झल्झली नेपाल सम्झाउने बर्मेली गाउँ माेगाेक घुम्दै जाँदा जे देखियाे...

A+ A A-

‘मोगोक नगए त तपाईंलाई बर्मा घुमेको मान्न मिल्दैन,’ धेरैजसो नेपालीभाषी बर्मेलीले ओठ फालेरै, मुन्टो दायाँबायाँ हल्लाएर भन्ने । जे प्रश्न सोधे पनि, ‘ए त्यो त मोगोक जानुपर्छ’ भन्ने । प्रश्न जस्तै: ‘खोइ त बर्मामा नेपालको झल्को दिने नेपाली गाउँघर ? खोइ त नेपाली देउसी-भैलो ? खोई त टोपी लगाउने नेपालीभाषी ? खोइ त गुन्युचोलीमा देखिने नेपालीभाषी ? खोइ त नेपालको जस्तो नेपाली खाना ?’

बर्मामा १४ वटा प्रदेश छन् । तीन वर्षयता सबै प्रदेशमा पुग्ने मौका मिल्यो । हरेक प्रदेशमा साता/दश दिनभन्दा बढी बसेँ । कुनै प्रदेशका गाउँगाउँमा पटक-पटक गएर नेपाली भाषीलाई भेटेँ । तर मोगोक नपुगेसम्म यहाँका गोर्खालीले मलाई बर्मा घुमेको मान्यता दिएनन् ।

रंगुनमा अहिलेसम्म ५ सयजति नेपालीभाषीलाई भेटेँ होला । भेटिएका आधाभन्दा धेरैलाई घर कहाँ हो भनेर सोध्यो भने, जवाफ उही- मोगोक । कुनै गोर्खालीकोमा खाना खान गइयो भने ‘यो त मोगोकको डुकु हो नि, मीठो छ है’ भन्ने । कसैले ‘यो त मोगोकको चिया हो नि, छुट्टै स्वादको हुन्छ । थाहा पाउनु भो ?’ भनी सोध्ने ।

कसैलाई ‘गोर्खाली यतिका धन कसरी कमाए त ? भनेर सोध्यो भने मोगोककै नाम लिने । बर्मा आएदेखि नै मोगोकको यति प्रशंसा सुनेँ कि कहिले जाऊँ भन्ने लागिरहने । तर, विदेशीलाई प्रवेश निषेध गरिएको मोगोक जान सजिलो भने छैन । सरकारबाट विशेष अनुमति लिएर जान त पाइने । तर, २४सै घन्टाजस्तो बर्मेली सुराकीले निगरानी गरिरहने । अझ त्यसमाथि विशेष अनुमति लिन हप्तौँ पनि लाग्न सक्ने ।

तर, त्यति गाह्रो पनि होइन । ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसलको तथ्याङ्कअनुसार बर्मा भ्रष्टाचारमा नाम कमाएकै देश हो । १ सय पूर्णाङ्कमा ३४ नम्बर ल्याएर नेपाल १ सय १३औँ स्थानमा छ भने २९ अंक ल्याएर बर्मा १ सय ३०औँ भ्रष्टाचारी मुलुकमा छ । अलिकति पैसा खुवाए आँखा झिम्क्याएकाे भरमा काम हुन्छ । तर त्यसो गर्न पनि भएन ।

अंग्रेजले सन् १८२४ देखि बर्मामा शासन गर्न थालेका हुन् । सन् १९४८ सम्म अंग्रेजले यहाँ शासन गरे । अंग्रेजले नै नेपालीभाषीलाई बर्मा ल्याएका हुन् ।

कतिलाई सैनिकमा भर्ती गरेर कतिलाई खानी र रेल-वेमा काम गर्न । बर्मा आएपछि यहाँको उर्बर भूमि देखेका गोर्खालीले परिवार र आफन्त पनि ल्याउन थाले । खेतीपाती र पशुपालनमा रमाए ।

बर्मा आएर पनि तिनीहरू नेपालकै जस्तो पहाड, वन पाखा भएका ठाउँमा बसेका हुन् । नेपालभन्दा करिब साढे चार गुणा ठूलो यो देशको करिब दुईतिहाइ भाग समथर तराई छ । तर, पहाडी हावापानी रुचाएर होला, नेपालीभाषीहरू उकालै लागेछन् बर्मामा पनि ।

मोगोक पहाडी बस्ती हो । सानो उपत्यका । झट्ट हेर्दा पोखराजस्तै । तर पोखराभन्दा अलिक उचाइमा र फेवातालभन्दा सानो ताल भएको शहर । पोखराबाट चट्टानमा थुप्रिएका हिउँले भरिएका हिमाल देखिन्छ, मोगोकमा चाहिँ पत्थर फोरेर निकाले अनेक मणिमाणक्य भेटिन्छ ।

मोगोकको रुबी त संसार प्रसिद्ध भैहाल्यो । यो रातो रङको ढुङ्गाले यहाँका नेपालीभाषीमध्ये कतिपयलाई नेपाली रुपैयाँमा अर्बपति बनाएको छ । मोगोकको जनसंख्या करिब डेढ लाख छ । त्यसमा नेपालीभाषी १५ हजार जति हुन् । तर मोगोक शहरमा नेपाली भाषीको रजाइँ भने यहाँका प्रमुख जातिहरू बर्मेली, श्यानी, लिशुको भन्दा कम छैन ।

मोगोकको रुबी बजारमा भेटिएका नेपालीभाषी बर्मेलीहरू नीता कार्की, लक्ष्मी रिजाल र हरिप्रसाद ज्ञवालीसँग दीपक भट्टराईले गरेको कुराकानी।

संसारभरका रुबीमा करिब ९० प्रतिशत रुबी यही मोगोकका हुन् । मोगोकको रुबीको विशेष खाले रङ छ । र त्यही रङले यसलाई मूल्यवान् बनाएको छ । युरोपेलीहरू‘ परेवाको रगत’ जस्तो रङको रुबी भनेपछि हुरुक्क हुँदारहेछन्, जुन मोगोकमै पाइन्छ । रुबीबाहेक यहाँको नीलो रङकाे सफाया पनि उत्तिकै प्रसिद्ध छ । त्यसबाहेक मोगोकमा दर्जनौँ थरीका बहुमूल्य पत्थर पाइन्छन् । सानाठूला गरी मोगोकमा पत्थर खानी १ हजारभन्दा धेरै छन् ।

वरिपरि चारैतिर हरिया वनसहितका पहाड, शहरको बीचमा ताल र तालमा पर्ने पहेँलो प्यागोडाको छायाले मोगोकलाई सुन्दर बनाएको छ ।

तीन जना हराएका शिकारीले मोगोक पत्ता लगाएका हुन् भन्ने किंवदन्ती छ । सन् १२१७ मा मोमिकका शिकारीहरू शिकार खेल्दै जाँदा सुन्दर पत्थरको डाँडामा पुगेछन् । अनकन्टार त्यो ठाउँबाट केही राता पत्थर लगेर तिनले आफ्ना राजालाई उपहार दिएछन् ।

राजालाई त्यो पत्थर पाइने ठाउँमा बस्ती बसाल्न मन लागेछ । आफ्ना केही प्रजा र भारदारलाई मोगोक बसाइँ सारेछन् । त्यही किवंदन्तीलाई आधार मानेर मोगोकले तीन वर्षअगाडि मात्र शहर स्थापनाको ८ सयौं वर्षगाँठ मनायो ।

मोगोक नेपालीभाषीहरूले निकाले राजारानीको झाँकी

त्यसै अवसरमा नेपालीभाषीले दुई जना गोर्खालीलाई नेपालका राजारानीको जस्तै पोशाक लगाइदिएर झाँकीसहित शहर परिक्रमा गराइदिए । दुई वर्ष पछाडि म मोगोक पुग्दा पनि त्यसकाे चर्चा थियो । नक्कली नेपाली राजारानीलाई बर्मेलीले यति मन पराएछन् कि हिजोआज त शहरमा बर्मेलीका अनेक धार्मिक, साँस्कृतिक, राजनीतिक कार्यक्रममा पनि ‘तिमीहरूका राजारानीको झाँकी पनि चाहिन्छ है’ भन्दा रहेछन् ।

विदेशीलाई विशेष पाससहित मोगोक जान दिने थालेको सन् २०१३ देखि मात्र हो । त्यसअगाडि त मोगोक यही पत्थरका कारण विदेशी निषेधित क्षेत्र थियो । पत्थरका कारण मात्र भन्नु पनि भएन । बर्मामा ७० वर्षदेखि जारी सशस्त्र संघर्ष पनि अर्को कारण हो ।

बर्मामा २० भन्दा धेरै जातीय राजनीतिक समूहहरू यहाँको सेना, राज्यसत्तासँग भिडिरहेका छन् । स्वायत्ततासहितको जातीय संघीयता उनीहरूको माग छ । १० वटा सशस्त्र समूहले त शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेर वार्ता पनि गरिरहेका छन् । अन्य सशस्त्र समूह बर्मेली सत्तासँग लडेरै राज्य लिने पक्षमा छन् ।

त्यसको मारमा मोगोक जान चाहने विदेशी पनि परेका छन् । बर्माका सबै सशस्त्र समूहहरू पहाडी भूभागमा सक्रिय छन् । ‘बीचबीचमा सशस्त्र समूहहरूले दुःख दिन सक्छन्, तिनबाट सुरक्षा दिनका लागि पनि मोगोक जान विदेशीले अनुमति लिनुपर्छ,’ एक जना सरकारी अधिकारीले मलाई सम्झाउँदै थिए ।

मोगोकका नेपालीभाषी रुबी बेचेर महाजन भएका छन् । यहाँका नेपालीभाषी धनी मान्छेलाई महाजन भन्छन् । महाजन पनि कस्ता भने एकैजनाले नेपाली रुपैयाँमा हिसाब गर्दा करोडौं करोड एकै वर्षमा दान दिन्छन् । नेपालीभाषी बर्मेलीमाझ एउटा उखान चर्चित छ- मोगोकका गोर्खाली साग खाएर लाखका धाक लाउँछन् ।

यति धेरै मोगोकको कुरा जानिसकेपछि मोगोक त जसरी पनि जानैपर्‍यो । तर अनुमतिको झन्झट पो कसरी मिलाउने ? यस्तै कुरा दुई वर्षदेखि मनमा खेल्दै थिए । तर आफ्नो सानोदेखिको बानी र वाणी दुवै एउटै छ, ‘बुद्धि लगाएर पहिल्यै योजना बनाएर हिँड्ने भए के नेपाली ? धेरैथोरै मुर्ख्याइँ नगरे के बहादुरी ?’

मोगोकका प्रिय भाइ तिलक पोख्रेल रंगुन आएका रहेछन् । तिलक युवा साहित्यकार । हरेक पटक नेपाल जाँदा एक दर्जन धेरै नेपाली साहित्यिक कृति ल्याइदिनू भन्नेभन्दा अरु यिनको केही माग कहिल्यै छैन । नेपालीभाषीको साझा संस्था म्यान्मा देशीय गोर्खा हिन्दु धार्मिक संघको कार्यालयमा काम गरेका । यहाँका नेपालीभाषीको ‘इन्साइक्लोपेडिया ।’

तिलकले नै मोगोक पुर्‍याए । बाटोमा अनेक बाधा आए । उनैले बस्ने घरको व्यवस्था गर्दिए, जसका बारेमा कुनै दिन छुट्टै लेख्न पर्छ । तर गोर्खे बुद्धिले मोगोक सुरक्षित पुगियो । मोगोकमा विदेशीलाई घरमा बास दिनु भनेको सरकारविरुद्धको सानो विद्रोह हो । नेपाली चलचित्रकर्मी यादव खरेललाई मोगोक पुर्‍याएबापत र घरमा बास बसाएबापत यहाँका अग्रज नेपालीभाषी साहित्यकार ठाकुरप्रसाद गुरागाईंले केही समय जेल भोगे ।

मोगोक साँच्चै सानो नेपालकै पहाडी शहरजस्तो रहेछ । म बस्ने रंगुन शहरमा जम्मा तीनवटा मौसम छन् । गर्मी, झरी सहितको गर्मी र अझै थप गर्मी । मोगोक भने काठमाडौंंकै जस्तो चिसो हावा । चारैतिर हरियालीसहितको पहाड, सानो उपत्यका ।

बाटाेमा हिँड्दा कतिपयले नेपालीमा बोलेको सुनिने । कहीँकहीँ त नेपाली गीत पनि बज्ने । बर्माको ठूलो चाड ‘कठेँडाँ’नेपालीमा उल्था गर्दा ‘कठिन दान’ को बेलामा मोगोक पुगिएछ । नेपालीभाषीले राजारानीसहितको झाँकी पनि निकाले । बर्मेलीका चाड मनाइदिनका लागि देउसी पनि खेले । मोगोक पुगेपछि साँच्चै झल्को मेटियो परदेशमा, नेपालको ।

कोरोनाकालका पछिल्ला तीन महिना साउन, भदौ, असोज रंगुनको एउटा कोठामा थुनिएर बस्नुपरेको छ । सम्झनाले बर्माका विभिन्न गाउँ, शहर पुर्‍याइरहन्छन् । तीमध्ये मोगोक त पहिलो नै भयो । संसारभर नै सपना बोकेर शहर आएका र पैसा कमाएसँगै शहर पसेकाहरूलाई हिजोआज कोरोनाले गाउँ फर्काएको छ । यही बेला रंगुनबाट मोगोक फर्कने गोर्खाली पनि धेरै छन् ।

यसैबीच नेपालीभाषी संस्कृतिकर्मी लक्ष्मण न्यौपाने पनि मोगोक फर्किए । जाँगर, सीप र सिर्जना भएका मान्छेलाई कोरानाले पनि कहाँ रोक्दो रहेछ र ? उनैले मोगोक बसाइलाई सिर्जनशील बनाउन गोर्खालीका केही भिडियोहरू खिच्न थाले । तीमध्येको एउटा भिडियो हो- यी नेपालीभाषी साना नानीहरू मोगोकका गाउँ र शहरमा नाचेका ।

लै लै लै लै, कठै बरी लै
भन्ने को नै छ र तिमी र मलाई
..जाउँ माया सरर
पीर मान्ने को छ र?
बर्मेली बन पाखा र नेपालीभाषीको बाक्लो बस्ती भएको मोगोक शहरमा नेपालीभाषी नानीहरूले नाचेको भिडियो पठाउने लक्षुमण जी, धेरै सम्झेको छु है। कोरोनाकाल सकियोस्, दाजुभाइ बसेर रुन पर्छ यी दिन सम्झदैँ।? pic.twitter.com/khMfTxuDNn
— Dipak Bhattarai (@dipakbhattarai) October 5, 2020

यो भिडियोमा नाच्ने सबैभन्दा सानी नानी अमृता पाण्डे हुन् । नाै वर्षकी भइन् । यिनको बर्मेली नामचाहिँ ई ई मुन । मैले तिलकसँग नामको अर्थ नेपालीमा मागी हेरेँ । उनले भने ‘सुकुमोल’ ।

६० वर्ष लामो सैनिक शासनले म्यानमारमा यहाँका सबैलाई बर्मेलीकरण गर्ने भरमग्दुर प्रयास गरेको थियो । जुन अहिले पनि जारी नै छ । बर्मेलीकरण गर्ने धुनमा यहाँ के हिन्दु, के मुसलमान, सबैजसोको नाम बर्मेली बनाइएको छ । आफ्ना पुर्खाबाट आएका जातीय, धार्मिक र क्षेत्रीय नाम थर राख्दा राज्यबाट विभेद खेप्नुपर्छ भनेर बर्मेली नाम राख्नेहरू लाखौँ छन् ।

धेरैजसो गोर्खालीको घरमा बोलाउने नाम एउटा भए पनि स्कुल प्रवेशसँगै अर्को बर्मेली नाम पाउँछन्, जुन राज्यले चिन्ने नाम हुन्छ । ‘अमृताको बर्मेली नामको अर्थ कस्तो राम्रो नि’ भन्दै केही बेर अमृतासँग कुरा गर्न उनकी आमा गायत्रीसँग अनुमति मागेँ । लक्ष्मण र तिलकले केही बेर मेरो कर्मबारे बुझाएपछि आमा छोरी दुवै जना मसँग कुरा गर्न राजी भए ।

‘घरमा आमा, बाबा, बा, आँमुई, दुई जना दादा अनि म । हामी सात जना’ अमृताले भनिन् । अमृताले नेपालीबाहेक अंग्रेजी, बर्मेली र हिन्दी गीतमा पनि नाच्न जानेकी रहिछन् । उनका दुई जना दाइलाई भने नाचमा रुचि रहेनछ ।

आमा गायत्रीले भनिन्, ‘मलाई सानैदेखि नाच्न रुचि थियो । अरु धेरैलाई पनि नाच्न सिकाएँ । तर घरमा छोराहरूले नाच्न इच्छा देखाएनन् । कान्छी छोरीले मात्र सिकी ।’ अमृताका दाइहरूले गीत भने गाउँदा रहेछन् ।

अमृताको कक्षामा तीन जना गोर्खालीसहित ३२ जना साथी छन् । तर उनका मिल्ने साथी भने बर्मेली हुन् । उनलाई नाच्नबाहेक स्कुलको पाठ पढ्न मन पर्छ रे । ‘मलाई त पढ्न साह्रै अल्छी लाग्थ्यो,’ म जिस्किएँ, अमृताले आमाको आँखामा हेरेर मुसुक्क हाँसिन् ।

बालकलाकार, सुन्दिरा नम्रता र अमृता

‘नेपाल भनेको घरमा सुनेकी छु । आँमुईले भनेको । धेरै थाहा छैन,’ उनी नेपाली पाठशाला पनि जाँदिरहिछन् । आफ्नो भाषा जोगाउन यहाँ गोर्खालीहरूले नेपाली पाठशाला स्थापना गरेका छन् । जहाँ वर्षको तीन महिना हुने लामो स्कुले बिदामा गोर्खालीका छोराछोरीलाई जम्मा पारेर पढाउने गरिन्छ । प्राय: मन्दिर र सामुदायिक भवनमा सञ्चालन भइरहेका त्यस्ता गोर्खाली पाठशाला देशभर करिब २ सयको संख्यामा छ ।

अमृताका बुबाआमा दुवै रुबी र अन्य पत्थरको व्यापार गर्दा रहेछन् । उनलाई भने ठूलो भएपछि ‘एक्टर’ बन्ने मन छ रे । ‘नेपाली फिलिममा खेल्ने हो?,’ मेरो प्रश्नमा भनिन्, ‘हाेइन हाेइन, हिन्दी सिनेमाको एक्ट्रेस बन्ने हो ।’ उनलाई नेपाली नाच टोली कार्टुन क्रुजले ‘एयरोप्लेन’ भन्ने गीतमा नाचेको हेर्न मन पर्छ रे । मैले भनेँ सुनेको रहनेछु । दोस्रो भने उनलाई ‘लुकी लुकी माया लुकी लुकी’ भन्ने गीतको नाच मन पर्छ रे ।

बर्मामा इन्टरनेटको पहुँच बढेसँगै धेरै नेपालीभाषीले युट्युब, फेसुबकमा नेपाली गीत हेर्ने र सुन्ने गर्छन् । मोगोकको रमाइलो त नेपाली भाषा नजानेकाहरू पनि नेपाली गीत र नाच हेरेर मोबाइलमा समय बिताउनेहरू मेरो छोटो बसाइमा पनि आठ/दश जना देखियो ।

अमृताको धेरैजसो बोल्ने भाषा बर्मेली हो, ‘हजुरबा हजुरआमासँग गोर्खाली बात । बाबा, ममी र दाइहरूसँग बर्मेली बात ।’ यिनको हजुरबा ७३ वर्ष र हजुरआमा ७० वर्षका भए । पोखरानजिकबाट वर्षौं पहिले हजुरबाका हजुरबाहरू नेपालबाट आएका हुन् भन्ने थाहा पाएकी छिन् उनले ।

भिडियोमा नाच्ने अर्की नानी हुन्- नम्रता नेपाल । उमेर ११ वर्ष । बर्मेली नाम चाहिँ निन् प्वीँ फ्यू । त्यसको नेपाली अर्थ ‘सेतो हिउँ फूल ।’ नम्रताको पनि परिवार सातै जनाको छ । बुबा, आमा, हजुरबा, हजुरआमा, दुई दिदी र आफू ।

नम्रताको जन्म मान्डले शहरमा भएको हो । मोगोकमा प्रसूति गृह त्यति उम्दा छैनन् । त्यसैले नजिकको शहर, बर्माको पुरानो राजधानी मान्डले लगेर प्रसूति गराउने चलन छ । रंगुनभन्दा पहिले बर्माको राजधानी मान्डले थियो । त्यहाँका राजालाई अंग्रेज फौजले नियन्त्रणमा लिएपछि बर्मा अंग्रेजको कब्जामा गएको हो । तिनै बर्मेली राजाका सिपाही विद्रोह साम्य पार्न पहिलोपटक गोर्खाली फौज बर्मा ल्याइएको ऐतिहासिक तथ्य छन् ।

नम्रता पाँच कक्षामा पढ्छिन । ‘स्कूलमा त बर्मेली भाषा मात्र बोलिन्छ,’ नम्रताले थपिन्, ‘घरमा पनि दिदी र बाबा आमासँग बर्मेलीमै कुराकानी हुने हो । तर घरमा हजुरबा हजुरआमासँग भने नेपालीमा बोलिन्छ ।’

‘आँवैले घरको सबै काम गर्नुहुन्छ । बाबा र ममीले यहीँ मोगोकमा पत्थरको व्यापार गर्नहुन्छ,’ नम्रताले सुनाइन् । उनको घरमा पनि नाच्ने नम्रता मात्र हुन् । ‘दिदीहरू नाच्न जान्दैनन्, मलाई त सानैदेखि नाच्न मन लाग्थ्यो । अनि गायत्री गुरुमाले पनि सिकाउनुभयो,’ उनी भन्छिन् ।

भविष्यमा अंग्रेजीको प्राध्यापक ‘प्रोफेसर’बन्ने नम्रताको योजना छ । औसत शिक्षित भनिने बर्मेलीको अंग्रेजी त्यति नै पढेका नेपालीका भन्दा कमजोर छ । नेपालको अंग्रेजी धेरै राम्रो भनेर नेपालमा आफन्त हुने यहाँका गोर्खालीले आफ्ना छोराछोरी नेपाल पठाएर पढाएका पनि छन् ।

नम्रतालाई अर्को मन पर्ने नेपाली गीत र नाचचाहिँ ‘चोली अलि छोटो…’ बोलको हो । जसमा हिरोइन प्रियङ्का कार्कीले नाचेकी छिन् । र, उनलाई नेपाली नाट्य समूह कार्टुन क्रुजका बारेमा पनि थाहा छ ।

सन्दिरा खनाल, भिडियोमा देखिने अर्की नानी । उनको स्कुलमा बोलाइने बर्मेली नामचाहिँ सान तिडा । सन्दिराको बर्मेली नामको अर्थचाहिँ ‘सीताको जस्तै लक्षण भएकी’ तिलकले मलाई सिकाए । बर्मेलीहरूमा पनि रामायणको चर्चा धेरै हुन्छ । यिनीहरू सीतालाई ‘तिडा’ भन्छन् ।

सन्दिरा पनि ५ कक्षामा पढ्छिन् । नम्रता र सन्दिराको स्कुल एउटै हो । स्कुलमा सन्दिराले पढ्ने विषयहरू अंग्रेजी, बर्मा, गणित, इतिहास र भूगोल । नेपालका बारेमा अहिलेसम्म स्कुलमा पढ्न परेको छैन । बुद्ध लुम्बिनीमा जन्मेका हुन् भनेर पाठ्यक्रममा त छ । तर कुन देश भनेर खुलाइएको छैन । ‘मलाई थाहा छ, बुद्ध नेपालमा जन्मेका हुन्,’ सन्दिराले भनिन् ।

यिनको परिवारमा भने चार जना मात्र छन् । ‘आमा, बाबा, दादा र म । हामी त घरमा पनि बर्मा बात बोल्छम् । बर्मा सजिलो छ । नेपाली बात अप्ठेरो,’ सन्दिराले सुनाइन् । जति नयाँ पुस्ताका भए, उति बर्मेलीमा कुरा गर्दा सजिलो मान्ने गोर्खालीहरू भेटिन्छन् ।

सन्दिरालाई सानैदेखि आमाले नाच्न सिकाएकी हुन् । ‘गुरुमा गायत्री पाण्डेले पनि सिकाउनुभयो, नेपाली नाच,’ सन्दिराले भनिन्, ‘आफैँ घरमा टीभी हेरेर अनि युट्युब र फेसबुक मोबाइलमा देखेर झन् रमाइलो गरी नाच सिकेको हो ।’

सन्दिरा तीन वर्षअगाडि बा-आमासँगै नेपाल पनि पुगेकी रै'छन् । ‘पोखरा मलाई सबभन्दा मन पर्‍यो, नेपालका खेतबारी कति राम्रा, ठण्डा छ है धेरै,’ सन्दीरालाई मैले नेपाल सम्झन लगाएँ, ‘नेपालको बिहेमा बजाएको बाजा, पोखराको ताल, खेतबारी, गाईभैँसी, अनि कति राम्रा गीत र नाच ।’

सन्दिरा नेपालीबाहेक अंग्रेजी र हिन्दी गीतमा पनि नाच्छिन् । यिनलाई नेपालको अर्को सम्झना आउने कुरा म:म: पनि हो । ‘धेरै खाने कुरा मन परेको थियो तर नामै बिर्सें,’ सन्दिराले मलाई सोधिन्, ‘स्वस्तिमा खड्कालाई चिन्नुहुन्छ ? उनको नाच कस्तो मन पर्छ ।’

सन्दिराको भविष्यमा हिरोइन बन्ने सपना छ, नेपालको । ‘प्रियङ्का कार्की, स्वस्तिमा खड्का र सोनिया राईजस्तै बन्ने हो,’ उनले भनिन् । सोनिया राई बर्मामा जन्मी हुर्केकी मोडल हुन् । उनले नेपाली चलचित्रमा पनि काम गरेकी छन् ।

यी तिनै जनालाई नाच सिकाउने र यो गीतका लागि कोरियाग्राफ गर्नेचाहिँ, गायत्री, अमृताकी आमा । पेसा, उही पत्थरको व्यापार । ‘व्यापार त पूरै सक्केको छ, कोरानाले । संसारै यस्तै भयो नि,’ गायत्रीले सुनाइन् । यो गीतका लागि नानीहरूले लगाउने पोशाक लक्ष्मी रिजालले किनिदिएकी हुन् । गोर्खालीकै पसलमा नेपालीभाषी महिलाले सिलाएका ।

लक्ष्मी रिजाल, अहिले गोर्खालीहरूको साझा संस्था अखिल म्यान्मा देशीय गोर्खा हिन्दु धार्मिक संघको महिला विभाग प्रमुख हुन् । नेपालका राजारानीदेखि प्रमुख ८/१० जातिका पोशाक यिनले आफ्नो मोगाेकको घरमा संग्रह गरेकी राखेकी छिन् । जसलाई चाहिन्छ, उनकैमा गएर माग्छन् । प्रयोग सकिएपछि धोइवरी फिर्ता लगेर दिन्छन् ।

बालकलाकारसँगै कोरियोग्राफर गायत्री पाण्डे

‘मौसम पनि राम्रो थिएन, केटाकेटीसँग भिडियो खिच्न दुई दिन लाग्यो,’ गायत्रीले भनिन्, ‘भिडियोको ब्याकग्राउन्डमा गोर्खालीका गाई गोठ पार्न ठाउँ खोज्दै जाँदा पानी पर्‍यो । हिलाम्मे बाटो निकै दुःख पाए नानीहरूले पनि ।’

पहिलो दिन नेपाली गाउँ र दोस्रो दिन मोगोक शहरलाई पृष्ठभूमिमा पारेर नानीहरूको नेपाली नाच छायांकन गरिएको रहेछ । छायाकंन गर्ने पनि नेपालीभाषी मोहन ज्ञवाली हुन् ।

गायत्रीलाई पनि नेपाली नायिकाहरूमा प्रियङ्का कार्की नाचेको सबैभन्दा मनपर्दो रहेछ । ‘वेस्टर्न, हिन्दी र नेपाली नाच सिकाउँछु,’ गायत्रीले भनिन्, ‘बर्मेली त हामीले किन सिकाउनुपर्‍यो र ? आफैँ सिकिहाल्छन् नि । सिकाउने पनि हामीभन्दा जान्ने छन् ।’

नानीहरू र तिनका गुरुमासँग बिदा माग्नुअगाडि गायत्रीलाई सोधेँ, 'नेपाली नाच गीत बर्मामा बिस्तारै हराउँदै जान्छ कि, तपाईंलाई अब कति समयसम्म नेपाली गीत नाच बर्मामा रहलाजस्तो लाग्छ ?’

गायत्रीलाई मेरो प्रश्न जचेन । अलि उच्च स्वर पारेर भनिन्, ‘हराएर जाँदैन । हामी गोर्खालीका ३ सयभन्दा धेरै मन्दिर छन् । गोर्खालीका उति नै शाखा छन् हरेक बस्ती, गाउँ र शहरमा । सबैले नेपाली भाषा, गीत संस्कृति बचाउने भनेर लागिएको छ । हिजो आजका भर्खरकाहरूले मोबाइलमा जम्मै नेपाली गीत नाच हेर्न पाएका छन् । अब त कहाँ हराउँछ ? झन् बढेर जान्छ ।’

- भट्टराई बर्मामा बसेर पत्रकारिता गर्छन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असोज २९, २०७७ ११:०५