अरूलाई हँसाएर नथाक्ने मान्छे आफूचाहिँ किन रुन्छ ?

A+ A A-

कक्षा ९ को नेपाली किताबमा आलु निबन्ध पढ्दा स्कुलमा पनि घरमा पनि हाँसोको फोहोरा छुट्थ्यो । घरमा कोही पाहुना आए भने म हत्तपत्त त्यही निबन्ध पढेर सुनाउन बसिहाल्थेँ । जतिपल्ट पढे पनि हाँसो उठिरहने कस्तो निबन्ध थियो होला त त्यो । किताबमा अरू पनि कविता/कथाहरू थिए । तर घरीघरी सुनाउन मन लागिरहने भने त्यही नै थियो । कक्षा ९ मा पढुञ्जेल सबैभन्दा बढी दोहोर्‍याएर पढेको पाठ पनि त्यही थियो होला ।

पाठ्यपुस्तकमा अरू क–कसका लेख र कथाहरू थिए, आज मलाई थाहा छैन । तर भैरव अर्याल फलामको अक्षर भएर बसेका थिए मेरो मस्तिष्कमा । मलाई लाग्छ, त्यस बेलाका मेरा समकालीनहरूको मनमा यो नाम त्यसै गरी कसेको हुनुपर्छ ।

हामीले भैरव अर्याल पढेरै हास्य व्यङ्ग्य लेख्न सिकेका हौँ । आजको लेखनमा जुन व्यङ्ग्य पढिन्छ, त्यसका पछि भैरवको लेखन योगदानलाई बिर्सनु हुँदैन । कक्षा १० मा फेरि उनैको 'टाउको' भन्ने निबन्ध पढियो । यो निबन्ध हास्यभन्दा पनि बौद्धिक बढी थियो ।

आलु निबन्ध पढेर लेखकको नाम सुन्दै हाँस्न मन लाग्थ्यो कक्षा ९ भरि । कक्षा १० मा पुगेपछि टाउको पढेर गम्भीर हुन सिकायो । हँसाउने मात्र हाेइन, गम्भीर पनि रहेछन् यी लेखक भन्ने लाग्न थाल्यो । एसएलसी परीक्षा दिइसकेपछि किताबहरू पढ्ने समय थियो । अब स्कुल जानु पनि थिएन, परीक्षाको तनाव पनि थिएन । यसै बेला हो मैले अत्यधिक किताबहरू पढेको । किताब पढ्ने त्यो वेगमा मैले भैरवका किताबहरू पनि खोजीखोजी पढ्न थालेँ ।

उनका काउकुती, जयभुँडी, गलबन्दी, इतिश्री आदि पुस्तकहरू त्यसैबेला पढियो र घरमा सबैलाई जोडजोडले पढेर सुनाउँदै खुबै हँसाइयो पनि । उनका कविताहरू पनि उच्चकोटीका हुन्थे । तर हास्य व्यङ्ग्य विधाले उनका अरू विधालाई खाइदियो । एउटा विधामा मज्जैले स्थापित भएको लेखकका अरू विधामा पनि राम्रा कृति हुन सक्छन्, तर पाठकले नपत्याउँदो रहेछ ।

भैरवलाई उनका सुन्दर लेख, निबन्ध र कथाहरूमा धेरैले उति पत्याएनन् । सहलेखन र सम्पादनमा पनि उनको योगदान उल्लेख्य छ । तर त्यतापट्टि उनलाई खोजिँदैन । साझा कथा, झा निबन्धजस्ता महत्त्वपूर्ण कृतिहरूका सम्पादक पनि भैरव नै थिए भन्ने कुरा हामी कमै सम्झन्छौँ । उनले स्वतन्त्र लेखन मात्र गरेनन्, पारिश्रमिक लिएर पाठ्यपुस्तकहरू पनि लेखे । त्यति मात्र हाेइन, उनले ज्याला लिएर अरूकै नाममा सिर्जनात्मक कृति पनि लेखिदिएको कुरा उनले नै कतै चुहाएका पनि छन् । साहित्यको क्षेत्रमा लागेर उसबेला के नै कमाइ हुँदो हो !

त्यसबेला पनि नेपालीमा एमए, डिप इन जर्नालिज्म गरेका उच्च शिक्षा प्राप्त व्यक्ति थिए उनी । अध्ययनशील र सुन्दर विश्लेषक पनि तर.....।

हामीले स्कुलमा आलु र टाउको निबन्ध पढ्दै गर्दा नै उनले यो दुनियाँबाट स्वइच्छाले बिदा लिइसकेका रहेछन् तर त्यो कुरा हामी विद्यार्थीहरूलाई त्यसबेला कसैले पनि सुनाएन । कुनै न कुनै बेला एकपल्ट जसरी भए पनि उनलाई भेट्ने इच्छा पलाएको थियो मलाई । तर जब उनका पुस्तकहरू खोजीखोजी पढ्न थालेँ, यस्तै बेलामा कसैले मलाई सुनाए, ‘यस्तो हाँस उठ्ने कुरा लेख्ने मानिसले आफैँचाहिँ किन आत्महत्या गरेका होलान् !’

यो वाक्य सुनेका दिन म दिनभरि नै निराश भएँ । आफूलाई साह्रै मन परेको मान्छेको निधन, त्यो पनि आत्महत्याद्वारा भनेको सुन्नु मलाई एक किसिमको आघातजस्तो भएको थियो ।

भैरवले जुन कारणले आत्महत्या गरेको भए पनि उनीप्रतिको भक्तिभाव भने मेरो यथावत् थियो । कहिल्यै नदेखेको, नाता नपर्ने मान्छे पनि आफन्त हुँदो रहेछ । मलाई उनी आफन्तजस्ता भएका थिए । त्यसबेला मैले किनेका उनका किताबहरू अहिले पनि मेरो पुस्तकालयमा सुरक्षित छन् ।

मलाई लाग्छ, सम्भवत: नेपालमा पहिलो भैरव अर्याल जयन्ती हामीले मनायौँ झापाकाे शनिश्चरेमा २०३८ सालमा । त्यसबेला मैले रचना पत्रिकाको भैरव अर्याल विशेषांक भेटेको थिएँ र त्यसैबाट उनका बारेमा विस्तृत जानकारी लिई त्यो कार्यक्रम गरेका थियौँ शनिश्चरे माविको प्राङ्गणमा केही लेखकहरू भेला भएर ।

त्यस कार्यक्रमको आयोजक म आफैँ थिएँ र अरू सक्रिय भाइहरू थिए, दुबसु क्षत्री, भीष्म उप्रेती, केवल भण्डारी, टंक उप्रेती, अर्जुन बराल, मुकुल दाहाल, पुण्य बराल आदि । उनको फोटोका ठाउँमा त्यही पत्रिकालाई नै अगाडि राखेर हामीले फूल तथा अगरबत्ती चढाएका थियौँ । मैले रचनाबाटै उनको सम्पूर्ण परिचय वाचन गरेको थिएँ र अरूले उनको श्रद्धामा कविता सुनाएका थिए ।

उनको आत्महत्याका कारण मेरो दिमागले धेरैपछिसम्म खोजिरहेको थियो । पछि रोचक घिमिरेले लामो संस्मरण लेखेर उनको डिप्रेसनका बारेमा स्पष्ट पारेको लेख पढेपछि म स्पष्ट भएको थिएँ । तैपनि उनको त्यो मृत्युलाई आज पनि म सहज मान्दिनँ । कुनै पनि असहज मृत्युहरू मानव सभ्यताकै लागि दुर्भाग्य हो । तर पनि यस्ता घटनाहरू बारम्बार भई नै रहन्छन् ।

हिजोआज पनि हरेक दिन हामीले आत्महत्याका समाचारहरू लगातार सुनिरहेका हुन्छौँ । संशोधन नै गर्न नसकिने कुरा हो, मृत्यु । यस्तो गलत बाटो कसैले पनि हिँड्नु हुँदैन भन्ने मलाई लाग्छ ।

जब मैले उनले आफ्ना छोराछोरीलाई सम्बोधन गरेरे लेखेका पत्र पनि कतै पढेँ, अचम्म लाग्यो । मानिसले कसरी आफ्नो मृत्युको पनि योजना बनाउन सक्छ होला । मनोवैज्ञानिकहरूले भनेको सुनिन्छ, ‘आत्महत्या त क्षणिक निर्णयबाट हुन्छ । कुनै तरिकाले त्यो क्षणलाई टार्नसके फेरि त्यस्तो नहुन सक्छ । तर भैरवको पत्रले यो कुरालाई मान्दैन । उनले त छोराछोरीलाई सोची–सोची चिट्ठी लेखेर घर छोडेर हिँडेका छन् । उनले छोराछोरीलाई सम्बोधन गरी लेखेको चिट्ठी यस्तो छ–

‘मेरा प्यारा रसी, शशी, दीपु टाटी, किनु, शाैरभ,

मलाई तिमीहरूको पाप लाग्यो । म कहाँबाट कहाँ पुगेँ, तिमीहरू कहाँ पुग्यौ । ठूलो भएपछि तिमीहरूले बुझौला– म कस्ताकस्ता जालमा परेर मरेँ । मैले जानीजानी कुनै पनि अपराध गरेको थिइनँ, तर बेहोस बेहोसमा दुनियाँभरिका पाप मैले आफ्नाे थाप्लामा थाप्नुपर्‍यो । अरूको लहैलहैमा लागेर मलाई तिमीहरूले पशु नसम्झ– म मान्छे नै थिएँ । पढेलखेको थिएँ । तर मनले साह्रै काँतर भएकाले म मेरो यो अवस्था भयो । कुनै अपराध गरिनँ, तर धेरै अपराध लाग्यो ।
२०३३ असोज ८’

यो चिट्ठीमा खासै कुरा त खुल्दैन तर उनलाई कुनै गहिरो तनाव थियो भन्ने बुझिन्छ । उसो त बिनातनाव त्यसै त कसले किन पो आत्महत्या गर्ला र ! तर फेरि तनाव नभएको मानिस पो यो दुनियाँमा को हुन्छ र ! सबैभन्दा ठूलो कुरा हो आत्मबल । आफूमाथि निर्भर । त्यत्रा प्रतिभाले त्यस्तो केको तनाव सहन सकेनन् होला ! मलाई यो धेरै अघिदेखिको जिज्ञासा हो । त्यसो त उनको यो कविता पढ्दा पनि बुझिन्छ, उनको निराशाको दह निकै पहिलेदेखि नै जमिरहेको थियो ।

   चाहिन्न बादल तेरो पानी
   मसँग आफ्नै आँसु छ
   लिन्न म तेरो ताप भाष्कर
   मसँगै महान् सन्ताप छ ।

   फिर्ता छ तेरो उन्माद शशी
   विस्माद भारी मेरै छन्
   के देलास् र सास पवन तँ
   कति सुस्केरा यी मैसँग छन् ।

   चाहिन्न ईश्वर तेरो दुनियाँ
   मैले अर्कै सिर्जिसकेँ
   यो नमीठो विपनादेखि
   अब म साँच्चै पन्छिसकेँ ।

–प्रहरी पत्रिकाबाट

लेखकका उनकै निजी निराशा पनि आइरहेका हुँदा रहेछन् । तिनलाई समयमै सम्बोधन गर्न नसके कुनै दिन त्यो प्रतिभा देखीदेखी उम्किने रहेछ । भैरवले मर्नैपर्ने त्यत्रो के नै कारण थियो होला त ! र उनी मरेपछि के नै समाधान भयो होला त ! केवल उनी एक जना मरे । उनी मर्दा अप्रत्यक्ष नोक्सान नेपाली भाषा साहित्य र पाठकहरूलाई भयो होला तर सबैभन्दा ठूलो नोक्सान त ती छ जना छोराछोरी र उनकी श्रीमतीलाई भयो । जसले उनको अनुपस्थितिमा झन् ठूलो आपत्तिमा जाकिनुपर्‍यो ।

कुनै पनि मानिस मर्दा त्यसको अभाव केही दिन समाजलाई पर्ला तर जीवनभरि पर्छ, परिवारलाई । वास्तवमा जोसुकै पनि मर्दा परिवारका लागि मर्छ । उसको अपूरणीय क्षति परिवारमाथि नै पर्छ । मैले कैयौँ त्यस्ता मृत्युहरू देखेको छु, जसको कारणले एउटा हाँस्दो गाउँदो परिवार सडकमा हुन्छ ।

उनी जसरी मरेका हुन्, उनको मृत्युपछि उनले छोडेर गएका ती छ जना सन्तानलाई उनकी श्रीमतीले कसरी हुर्काइन् होला भन्ने अनुमान कसैले पनि गर्न सक्दैन । आज पनि धेरै कलाकार, लेखक, पत्रकारहरूले आत्महत्या गरिरहेका छन् । तिनको निधनपछि समाज संवेदनशील त हुन्छ केही क्षण तर अर्को कसैको सम्भावित आत्महत्यालाई रोक्न भने कहिल्यै सजग रहँदैन, बरू उसलाई मर्न नै प्रेरित गरिरहेको हुन्छ ।

नेपाली निबन्धका क्षेत्रमा एउटा नयाँ मोड ल्याउने प्रतिभाका रूपमा भने हामीले जहिले पनि भैरवलाई सम्झन्छौँ । हास्य व्यङ्ग्य विधामा भूतको भिनाजु, केशवराज पिँडाली, रामकुमार पाँडे आदि धेरै नाम आउँछन् । तर व्यङ्ग्यको तिक्ष्णताबाट हेर्दा भैरवले अरूलाई धेरै नै तल छाडेका छन् । नेपाली निबन्धका मोडहरूको कुरो गर्दा मैले धेरै ठाउँमा उल्लेख गरेको छु –देवकोटा, भैरव अर्याल, शंकर लामिछाने र गणेशबहादुर प्रसाईं ।

आज पनि उनी बाँचेका भए त्यही ८२ वर्ष जतिका हुने थिए । यसबीचमा उनले अरू कति कुरा हामीलाई दिने थिए होला । कालगतिले त जो जहिले पनि मर्छ तर अकालमै मर्ने अवस्थाको सिर्जना भने हामीले कसैका लागि पनि गर्नु हुँदैन । जो त्यसरी मर्छ, उसको मृत्युको कारण हामी सबै बाँच्नेहरू नै हुनेछौँ ।

२० असाेज २०३३ का दिन हराएका उनी २१ गते लासको रूपमा फेला परेका थिए । उनी बितेको ४३ वर्ष पुगेछ । हामीले पहिलोपल्ट श्रद्धाञ्जलि अपर्ण गरेको पनि ३८ वर्ष पुगेछ । हामीले उनलाई भौतिक रूपमा उसै बेला गुमाएका भए पनि बौद्धिक रूपमा कहिल्यै गुमाउनु हुँदैन । त्यही नगुमाउन खोजिरहेको छु, आज पनि म ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असोज १८, २०७७ १६:५६