दिन चाहन्छु । त्यही प्रविधिको प्रयोग गरेर हामी आक्कलझुक्कल गफ गर्छौं । विभिन्न विषयमा फुटकर गफ गरे पनि घुमिफिरी हाम्रो गफको विषय मूलत: धर्म, अध्यात्म, दर्शन र योग नै हुने गर्दछ । हाम्रो गफगाफको शैली प्रश्नाेउत्तर, नभएर प्रश्न-प्रतिप्रश्न हुने गर्दछ । उहाँ लामो लामो सन्देश आफल्नुहुन्छ, म एकदमै छोटो छोटो ।

एक दिन, म बर्मामा रामायणसम्बन्धी कथा प्रकाशन गरेका कारण एक जना सम्पादकले राजीनामा दिनुपरेको र पत्रिका नै बन्द गरिएको भन्ने समाचार पढ्दै थिएँ ।

मेरो हड्डी छामेजसरी अचानक खोपीसन्देशमा तिनै (अ)परिचित मित्रको एउटा प्रश्न आयो:

'रावणले सीताहरण किन गरेको होला ?'

'आफ्नो बैनी सुपर्णखाको बदला लिनको खातिर,' मैले किताबमा पढेको र टीभीमा हेरेको रामायणबाट आफूले जानेको कुरा निकालेर फ्याट्टै जवाफ फर्काएँ ।

'पुगेन । अझ मिहिनेत गर्नुस्,' उताबाट (अ)परिचित मित्रले चित्त बुझाउनु भएन ।

'बैनीसँगसँगै आफ्ना भाइहरू खर, दुषण र त्रिशिरको बदला लिन,' मैले अझ पारिवारिक कारण थपिदिएँ । किनभने रावणलाई भेट्नुअगाडि सुपर्णखाले खर, दुषणलाई राम-लक्ष्मणले आफ्नो अपमान गरेको भनेर सुनाएको थिइन् । र, राम-लक्ष्मणले उनीहरूको पनि हत्या गरेका थिए ।

'तर, रावणले नै सुपर्णखालगायत खर, दुषणहरूलाई पठाएका थियो नि । यो कुरा तपाईंलाई थाहा छैन र ?'

मेरो ज्ञानमाथि नै औला उठाउँदै अर्को जटिल प्रश्न आइलाग्यो । रामायण निकालेर पढ्न थालौँ कि क्या हो ?

'किन ? सीता-स्वयम्बरमा आफूले जित्न नसकेको भनेर बदला लिन ?,' मैले अलिक फ्ल्यास-ब्याकसम्म पुगेर प्रतिप्रश्न गरेँ । उत्तर दिनेभन्दा पनि हामी प्रश्न गर्नमै ब्यस्त थियौँ । वादे वादे जायते तत्वबोध ।

'रावण को हुन् ?' चलिरहेको सन्दर्भबाहिरको अर्को प्रश्न आयो ।

'शिवजीको महान् भक्त,' मैले तुरुन्तै भनेँ ।

'ब्रम्हाजीमार्फत लगभग अमर हुनेजत्तिकै वरदान प्राप्त गरेपछि पनि रावण किन शिवजीको कठोर तपस्या गर्न गएको होला त ?,' फेरि अर्को प्रश्न आयो ।

'किनभने रावण महत्त्वाकांक्षी थियो । ब्रम्हाजीको तपस्या गर्दा उसले ब्रम्हाले पनि शिव-स्वरुपको उपासना गरेको थाहा पाएको थियो । अझ ठूलो शक्ति-स्वरुपलाई खुसी पार्न सके आफू अझ बलशाली बन्न सकिन्छ भन्ने उसको ध्येय थियो । तसर्थ, उसले शिवजीको भक्ति गर्न सुरु गर्‍याे,' मैले अलिकति यताउता पढेर जानेका र बुझेका कुराहरू जोडजाड पारेर उत्तर टक्र्याएँ ।

'तपाईं कुरोको चुरोमा पुग्दै हुनुहुन्छ । तर, पुगिसक्नु भ’को छैन । शिवजीको आराधना गर्नका निमित्त रावणले लामो समय कैलाश पर्वतमा बिताउनुपर्‍याे । त्यो बेला उसले शिवजीले पनि आदि-शक्तिको उपासना गरेको थाहा पायो । र, उसमा अझ महत्त्वाकांक्षा जाग्यो,' उताबाट मलाई प्रतिप्रश्न आएन । मेरो उत्तरमाथि प्रतिउत्तर चैँ आयो । कुनै नयाँ कुरो पत्तो लाग्न आँटेजस्तो मेरो मनमा एउटा उत्साह दौडियो । ‘युरेका’ भनेर दौडिम् कि क्या हो ।

'र, त्यो आदिशक्तिको मूलस्वरुप भनेको त फेरि महालक्ष्मी हो,' मैले आफूले भर्खरै पढेको ताजा दुर्गा सप्तशती चण्डी सम्झिएँ । 'अनि महा-लक्ष्मीले माता लक्ष्मीको स्वरुप लिएर भगवान् विष्णुसँग वैकुण्ठमा रहनुभएको थियो,' गुथ्थी कुरो फुस्किँदै थियो ।

यहाँनेर चैँ माथि पूर्वघटनामा उल्लेख गर्न छुटाइएको एउटा छोटो उपघटना जोड्नुपर्ने हुन्छ ।

महामायाको अधीन

जब शनदादी ऋषिहरूले भगवान् विष्णुले आफ्नो महामाया शक्तिको प्रयोग गरी आफ्ना पार्षद्‌हरूको अहम् तोड्न उनीहरूको प्रयोग गरेको भनेर थाहा पाए, तब उनीहरू आश्चर्यचकित भए । यसरी महामायाको प्रभावले गर्दा त्यस्ता सिद्ध बालसाधुहरू पनि क्रोधको बसमा परेका थिए । त्यस कारण आफूहरू जस्तै आफ्नो सम्पूर्ण गुण र शक्ति स्वयम् भगवान्‌ले पनि बिर्सन परोस् भनी तत्कालै भगवान् विष्णुसँग आग्रह गरे । जुन कुरा भक्तवत्सल भगवान् विष्णुले राम अवतारमा पूरा गर्नुभयो ।

भगवान् रामलाई आफू विष्णुको अवतार हुँ भन्ने थाहा थिएन, किनभने त्यो शनदादी ऋषिहरूको ईच्छा थियो । र, रावणलाई परास्त गर्न विशुद्ध मानव भएर युद्ध गर्नुपर्दथ्यो । त्यही भएर रामको सुरक्षा दिन र सहयोग गर्न शेषनाग, गदा, चक्र, सूर्य, वायु, अग्नि, ईन्द्र इत्यादि सबै देवताले पनि विभिन्न अवतार लिएका थिए । भगवान् रामले कृष्णको जस्तो लीला देखाउन नसक्नुको कारण पनि त्यही नै हो । रामायणको अन्त्यमा काल आएर भगवान् रामलाई अब वैकुण्ठ फर्कने बेला भयो भनेर गोप्य मन्त्रणा गर्दछन्, तब मात्रै रामलाई आफ्नाबारेमा थाहा हुन्छ, अनि वैकुण्ठ फर्कन्छन् ।

उप-घटना सक्कियो । अब पुन: वार्तालाप नै सुरु गरौँ ।

'लक्ष्मी माताले सीता भएर पृथ्वीमा जन्म लिनुभयो । जुन कुरा रावणजस्तो प्रकाण्ड विद्वान्‌लाई थाहा नहुने कुरै भएन । तर, उसले विष्णुको अवतारस्वरुप भगवान् रामलाई भने शनदादी ऋषिको श्रापको कारण चिन्न सकेन,' म मखलेल भएँ किनभने रावणले सीताको अपहरण गर्नुको मुख्य कारण लगभग खुलिसकेको थियो ।

'शक्तिको उपासक रावणले जब सीता नै प्रकृतिको मूल स्वरुप महालक्ष्मी हुन् भनेर थाहा पायो, तब उसले सीतालाई आफ्नो बसमा पार्नका लागि एकदमै मिहिनेत गर्‍याे । किनभने यस ब्रम्हाण्डकै आद्य शक्तिलाई बसमा पार्नका निमित्त जोर-जबर्जस्ती गरेर हुँदैन । खुसी पार्नुपर्छ,' मैले कुरामाथि कुरा थपेँ ।

हामीहरू एकअर्कालाई प्रश्न सोध्नुको सट्टा एक-अर्काका वाक्यहरू चैँ पूरा गर्दै थियौँ । यस्तो लाग्थ्यो कि म आफैँसँग बोलिरहेछु । कतै मेरो (अ)परिचित मित्र म आफैँ त होइन ? के यो सबै महामायाको मायाजाल हो ? जे पनि हुन सक्छ ।

'गनेर हिसाब गर्दाखेरी रावणले सीतालाई पाउनका लागि चार चोटि प्रयास गरेको देखिँदो रहेछ- सीता-स्वयम्बरमा सीतासँग विवाह गर्ने प्रयास, सुपर्णखालाई प्रयोग गरेर रामको पत्नीव्रता धर्म भंग गर्ने प्रयास, खर-दुषणको प्रयोग गरेर रामको हत्या गर्ने प्रयास र अन्तत: छलपूर्वक सीताहरण,' (अ)परिचित मित्रले गणितीय हिसाब निकाल्नुभयो ।

'सुरुमा सीतालाई आफ्नो बनाउनका निमित्त रावणले सीताको स्वयम्बरमा सहभागिता जनायो । स्वयम्बरमा सीतालाई जित्न सक्छु भनेर रावण ढुक्क थियो किनभने स्वयम्बरको सर्त थियो- शिवधनुषमा ताँदो लगाउने र रावणका आराध्यदेव नै भगवान् शिव थिए ।'

'तर, उसलाई सीता-स्वयम्बरमा उसकै आराध्य-देव शिवको धनुषले धोका दियो । किनभने अहम्‌लाई शिरोपर गरी आदि शक्तिलाई बसमा पारी ब्रम्हाण्डकै अधिपति हुने लालसा लिएर रावण स्वयम्बर समारोहमा गएको थियो । सीतालाई रावणले आफ्नो बनाउनु भनेको परम-शक्ति नै रावणको जिम्मा लगाउनुजत्तिकै थियो,' मैले आत्मप्रचारका लागि (अ)परिचित मित्रलाई आफ्नो पुरानो ब्लगको लिंक ठेल्दिएँ र भने, 'शिवजीको ज्योतिर्लिङ्ग प्राप्त गरेपछि रावणले देखाएको अहङ्कारलाई मैले ‘कोटेश्वरको कथा’मा लेखिसकेको छु ।' हामी कहिलेसम्म आत्मकेन्द्रित भएर बाँच्छौ होला है !

'जसै सीता र रामको विवाह भयो, रावणले सीतालाई आफ्नो पार्नका लागि नयाँ चाल रच्न सुरु गर्‍याे । रामको पत्नीव्रता धर्म भंग गर्न पाए सीतालाई आफ्नो पार्न सकिन्छ भन्ने रावणको ईच्छा थियो । त्यसैले उसले आफ्नी बहिनीको प्रयोग गर्‍याे । तर, बहिनी सुपर्णखा असफल भइन्,' (अ)परिचित मित्रले रावणको व्याख्या गर्नुभो, 'रावणले आफ्नो स्वार्थ र अहम्‌का लागि आफ्नी बहिनीलाई कुरुपताको पर्याय नै बनायो । पछि सुपर्णखाको नाक देखाएर रावणले आफ्नो कृत्यलाई ढाकछोप गर्न पनि खोज्यो । विडम्बना ! अझै पनि कतिपयले रावणलाई ‘महान् दाजु’ मान्दछन् ।'

'रामको पत्नीव्रता धर्म भंग नभएपछि हत्या नै गर्ने उद्देश्यले रावणले आफ्नो भाइहरू खर, दुषण र त्रिशिरको प्रयोग गर्‍याे । तर, त्यति गर्दा पनि केही पार लागेन । रामले खरको वध गरेपछि उनको नाम नै खरारी भएको थियो । र, रावणको महत्त्वाकांक्षाकै कारण उसका परिवारजनले ज्यान गुमाउने क्रमको त्यो सुरुवात मात्रै थियो ।' अहङ्कारले आफूलाई मात्रै हैन, आफ्नो वरिपरि पनि विनाश गर्दछ ।

अन्ततोगत्वा, रावणले आफ्नो मामा मारिचको प्रयोग गरेर सीताहरण गर्न सफल भएको थियो ।

'सीतास्वरुप महालक्ष्मीलाई बसमा नपारी रावण सफल हुँदैन थियो । उसले अनेक तिक्डम लगाएर सीतालाई प्रभावित पार्ने कोसिस गरिरह्यो । तर, केही गरी पनि सफल भएन । आफ्नो कुनै पनि दैवी शक्ति तथा गुण र कुनै सरसहयोगबिना रावणको कैदमा सामान्य मानव जसरी बस्दा पनि महा-बलवान् रावणले सीतारुपी महालक्ष्मीलाई कुनै पनि प्रकारले प्रभावित पार्न सकेको थिएन । सीतारुपी महालक्ष्मीलाई आफ्नो प्रभावमा पार्न रावणलाई मुस्किल भएको थियो । आफ्नो आदि-स्वरूपमा रहेका ब्रम्हाजी तथा शिवजीलाई समेत प्रभावित पार्न सक्ने बलशाली रावण एक मानवसँग हार्दै थियो ।'

म सीतालाई सम्झेर अनि बुझेर आश्चर्यचकित भएँ । राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरे बितिहाले, नत्र उनको कविताबाट ‘सीताले सारा भिजाइन् दक्षिण लंका भारत…..’ भन्ने लाइन परिमार्जन गर्नुहुन्थ्यो । हे राष्ट्रकवि ! सीताको आँसुले भारत भिजाएको हाेइन, सीताले संसार जोगाएको चैँ हो ।

यदि रावणले सीतालाई आफ्नो वशमा पार्न सफल भएको भए सायद यो चराचर जगत्‌ले थाम्न पनि नसक्ने गरीको विनाश हुन्थ्यो होला । हामीले सीतालाई बुझ्न सकेनौँ । वा भनौँ, सीताका बारेमा हामीलाई राम्रोसँग बुझाइएन ।

र अन्त्यमा,

‘रामायण’ लेख्नुभएकोमा महर्षि वाल्मीकिलाई हृदयदेखि नै म धन्यवाद दिन चाहन्छु । अब ‘सीतायण’ लेख्न सक्ने र बुझाउन सक्ने अर्को महर्षि वाल्मीकि आउनुपर्छ । जसले वियोगमा तड्पिएर सीता मात्रै हाेइन, रामले पनि विलाप गर्दै रोएको देखाउन सक्नुपर्छ । र, सबैभन्दा उत्तम पुरुष अर्थात् रामको रुवाइलाई पनि सबैले सामान्य ठान्नुपर्छ । छोरो मान्छे भएर रुनु हुन्न र ?

हनुमान, लक्ष्मण, सुग्रीव, अंगद इत्यादि महाबलीको साथमा आएर रावणविरुद्ध भिड्ने रामको मात्रै हाेइन, रावणको साम, दाम, दण्ड, भेद केहीबाट पनि विचलित नभई एक्लै सतिसाल झैँ खडा भएकी सीताको बहादुरीको पनि बयान गरिनुपर्छ । जसलाई सबैले स्वीकार्नु पनि पर्छ । सीता पतिवियोगमा तड्पिएर रुँदै बसेकी एक लाचार महिला मात्रै होइनन् ।

इति शुभम् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज ३०, २०७७ ११:४९