यादव देवकोटासँग भद्र प्रतिवाद

A+ A A-

कानुनी भाषामा एउटा शब्द छ फिरादपत्र ।

केही समयपहिला सेतोपाटीमा यादव देवकोटाजीको एउटा चर्चित लेख प्रकाशित भएको थियो ’दश हजार वर्ष लामो चेतनाको यात्रा’ । त्यही लेखको सेरोफेरोमा रहेर उठाइका केही प्रश्न, तथ्य र केही विमतिहरू समेटेर यो लेख लेखिएको हो । कानुनले आफूलाई अथवा सार्वजनिक रूपमा मर्का परेको विषयमा विषयको तथ्य तथा ब्यहोरा र वस्तुस्थिति उल्लेख गरेर दिने उजुरीलाई फिरादपत्र भनेको छ ।

सर्वप्रथम लेखको मूल विषयमा प्रवेश गर्नुअगाडि नेपालीले अन्यन्तै रुचाएको र सम्भवत: हरेक नेपालीको घरघरमा रहेको महाकाव्य रामायणको एउटा शब्द उल्लेख गरौँ- 'लक्ष्मणरेखा’ ।

‘लक्ष्मणरेखा’ एउटा यस्तो शब्द हो, मान्छेको व्यवहारमा मात्र होइन, अरु कुरा र लेखन विधामा समेत लागू हुने एउटा सीमा वा परिधिको नाम हो । जतिसुकै विद्वान् र जान्ने भए पनि मानिसले आफ्ना सीमारेखाहरू के हुन् र कुन कुरा पार गर्नु हुँदैन भन्ने सामान्य चेत भने राख्नैपर्छ ।

समाजका कतिपय सीमारेखाहरू नीतिले, शास्त्रले वा धर्मले वा समाज र समाजिक बन्धनहरूले निर्धारण गरेका हुन्छ्न्, जसलाई समाजमा बस्ने सामाजिक प्राणी भएको हैसियतले मनिस जातिले मान्नुपर्दछ । धर्म र धर्मशास्त्रमा भएका कतिपय गलत कुराहरूलाई भने समयअनुसार परिवर्तन गर्दै लानु समाजको दायित्व हो । हाम्रा धर्मशास्त्रमा लेखिएका कुरा अकाट्य होइनन् । कतिपय गलत र अनुचित कुराहरू पनि छन् । तर कहीँ कतै लेख्दै नलेखेको वा रामायण, महाभारत वा वेदहरूमा नलेखेको कुरालाई पढ्दै नपढी वा अरु कसैले यस्तो लेखेका छनन् भनेको भरमा त्यही व्याख्या गर्नु लेखनको लक्ष्मणरेखा पार गर्नु हो । समाजमा भ्रम फैलाउनु हो ।

संस्कृतका कतिपय श्लोकहरूको बेग्लै र विशिष्ट अर्थ हुन्छ । जसलाई संस्कृतका प्रकाण्ड विद्वानहरूले मात्रा व्याख्या गर्न सक्छ्न् । संस्कृतमा भाषाको राम्रो ज्ञान नभएका व्यक्तिले ऋग्वेदका हिन्दी नेपाली र अङ्ग्रेजी अनुवाद हेरेर मात्र त्यसैको भरमा तर्क गरेको देखिन्छ । राम्ररी अध्ययन नगरी वेद र पुराणमा के लेखिएको छ, खुट्याउन सकिँदैन । कम्तीमा शास्त्रको व्याख्या हेर्ने हैसियत नभएकाले यस विषयलाई लिएर हल्त्का टिप्पणी गर्नु अशाेभनीय कुरा हो ।

लेखकलाई मार्क्सवाद थाहा छ, लेनिनवाद र माओवाद पनि थाहा छ, तर गीताको दर्शन के हो, त्यो थाहा छैन, वेद र पुराण के भन्छन्, थाहा छैन । ओशो अथवा अरु कसैले भनेको भरमा ऋग्वेदका ऋचाहरूको अर्थ गलत हुँदैन, लेखक त्यहाँ नराम्ररी चुकेका छन् ।

संसारमा हिन्दु धर्म मात्र यस्तो धर्म हो जसमा भगवान्‌को पनि आलोचना गर्न पाइन्छ । इस्लाम वा अरु धर्ममा त्यो सुविधा छैन । रामायणमा एउटा धोवीले रामको आलोचना गरेका आधारमा रामले सीतालाई त्याग गरेको आधारमा पनि हिन्दु धर्ममा भागवान्‌को पनि आलोचना गर्न पाइन्छ भन्ने देखिन्छ ।

महाभारतको युद्ध सकिए पनि गान्धारीले भगवान् श्रीकृष्णलाई गाली गर्दै श्राप दिएको उल्लेख छ । त्यति मात्र होइन, चार्वाक दर्शन जस्तो ‘यदा जीवेत सुखं जीवेत, ऋणं कृत्वा, घृतं पिबेत’ भन्ने भौतिकवादी नास्तिक दर्शनको अस्तित्वसमेत हिन्दु धर्ममा सामेल छ ।

चार्वाक दर्शनले वेदबाह्य दर्शन बोकेको छ, जसले प्रत्यक्ष प्रमाणलाई मात्र मान्दछ र पारलौकिक सिध्दान्तलाई अस्वीकार गर्दछ । रामायणको अयोध्या काण्डमा समेत महर्षि जावलीले भगवान् रामचन्द्रलाई वनबास छोडेर अयोध्या फर्कन दिएको उपदेशलाई चार्वाक दर्शन भन्न सकिन्छ । सर्वदर्शन संग्रहमा चार्वाकको दर्शनलाई सुखवाद अथवा निरीश्वरवादी दर्शन भनिएको छ ।

पूर्वीय दर्शनमा जसले वेदलाई मान्दछ, त्यो आस्तिक र जसले वेदलाई मान्दैन, त्यो नास्तिक हो । सांख्य, योग, वैशेषिक, न्याय, मीमांसा र वेदान्त आस्तिक तथा चार्वाक, जैन र बाैद्ध नास्तिक दर्शन हुन हिन्दु धर्म आत्मशक्ति, देवशक्ति र पितृशक्तिलाई मान्ने सभ्यता हो । जातका आधारमा मान्छेलाई उँच-नीच छुट्याउने व्यवस्था प्राचीनकालमा थिएन । अब हाम्रो समाजले पनि अब-उप्रान्त मान्छेलाई उसकाे कर्म, व्यवहार, चरित्र हेरेर मूल्याङ्कन गर्ने हो । जातका आधारमा उँच-नीच छुट्याउने प्रथालाई खारेज गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा दुईमत हुनै सक्दैन ।

विचार र चेतनाको विकास

मानिसको जीवन विचार तथा भावहरूको एउटा प्रतिविम्ब हो । भगवान् बुद्धले भनेका छन्, 'मानिसको जीवन विचार र भावनाहरूको संगम हो, प्रतिविम्ब हो । आज हामी जे छौँ, त्यही विचार र चेतनाका कारण छौँ र हाम्रो भविष्य पनि त्यसैअनुरुप निर्धारण हुनेछ । मानव जीवनमा विभिन्न गतिविधिहरूको सञ्चालनका लागि हाम्रै विचारले प्रमुख भूमिका खेल्छ ।

कुनै पनि विचार एक चेतनाको शक्ति हो र विचारको केन्द्रीकरण मानिसको चेतना शक्तिको सजीव तत्त्व हो । विचार मानिसको सोच र ज्ञानको संसर्गबाट पैदा हुन्छ । मानिसको चेतनाको यात्रा लामो छ । चेतना र मान्छेको चरित्रबीच मौलिक सम्बन्ध छ । चेतना भनेको विशेष गुण हो जसले मानिसलाई सजीव बनाउँछ ।

चेतना भनेको जीवित प्राणीहरूको शक्ति पनि हो, जुन आफू र आफ्ना वरिपरिका तत्त्वहरू सिक्ने, बुझ्ने र तिनीहरूको मुल्याङ्कन गर्ने काम हो । विज्ञानका अनुसार चेतना भनेको भावना हो, जुन मस्तिष्कमा आउने आवेगबाट उत्पन्न हुन्छ । मानव चेतनाका मुख्यत: तीन विशेषताहरू छन् । जसलाई बोध, भावना र कर्मशीलता भन्न सकिन्छ । भारतीय दार्शनिकहरूले यसलाई सच्चिदानंद रूप भनेका छन् ।

पूर्वीय सभ्यता र पश्चिमी सभ्यता

पूर्वीय सभ्यताका संस्कार, संस्कृति, मूल्य, परम्परा र पहिचान असामान्य र अति विशिष्ट छन् । जुन पश्चिमी सभ्यताको आज विकास भएको छ, त्यो सभ्यता विकासमा पूर्वीय सभ्यताले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

पश्चिमी सभ्यताकै साहित्यकार र दार्शनिकहरूले पूर्वीय मान्यता र दर्शन नै पश्चिमी विकासको आधार हो भन्ने कुरा स्पष्टसँग बताएका छन् । चाहे त्यो अल्बर्ट आइन्स्टाइनले भनेका हामी पूर्वीयहरूप्रति चिर ऋणी छौँ, किनकि उनीहरूले हामीलाई गणित सिकाए, अथवा शून्यको आविष्कार नगरेको भए, विज्ञान र गणितले त यो उन्नति गर्न सक्ने थिएन ।

त्यसकाे अभावमा कुनै पनि सार्थक प्रकृतिको वैज्ञानिक आविष्कार गर्न सकिने थिएन । होस वा फ्रेडरिक भोन सेलेगल ‘यो विश्वमा संस्कृत भाषाजस्तो दार्शनिक सुस्पष्टताले युक्त अन्य कुनै पनि भाषा छैन, ग्रीसेली पनि छैन । भोल्टेयर, जर्ज बर्नाड सा, हर्मन हेस्से, ओबामासम्मले पूर्वीय दर्शन, साहित्य, ग्रन्थ र संस्कारप्रति गहिरो आस्था प्रकट गर्दै उच्च प्रशंसा गरेका छन् ।

पश्चिमा दर्शनमा पनि आस्तिक र नास्तिकको विभाजन छ । दार्शनिक रेने देकार्त र स्पिनोजाले हरेक मानिसमा अनन्त र असीम ईश्वरको अंश हुन्छ भनेका छन् तर पछि आएर कार्ल मार्क्सले आफ्नो भौतिकवादी दर्शनमा ईश्वरको अस्तित्वलाई पूर्ण रूपमा अस्वीकार गरिदिए र धर्मलाई अफिम हो भनिदिए । पुनर्जागरणकालसँगै पश्चिमा दर्शनमा विज्ञान हावी भयो, जसले कपर्निकस, ग्यालिलियो, न्युटन, आइन्स्टाइन आदिलाई जन्म दियो ।

पश्चिमी संस्कृति जसलाई पश्चिमी सभ्यता वा युराेपीय सभ्यता पनि भनिन्छ, ले खासगरी युराेपेली मूलको संस्कृतिलाई जनाउँदछ ।

ग्रीसबाट सुरु भएको पश्चिमी संस्कृतिको विस्तार र सुदृढीकरण रोमनहरूले गरेका थिए । युराेपेली संस्कृति दर्शन, मध्ययुगीन शैक्षिकता र रहस्यवाद, इसाई र धर्मनिरपेक्ष मानवतावादको जटिल शृङ्खलाका साथ फस्टायो र तर्कसंगत विचारधारा परिवर्तन र निर्माणको एक लामो युगको माध्यमबाट प्राकृतिकवाद, रोमान्टिकवाद, विज्ञान, लोकतन्त्र र समाजवादकाे प्रयोगका साथ विकसित भयो ।

मेसोपोटामिया र त्यसपछि प्राचीन ग्रीसको सुरुदेखि नै पूर्वपश्चिम भिन्नता स्पष्ट रूपमा परिभाषित गर्न केही गाह्रो देखिन्छ । ग्रिकहरू आफ्ना पूर्वी छिमेकीहरूभन्दा यति फरक थिएनन् । अलेक्ज्याण्डरको समयदेखि, रोममा कन्स्टान्टिनोपल र अर्थोडोक्स समुदायको हिस्साले शासन गरेको थियो । जसमा बाइजान्टिन र बाइबलीय (इसाईहरूको प्रभाव थियो भने दक्षिणी र पूर्वी युरोपको मध्य युगमा इस्लामिक शासनको अधीनमा थियो ।

भूमण्डलीकरणले पश्चिमी विचारहरूलाई यतिको व्यापक रूपमा फैलाएको छ, खास गरी शीतयुद्धको अन्त्यदेखि नै प्राय: सबै देशहरू वा संस्कृतिहरू पश्चिमी संस्कृतिको केही हदसम्म प्रभावमा पारेका छन् ।
पश्चिम मा परम्परागत पश्चिमी दृष्टिकोणलाई अक्सिडेन्टलिज्म (पश्चिमीवाद) भन्ने नाम दिइयो, जुन पूर्वीयता (पूर्वी सांस्कृतिकवाद) को समानान्तर हो ।

पश्चिमा चिन्तन के हो भन्ने धारणाहरू पश्चिमी रोमन साम्राज्य र पूर्वी रोमन साम्राज्यको विरासतबाट उत्पन्न भएको हो । पछि, पश्चिमी देशका विचारहरू इसाई र रोमन साम्राज्यको अवधारणाबाट बनिए । आज हामीले पाश्चात्य विचारको रूपमा हेर्ने कुरालाई सामान्यतया ग्रिक (रोमन र यहूदी इसाई संस्कृति भनेर परिभाषित गर्न सकिन्छ ।

प्राचीन ग्रिक दार्शनिक प्लेटोलगायत अन्य थुप्रै पश्चिमा दर्शनमा पूर्वीय दर्शनको उल्लेख पाइएको हुन्छ । भारत अहिलेको इरान अर्थात् पर्सियासँग अत्यन्त निकट थियो । पर्सियन राजाद्वारा साइकोसले सन् १६६७ मा वेद, उपनिषद्‌लगायत गन्थ्रहरूको पर्सियन अनुवाद गरेको इतिहास छ । पश्चिमाहरूले पूर्वीय सभ्यता अनि रहनसहन बुझ्न पर्सियन भाषा र सम्बन्ध प्रयोग गरेका प्रशस्तै उदाहरण छन् । युरोप र पर्सिया ऊबेलादेखि अत्यन्त निकट थिए । साइकोसको पर्सियन अनुवादलाई फ्रेन्च अनुवादहरूले ल्याटिन भाषामा अनुवाद गरेको इतिहास डाक्टर नेरिया हेब्बरले आफ्नो शोधमा उल्लेख गरेका छन् ।

इसापूर्व ३२६ मा अलेक्जेन्डरको भारत प्रवेशसँगै पूर्वीय सभ्यताले ग्रिक साम्राज्यमा प्रवेश पाएको मानिन्छ । महान् दार्शनिक और गणितज्ञ बोधायन, जसबाट पाणिनीले पनि शिक्षा हासिल गरेका थिए, प्रभावित भएर पाइथागोरसले प्रतिपादन गरेका पाइथागोरस थिओरम विश्वमा सर्वत्र चर्चामा रहँदा बोधयान चाहिँ को हुन् भन्ने खोज्नुपर्ने स्थिति छ । प्रख्यात संस्कृत व्याकरणका ज्ञाता पाणिनीले अध्याध्यायी ग्रन्थमा बोधयानलाई गुरुको रूपमा वर्णन गरेको छ । बोधयानमा दर्शन, धर्म र गणितको ठूलो ज्ञान थियो ।

हिन्दु धर्म : हिन्दु धर्म वा सनातन धर्म विश्वकै पहिलो धर्म मानिन्छ । हिन्दु धर्मको विशेषता भनेको यो धर्मभित्रका विभिन्न आस्था र विश्वासका स्राेत हुन् । हिन्दु धर्मको इतिहास धेरै पुरानो छ । हिन्दु धर्ममा शास्त्रहरूलाई दुई भागमा बाँडिएको छ (श्रुति र स्मृति । श्रुति भन्नाले वेद बुझिन्छ जुन हिन्दुहरूको धर्मग्रन्थ हो भने स्मृतिअन्तर्गत इतिहास, पुराण, रामायण, महाभारत पर्दछन् । वेदको सार उपनिषद् हो भने उपनिषद्‌हरूको सार गीता हो । वेदमा ब्रह्म, देवता, ब्रह्माण्ड, ज्योतिष, गणित, रसायन, औषधि, प्रकृति, खगोल, भूगोल, धार्मिक नियम, इतिहास, संस्कार, रीतिरिवाज आदि लगभग सबै विषयसँग सम्बन्धित ज्ञान समाहित छ ।

वेद चारवटा छन् (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद । वेदका मन्त्रहरूलाई ऋचा भनिन्छ । उपनिषद् वेदको सार अर्थात् निचोड हो । उपनिषद् आध्यात्मिक चिन्तनको मूल आधार हो । ऋग्वेद सनातन धर्म वा हिन्दु धर्मको स्रोत हो । ऋग्वेदलाई विश्वका सबै इतिहासकारहरू हिन्द-युराेपीय भाषा-परिवारको सबैभन्दा पहिलो रचना मान्दछन् । यो विश्वको सर्वप्रथम ग्रन्थहरू मध्य एक हो, वेदका मन्त्रहरूको समूहलाई सुक्त भनिन्छ । ऋग्वेदमा ऋचाहरूको बाहुल्य हुनाले यसलाई ज्ञानको वेद पनि भनिएको हो ।

ऋग्वेदका मन्त्रहरूमा गार्गी, अपाला, घोषा, लोपामुद्रा, कक्षिवती, यमी, इन्द्रायणी, दक्षिणा, वसुकरपत्नी, उर्वशी, अंगिरसी, श्रीलक्षा, गोधा, आत्रेयी आदि ४० जना ऋषिकाहरू (महिला) का मन्त्र पाइन्छन् भने वशिष्ट, विश्वामित्र, भृगु, अगस्त्य, कण्व, गर्ग, अत्रि, आदि २ सय ऋषिहरू (पुरुष रचयिताहरू) को मन्त्र समावेश छन ।

वैदिक साहित्यको रचनाकाल २००० देखि २५०० इसापूर्व मानिए पनि वेदको रचना कुनै एक निश्चित कालखण्डमा भएको भने होइन । सबैभन्दा पहिले वेदका तीन भाग सङ्कलन गरियो । जसमा ऋग्वेद, सामवेद र यजुर्वेदको सङ्कलन भयो । त्यसलाई वेदत्रयी पनि भनिन्छ । सनातन मान्यताअनुसार वेदको विभाजन रामचन्द्रको जन्मपूर्व पुरूरवा ऋषिको समयमा भएको हो । कालान्तरमा अथर्वा ऋषिले अथर्ववेदको रचना गरेका हुन् । पछि महर्षि वेदव्यासले वेदलाई चार भागमा विभाजन गरी व्यवस्थित गरेका हुन् । उनले यी चार भागको शिक्षा आफ्ना चार शिष्यहरू पैल, वैशम्पायन, जैमिनी र सुमन्तुलाई दिए ।

सिन्धु घाटीको सभ्यता

सिन्धु घाटीको सभ्यतालाई सिन्धु/सरस्वती सभ्यता पनि भनिन्छ । सरस्वती नदीको वैदिक ग्रन्थहरूमा पनि वर्णन गरिएको पाइन्छ । ऋृग्वेदमा ६० पटक सरस्वती नदीका बारेमा उल्लेख गरिएको छ । सरस्वती नदी तीन मुख्य धारामा बग्थ्यो, जसमध्ये एउटा शिवालिक पर्वत हो । यसमा सातवटा नदीहरू थिए ।

भारत र पाकिस्तानको सिन्धु घाटीको सभ्यतामा हिन्दु धर्मका धेरै निशानहरू पाइएका छन् । हडप्पा र मोहन्जोदारोमा ठूलो मात्रामा टेराकोटा मूर्तिहरू भेट्टाइएका छन्, जुन पूजाका लागि निर्माण गरिएको देवी देवताका मूर्ति हुन् । भारतीय उपमहाद्विपमा देवी पूजा वा शक्ति पूजाको प्रारम्भिक बिन्दु सिन्धु सभ्यतामा देख्न सकिन्छ, जसमा (प्रकृति) मातृदेवीको मूर्ति, शिव पशुपति आदि देवताहरूका मुद्राहरू, पीपलको पूजा, इत्यादि प्रमुख छन् । सिन्धु घाटी सभ्यता इजिप्ट, मेसोपोटामिया, भारत र चीनको चारवटा सबैभन्दा ठूलो पुरानो शहरी सभ्यताभन्दा बढी उन्नत थियो ।

सन् १९२१ रायबहादुर दयाराम साहनी र १९२२ मा राखालदास बनर्जीको नेतृत्वमा भारतको पुरातत्त्व विभागले सिन्धु घाटीको उत्खननबाट फेला परेका दुई पुराना शहरहरू हडप्पा र मोहन्जोदारो हुन् । हडप्पा लिपिको पहिलो उदाहरण इसापूर्व ३००० तिरको पाइन्छ । सिन्धु घाटी सभ्यताको क्रमिक गिरावटको सुरुवात १८०० इसापूर्व थियो । पाकिस्तानमा सिन्ध, पञ्जाव र बलुचिस्तान प्रान्तहरू र जम्मु काश्मिर, तथा भारतको वर्तमान राजस्थान, गुजरात र महाराष्ट्र प्रान्तबाट यस सभ्यताको प्रमाण फेला परेको छ । यो सभ्यताको भौगोलिक विस्तार करिब १. ५ लाख वर्ग किलोमिटर मानिन्छ ।

सिन्धु-सरस्वती सभ्यताको कालक्रमका बारेमा विद्वान्‌हरू एकमत भने छैनन् । अर्नेस्ट म्याकेले २५०० इसापूर्वमा भनेका छन् भने मार्टिमर व्हीलरले १५०० इसापूर्वदेखि भनेका छन तर प्राप्त प्रमाणहरूको मिति यकिन गर्न भएको रेडियो कार्बन प्रविधि र नयाँ उत्खनन र अनुसन्धानले सिन्धु-सरस्वती सभ्यताको नयाँ तथ्य ल्याएको छ ।

यी नयाँ उत्खननहरूले देखाउँछ कि यो सभ्यता २५०० इसापूर्वदेखि ३००० इसापूर्वबीचको हो, त्यसैले यो भन्न सकिन्छ कि सिन्धु-सरस्वती सभ्यता विश्वको सबैभन्दा पुरानो सभ्यता थियो । सिन्धु-सरस्वती सभ्यताका भवनहरूमा पकाएको इँट्टाको प्रयोग भएको देखिन्छ । अन्य सभ्यताहरू भने इँटाबारे जानकार थिएनन् । सिन्धु-सरस्वती सभ्यताका मानिसहरूले भवनहरूमा इँटाको प्रयोग गरेको देखिएबाट यो सभ्यता अति आधुनिक थियो भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

यो सभ्यतामा ठूलो संख्यामा महिलाका मूर्तिहरू फेला परेका छन्, तसर्थ सिन्धु-सरस्वती सभ्यतामा सम्भवतः महिलाहरूको स्थान अत्यन्त सम्मानजनक थियो । यो अनुमान गर्न सकिन्छ कि मातृसत्तात्मक परिवारको प्रचलन सिन्धु-सरस्वती सभ्यतामा पनि भएको हुन सक्छ । सिन्धु-सरस्वती सभ्यताको पर्याप्त जनसंख्या भएको महानगरीय शहरहरूको उदय धेरै उर्वर क्षेत्रको पृष्ठभूमिमा मात्र सम्भव थियो र धेरैजसो शहरहरू सिँचाइ सुविधा भएका उर्वर नदीको किनारमा अवस्थित थिए ।

हडप्पा र मोहेनजोदाराेमा गहुँ र जौ प्रमाणहरू पनि छन् । गहुँ र जौ यस सभ्यताको मुख्य खाद्यान्न थिए, यसबाहेक सर्स्युं , तिल, मटर र चामलको प्रमाण पनि पाइन्छ । चामलको दाना रंगपुर र लोथलमा फेला परेको छ, जहाँबाट धानको खेती गरेको प्रमाण मान्न सकिन्छ । सिन्धु सभ्यतामा नै कपास उत्पादनको पहिलो उदाहरण पाइएको थियो । सिन्धुक्षेत्रमा उपजका कारण ग्रिकहरूले कपासका लागि 'सिन्धन' भन्ने शब्द प्रयोग गरे ।

पशुपालन पनि सिन्ध सभ्यताको एउटा प्रमुख आधार थियो । गाई, गोरू, भैँसी, भेडा र सुँगुरहरू पनि पाल्थे भने सिन्धु सभ्यताका बासिन्दाहरू पनि घोडासँग परिचित थिए । सिन्धु सभ्यता एक कांस्य युगीन सभ्यता हो । तामा र काँसका भाँडाहरू हडप्पा मेटल आर्टका उत्कृष्ट उदाहरण हुन् । रेजर, छेनी, हथौड़ा, तरबार आदि तामाको उपकरणमा पनि सिन्धु सभ्यतामा फेला परेका छन् । मेसोपोटामियाको एउटा शिलालेखमा म्यागन र मेलुहा नामका स्थानहरूबारे चर्चा गरिएको छ, जहाँ सिन्धका मानिसहरूसँग व्यापारिक सम्बन्ध थियो । पुरातत्त्वविद्‌का अनुसार मेलुहा शब्द भारतलाई जनाउन प्रयोग भएको थियो ।

आरम्भ विन्दु

विषय एक : तथ्यमा बहस

सन् १५१४ मा पोल्यान्डका पादरी निकोलस कोपर्निकसले आफ्नो अनुसन्धानको निचोडका रूपमा सूर्य केन्द्रमा रहने र पृथ्वीसहितका ग्रहहरूले सूर्यको परिक्रमा गर्ने धारणा अघि सारे । सन् १६०९ मा इटालियन वैज्ञानिक ग्यालिलियो ग्यालिली र जर्मन वैज्ञानिक जोहान्नेस केप्लरले कोपर्निकसको धारणालाई सार्वजनिक तवरले समर्थन गरे । त्यसपछि एरिस्टोटलको पृथ्वीकेन्द्रित अवधारणा निषेध भई कोपर्निकसको सूर्यकेन्द्रित अवधारणा विमर्शमा आयो ।

तर निकोलस कोपर्निकसले आफ्नो अनुसन्धानको निचोडका रूपमा सूर्य केन्द्रमा रहने र पृथ्वीसहितका ग्रहहरूले सूर्यको परिक्रमा गर्ने धारणा अघि सार्नुभन्दाअगाडि नै इसापूर्व ९०० मा ऋृषि यज्ञवल्क्यले शतपथ ब्राह्मणमा लेखेका छन्, 'सूर्यले यी संसारहरूलाई (पृथ्वी, यसको वायुमण्डल र अन्य ग्रहहरूको) केन्द्रमा आफूलाई राख्दछ । त्यस कारण यो कुरा स्पष्ट छ- पूर्वीय ऋृषिहरूलाई यो थाहा थियो कि पृथ्वी गोलाकार छ, त्यो पनि पायथागोरस जन्मनुभन्दा धेरै अघि ।'

इसापूर्व ६०० को आसपास भारतीय विद्वान तथा नालन्दा विश्वविद्यालयका कुलपति आर्यभट्टले लेखे- पृथ्वी गोलाकार छ । आर्यभट्टले गोलो आकारको कदमको फलको उदाहरण दिएर पृथ्वी गोलो भएको बताएका थिए र पृथ्वी आफ्नो कक्षमा घुम्छ भनेका थिए । पृथ्वीको आधा गोलाइका कारण आधा अँध्यारो हुन्छ र आधा सूर्यतिर फर्किएको भाग उज्यालो हुन्छ । पृथ्वीको गोलाकार, एकदम गोलो छ कदमको फलजस्तै ।

यहाँनिर चाखलाग्दो कुरा के छ भने पोलिस खगोलविद् कोपर्निकस, जसलाई हेलियोसेन्ट्रिक मोडलको श्रेय दिइन्छ, ले पनि पृथ्वीको वर्णन गर्न उस्तैउस्तै कुराको प्रयोग गरेका छन् । यसले आर्यभट्टले प्रतिपादन गरेको विचारलाई पश्चिमाहरूले युरोप पुर्‍याएको स्पष्ट देखिन्छ ।

तथ्य दुई

पूर्वीय चेतना र चिन्तनले भने इसापूर्व दोस्रो शताब्दीदेखि नै आफूलाई कट्टर बनाउँदै लाने, फरक मतलाई निषेध गर्ने, नयाँ चेतनाहरूमाथि निरन्तर आक्षेप लगाउने र विमर्शको नियोजन गर्ने व्यवहार देखाउँदै लग्यो भन्ने लेखक यो विचारसँग सहमत हुन सकिँदैन । त्यसकाे एउटा प्रमुख कारण हो- पूर्वीय चेतना र चिन्तनको आधार । पूर्वीय चेतना र चिन्तनको प्रमुख आधार हो शिक्षा र ज्ञानको अपार भण्डार, समाज, मानव जीवन, राज्य संगठन र मानिसहरूबीचको पारस्परिक सम्बन्ध ।

ऋग्वेदको प्रथम श्लोकले अग्निको पूजा भन्छ अर्थात् ऊर्जा । आज आधुनिक विज्ञानले पनि ब्रह्माण्डको उत्पत्ति र विकासको रहस्य जान्नका लागि पदार्थ र ऊर्जाको सम्बन्ध (क्वान्टम फिजिक्स) को विकास गरिरहेको छ । पूर्वीय चिन्तनमा धर्म, समाज, मानव जीवन, राज्य संगठन र मानिसहरूबीचको पारस्परिक सम्बन्धको विषयमा स्पष्ट र आधुनिक व्याख्या गरिएको छ ।

चाणक्यको कौटिल्यमा समावेश राजनीति, अर्थनीति, कृषि, समाजनीति आदि होस् वा चरकसंहिता जस्तो प्रसिद्ध आयुर्वेदिक ग्रन्थ लेख्ने पुनर्वसु, अग्निवेश वा चरेक हुन् । आचार्य कौटिल्यले आफ्नो ग्रन्थ अर्थशास्त्रमा हरेक राजनीतिक विचारको समालोचना गरेका छन् । कौटिल्य पाश्चात्य जगत्‌को राजनीतिक विचारधारासँग पनि परिचित थिए । तक्षशिला विश्वविद्यालय यी महान् आचार्यले पूर्वीय चिन्तनको इतिहासमा एउटा बेजोड खोज गरेका थिए ।

विश्वविद्यालयहरूलाई ज्ञान र चेतनाको एउटा पक्ष मान्ने हो भने पनि नालन्दा र तक्षशिलाजस्ता महान् विश्वविद्यालयहरूले फरक मतलाई निषेध गर्ने, नयाँ चेतनाहरूमाथि निरन्तर आक्षेप लगाउने र विमर्शको नियोजन गर्ने व्यवहार देखाउँदै लगे भन्न सकिँदैन ।

पूर्वीय चिन्तनमा राज्य व्यवस्था सम्बन्धी विचारमा समानता र एकता पाइन्छ तर पश्चिमी चिन्तनजस्तो मतभेद र अन्य विचारको खण्डन र आलोचना पाइँदैन । बरु पूर्वीय चेतना र चिन्तन कतिसम्म भेदभावरहित थियो भनेर बुझ्न तलका दुई प्रसङ्ग काफी छन् ।

ऋग्वेदका मन्त्रहरूमा गार्गी, अपाला, घोषा, लोपामुद्रा, कक्षिवती, यमी, इन्द्रायणी, दक्षिणा, वसुकरपत्नी, उर्वशी, अंगिरसी, श्रीलक्षा, गोधा, आत्रेयी आदि ४० जना ऋषिकाहरू (महिला) का मन्त्र पाइन्छन् । यसरी वेदको रचना गर्दा महिलाहरूलाई पनि उच्च स्थान दिइएको थियो भने वैदिक युगमा महिलाहरू पनि यज्ञोपवित धारण गर्थे र वेदाध्यायन गर्थे ।

हरित संहिताका अनुसार वैदिककालमा महिलाहरूलाई पनि वेद अध्ययन गर्न अनुमति थियो । जैन धर्म र बौद्ध धर्मका साहित्यले के भनेका छन् भने केही भिक्षुहरूले साहित्यको विकास र शिक्षामा ठूलो योगदान दिए, जसमा अशोककी छोरी संघमित्र एक थिइन् ।

तथ्य तीन

मानव जातिको विकास क्रम लेख्ने क्रममा लेखकले अन्डमन टापुको निगोइट्स अन्जहरू भनेर कसलाई भनेका हुन् प्रष्ट छैन । आर्यहरूको इतिहास र बसाइसराइमा पनि इतिहासकारहरूको एक मत छैन । द डिस्कभरी अफ इन्डियामा भारतमा आर्यहरू उत्तरी ध्रुवबाट आएका हुन् भनिए पनि कहाँबाट र कहिले आएका हुन् भन्ने प्रष्ट छैन । आर्यवर्तका बासिन्दाहरूलाई आर्य भनिएको हो र भारतला अङ्ग्रेज शासनको बेला आर्यहरूको इतिहासलाई दबाउन गलत तथ्यको प्रयोग गरिएको भारतीय इतिहासकारको मत छ ।

वर्णाश्रम व्यवस्थाबाट वर्णव्यवस्था सुरू भएको भन्ने कुराको पनि कुनै ठोस प्रमाण पाइँदैन । वर्णाश्रमबाट नै वर्णव्यवस्था सुरू भयो भन्ने सिद्धान्त विरोधाभाषपूर्ण छ । वर्ण एउटा अवस्था हो र हरेक मानिसकाे जन्मले शुद्र पैदा हुन्छ भनेर शास्त्रहरूमा व्याख्या छ । हरेक मानिसमा कुनै न कुनै गुण हुन्छ अर्थात् गुणाः प्रकृति संभवाः । अत: मानिस जात र धर्मका आधारमा नभई कार्यकुशलताका आधारमा कुनै पनि वर्णको हुन सक्छ ।

तथ्य चार : धर्मशास्त्रहरूको गलत व्याख्या

कामको सीमितता र जनसंख्याको चापले अब एउटा वर्णको सीमारेखा तोडेर अर्को वर्णको काममा हस्तक्षेप गर्ने अवस्था आयो । त्यसलाई नियमन गर्न जन्मजात वर्णहरूको स्वतः उत्तराधिकारी भएर आउने भाष्य निर्माण गरियो । एकअर्को जातसँगको संसर्गबाट जन्मिए ऊ सिधै तल्लो वर्णमा खस्ने गरी यसलाई जातीय स्वरूप दिइयो । मनुस्मृतिले यसलाई वैधानिकता दियो, पूरा लेखमा लेखकको बलियो तर्क यही हो । हामीले पढ्दै आएको मनुस्मृतिले दलित र महिलाहरूका बारेमा विभेदपूर्ण विचारलाई प्रश्रय दिएको छ ।

बीआर अम्बेडकरले मनुस्मृतिको आलोचना गरेका छन् भने एनी बेसेंट, फ्रेडरिक नित्से र सर्वपल्ली राधाकृष्चनले भने मनुस्मृतिको प्रशंसा गरेका छन् ।

पाश्चात्य विद्वान्‌हरूको मतअनुसार मनु परम्पराको प्राचीनता भएर पनि वर्तमान मनुस्मृति इसापूर्व चतुर्थ शताब्दीभन्दा प्राचीन होइन । यो पनि निश्चित छ कि मनुस्मृतिको वर्तमान रूप चतुर्थ शताब्दी इसापूर्वसम्ममा अकाट्य बनाइयो र यसपछि यसमा कुनै परिवर्तन गरिएन ।

मनुस्मृतिमा नारीलाई वर्णन गर्दै यो श्लोक पनि लेखिएको छ- यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः ।
यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः । मनुस्मृति ३/५६ । (जहाँ नारीहरूलाई सम्मान गरिन्छ, भगवान् खुसी भएर त्यही घरमा बास गर्छन्)

नेपालको सन्दर्भमा भने जातपात र उचनीचको इतिहास सबन्धमा आफ्नो नेपालको वृत्तान्तमा बाबुराम आचार्य लेख्छन्, ‘लोकतन्त्रात्मक राज्यको रूपमा रहे पनि हालको भारतमा रहेका लोकतन्त्रात्मक राज्यहरू र नेपालमा स्थापित भएका नेपार, नेवारहरूको लोकतन्त्रात्मक राज्यका बीचमा आकाश तथा जमिनको अन्तर रहेको थियो । भारतमा उचनीच तथा छुवाछुत आदि वर्गभेद जातिभेदहरूले त्यतिबेलाका लोकतन्त्रात्मक भनिने जनपदहरूमा आर्यका रूपमा रहेका ब्राह्मण, क्षत्री तथा वैश्य वर्गका नागरिकलाई मात्र नागरिक अधिकार प्राप्त थियो । आर्यभन्दा बाहेकका अन्य जातजातिहरूलाई राज्यले नागरिक अधिकार प्रदान गरेको थिएन तर भारतमा रहेका १६ जनपदहरू भन्दा नेपालका किराँत र नेवारले राज्य गरेका क्षेत्रमा राष्ट्रियताको जगेर्ना र लोकतान्त्रिक अधिकार जनतालाई दिइएको थियो । जातिभेद, वर्गभेद, वर्णभेद पनि नभएकाले नेपालमा स्थापित भएको किराँत गणराज्यमा यस किसिमको भेदभावको गन्धसम्म पनि थिएन । राज्यका सम्पूर्ण नागरिकलाई समान नागरिक अधिकारहरू प्राप्त थिए ।’

रामायणका पात्र शाम्बुक (शुद्र) ले स्वर्ग जान तपस्या गरेको थाहा पाएपछि तपस्या गर्ने र स्वर्ग जाने अधिकार शुद्रमा नभएको भन्दै रामले शाम्बुकको टाउको काटिदिए भनेर हुँदै नभएको र रामायणमा उल्लेख नै नभएको कुरालाई लेखकले उल्लेख गरेका छन । बरु रामायणमा रामले भिल्ल सबरीले दिएको जुठो बयर खाएर र उनीप्रति सम्मान गरेको उल्लेख छ ।

भानुभक्तको रामायणबारेमा नेपाल साहित्य सम्मेलन दार्जलिङले सन् १९५४ मा प्रकाशित गरेको सूर्यविक्रम ज्ञवालीको भानुभक्तको रामायण पुस्तकका अनुसार रामायणको सबभन्दा प्राचीन प्रति नेपालमा छ । ज्ञवालीका अनुसार नेपालको वीर लाइब्रेरीमा विक्रम संवत् १०७६ को रामायणको प्रति छ । बरु लेखकले एकपल्ट त्यो रामायण पढेर कुन काण्डमा रामले शाम्बुकको टाउको काटिदिएको उल्लेख छ, देखाइदिन अनुरोध गर्दछु । वास्तवमा शाम्बुकको हत्या नरेन्द्र कोहलीद्वारा लेखिएको एउटा नाटकको कथा हो, रामायणको कथा होइन ।

पञ्चकन्या

अहिल्या, कुन्ती, द्रौपदी, सीता, तारा र मन्दोदरीलाई यौन सम्बन्धपछि पनि कुमारी (कौमार्य नबिग्रने) नै रहने नारीका रूपमा व्याख्या गरेको पाइन्छ । शास्त्रमा ‘अहिल्या द्रौपदी तारा कुंती मंदोदरी तथा पंचकन्याः स्मरेतन्नित्यं महापातकनाशम्’ भनेर लेखेको छ, तर लेखकले सीतालाई पनि पञ्चकन्या बनाइदिए ।

महिलामाथि नै आक्षेप

गौतम पत्नी अहिल्याले ईन्द्रसँग स्वखुसी सम्भोग गरेकी थिइन् । गौतम अहिल्यालाई आफ्नो स्वामित्वको साधन सम्झन्थे । उनले ईन्द्र–अहिल्यालाई दण्डित गरे । गौतमले ईन्द्रको अण्डकोष नै काटिदिएका थिए भनेर लेखकले नयाँ भाष्यको निर्माण गरेका छन् ।

वास्तवमा ईन्द्रले छल गरेर गौतमपत्नी अहिल्यासँग सम्भोग गरेका थिए, त्यो अहिल्याको राजीखुसीमा थिएन भन्ने कुरालाई यहाँ तोडमरोड गरिएको छ । रामायणलाई तामिल भाषामा उल्था गर्ने तेलेगु भाषाका आदिकवि भेनकाता कृष्णप्पा नायकले कल्पना गरेको गौतमले ईन्द्रको अण्डकोष काटिदिए भन्ने कपोलकल्पित कुरालाई आधार बनाएर लेखकले आफ्ना तर्क दिएका छ्न् । तर, पद्म पुराणमा ईन्द्र - अदिती - गौतम ऋृषिको प्रसङ्गमा भने यो कुरा कतै उल्लेख गरिएको छैन ।

पूर्वीय चेतनाको संस्थागत यात्रा : तक्षशिला र नालन्दा विश्वविद्यालय

गान्धरको चर्चा ऋग्वेदमा गरिएको छ भने तक्षशिलाको चर्चा भने वाल्मीकि रामायणसँग जोडिएको छ । रामचन्द्रका भाइ भरतले गन्धर्वको देश (गन्धारा) जितेका थिए र आफ्ना दुई छोरालाई त्यहाँ शासकको रूपमा नियुक्त गरेका थिए । गन्धर्व देश सिन्धु नदीको दुवै किनारमा अवस्थित थियो (सिन्दोरुभयात्ः पार्श्व देशः परमशोभनः, वाल्मीकि रामायण, सातौं, १००(११) र त्यसमा भरतका तक्ष र पुष्काल नामका दुई छोराले आफ्नो आ-आफ्नो राजधानी तक्षशिला र पुष्करवती बसाए । (वाल्मीकि रामायण)

त्यही तक्षशिलामा विश्वकै सबभन्दा पुरानो मानिने तक्षशिला विश्वविद्यालय स्थापना भएको थियो । तक्षशिलाको नाम भरतका छोरा तक्षको नामबाट रहेको थियो । आचार्य चाणक्य र पाणिनी यहाँ शिक्षित थिए । तक्षशिला एसियामा शिक्षाको प्रमुख केन्द्र थियो । यहाँ वेद, वेदान्त, सूत्र, धम्मपद, अष्टदास विज्ञान, दर्शन, व्याकरण, अर्थशास्त्र, ज्योतिष, आयुर्वेद, ललितकला, राजनीति, शल्य चिकित्सा, विभिन्न भाषाहरू, हस्तरेखाशास्त्र, गणित आदि सिकाइन्थ्यो ।

यसबाहेक ज्ञान र विज्ञानको क्षेत्रमा अनुसन्धान कार्य गरिएको थियो । यो विश्वविद्यालय विस्तृत क्षेत्रफलमा फैलिएको थियो । भनिन्छ, अलेक्जेण्डरको आक्रमण गरेको समयमा यहाँ १० हजारभन्दा बढी विद्यार्थीहरू अध्ययन गरिरहेका थिए । अलेक्जेण्डरलाई राजा अम्बिकले आक्रमणका लागि बोलाएका थिए । यहाँ कौशल देशका राजा प्रसेनजित, बन्डुलमल, मगधका राजा विम्बिसाराका राजवैद्य, चाणक्य आदिले अध्ययन गरेका थिए ।

पाणिनीले आफ्ना पुस्तकहरूमा तक्षशिलाको उल्लेख गरेका छन् । अरब र तुर्किक मुस्लिम आक्रमणकारीहरूले छैटाैँ शताब्दीको अन्त्यमा विश्वविद्यालय र शहर ध्वस्त पारे । लाखौँको संख्यामा रहेका प्राचीन र ऐतिहासिक महत्त्वका पुस्तकहरू उक्त विश्वविद्यालय ध्वस्त भएसँगै मासिएर गए ।

भारतमा इस्लामी शासनको विस्तार सातौँ शताब्दीको अन्त्यमा मुहम्मद बिन कासिमको सिन्ध आक्रमण सँगै गरेका थिए । मुहम्मद बिन कासिमपछि महमुद गजनवी र शहाब-उद-दीन मुहम्मद गोरीले भारतमा आक्रमण गरे र अन्धाधुन्ध मार्ने र लुट्ने काम गरे । यस समयमा उनीहरूले हिन्दु मन्दिर, बौद्ध मठ र विश्वविद्यालयहरू भत्काइदिए । सातौँ शताब्दीको तेस्रो दशकमा आएका चिनियाँ यात्री हुँएन सङ्गले भनेका छन्, उनी आउँदा तक्षशिला खण्डहरमा परिणत भइसकेको थियो ।

नालन्दा विश्वविद्यालय

नालन्दा विश्वविद्यालयको स्थापना कुमार गुप्तले गरेका थिए । भगवान् बुद्धले आफ्नो जीवनमा धेरै पटक नाला्दाको भ्रमण गरे । बिहारको राजधानी पटनाको १२० किलोमिटर दक्षिण-उत्तरमा रहेको पुरानो नालन्दा विश्वविद्यालयका अवशेषहरू अझै देख्न सकिन्छ । त्यहाँ एकतर्फ बौद्ध विहारको पङ्क्ति छ र अर्को छेउमा साना स्तुपहरूले घेरिएका केही मन्दिरहरू । नालन्दामा रहेको पुरातात्त्विक संग्रहालयमा रहेका देवता र भगवान् बुद्धको मूर्तिमा पनि धेरै देख्न सकिन्छ ।

नालन्दा विश्वविद्यालयमा तीन पटक आक्रमण गरियो, तर सबैभन्दा विनाशकारी आक्रमण बख्तियार खिलजीले ११९९ मा गरेका थिए । उक्त आक्रमणमा पुरानो नालन्दा विश्वविद्यालय जलेर नष्ट भयो ।

नालन्दा शब्द संस्कृतका तीन शब्दहरू 'ना+अलम+दा’ बाट आएको हो । यसको मतलब 'ज्ञानमा कुनै प्रतिबन्ध' छैन । नालन्दा विश्वविद्यालयको पुस्तकालयमा ३ लाख पान्डुलिपि र लाखौँ पुस्तकहरू संग्रह गरिएको थियो ।

नालन्दा विश्वविद्यालयलाई तक्षशिलापछि दोस्रो सबैभन्दा पुरानो विश्वविद्यालय मानिन्छ । यस विश्वविद्यालयमा करिब १० हजार विद्यार्थी र २ हजार शिक्षक थिए ।

सातौँ शताब्दीको सुरुसम्म, प्राचीन विश्वविद्यालयहरू तक्षशिला वल्लभी, उज्जैन र वैशालीमा अवस्थित थिए । ती विश्वविद्यालयमा ज्ञान, विज्ञान र धर्मका लाखौँ पुस्तकहरू थिए ।

पीएच चोपडा, बीएन पुरी र एमएन दासले आफ्नो 'भारतको सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक इतिहास’ मा लेखेका छन्, नालन्दा, विक्रमशिला, सोनापुरी र जगदल सबै बौद्ध विद्यालयहरू थिए, जहाँबाट बौद्ध विद्वानहरू विश्वभर फैलिएका थिए ।

मुस्लिम आक्रमणकारीहरूले पेशावर कराँची, सोमनाथ, मथुरा, काशी, अयोध्या, प्रयाग, लुम्बिनी, दिल्ली (ईन्द्रप्रस्थ), मेरठ (हस्तिनापुर), बोधगया, सारनाथ, कुशीनगर, पाटलिपुत्र, नालन्दा, पञ्चनेर, लखनउ (लक्ष्मणपुर), नासिक, आग्रा (अङ्गिरा), भोपाल (भोजपाल), उज्जैन (अवन्तिका), रामेश्वरम, कोलकाता, ढाका, त्रिपुरा आदि महत्त्वपूर्ण हिन्दु, जैन र बौद्ध प्रमुख मन्दिरहरू, मठहरू, दरबारहरू र शैक्षिक केन्द्रहरूमा आक्रमण गरे र धर्मशास्त्रका पाण्डुलिपिहरू खोजीखोजी जलाइदिए । यी तुर्क आक्रमणकारीहरूमध्ये गजन्वी, औरंगजेब, बाबर, बख्तियार खिलजीको नाम प्रख्यात छ ।

यसपछि मुस्लिम कमान्डर बख्तियार खिलजीले सबै बौद्ध मठहरूलाई छनोट नष्ट गरे । नालन्दाजस्ता विश्वप्रसिद्ध विश्वविद्यालय उनीद्वारा ध्वस्त थियो । यति मात्र होइन, उनले नालन्दामा रहेका सबै बौद्ध साहित्यहरू पनि जलाए ।

इस्लामी कट्टरपन्थीहरूले भारतका प्रमुख हिन्दु मन्दिरहरू, बौद्ध स्तुपहरू, मठहरू र स्कुलहरूलाई लक्षित गरेर आक्रमण गरे । तक्षशिला दिल्ली, नालन्दा, साञ्ची, मथुरा आदिमा आज पनि देखिने भग्नावशेषहरू यसका प्रमाण हुन् ।

यसरी अनेकौँ पुस्तक, पाडुलिपि र ज्ञानको अथाह सागर नजलेको भए आज हाम्रो संस्कृति र चिन्तन कहाँसम्म पुग्थ्यो भनेर हामीले कल्पना पनि गर्न सक्दैनौँ । हामीले राइट दाजुभाइले विमान बनाएको कथा पाठ्यपुस्तकमा पढेका छौँ तर रामायणमा भएको पुष्पक विमानको चर्चा अगस्त्य संवादमा छ भन्ने थाहै पाएका छैनौँ । महर्षि भारद्वाजद्वारा रचिएको बृहद् विमान शास्त्रमा विमान निर्माणसम्बन्धी लेखिएका कुराहरूबारे भने चालै पाएका छैनौँ ।

गलत प्रचार

ऋग्वेदकालसम्म गाईको मासु खाने अभ्यास थियो । युद्धमा गएर आएपछि र मित्रहरूसमेतको भोजनका लागि गौमासु प्रबन्ध गर्न आह्वान गरिएको यो सूक्तले पुष्टि गर्छः

यदीदहं युधये संनयान्यदेवयून्तन्वा३ शूशुजानान् ।
अमा ते तुम्रं वृषभं पचानि तीव्रं सुत. पंञ्चदशं नि षिञ्चम् (ऋग्वेद १०ः२७ः२) ।

यहाँ लेखकलाई यी माथिका हरफहरू पुष्टि गर्न म चुनौती दिन चाहन्छु । संस्कृतमा वृषभको अनेकौँ अर्थ हुन्छन् । माथि लेखकले ऋृग्वेदको दशौँ मण्डलको सत्ताईसौँ सूक्त, दोस्रो मन्त्र उल्लेख गरेका हुन् तर त्यसैको आठौँ मन्त्रमा यसो भन्छ:

गावो यवं प्रयुता अर्यो अक्षन्ता सहगोपाश्चरन्तिः ! हवा इदर्यो अभितः समायन्कियदासु स्वपतिश्छन्दयाते ! अर्थात् धेरै गाईहरू जौको घाँस चर्दै छन्, स्वामीको जस्तै म गाईको पनि सेवा गर्छु ।ऋग्वेदमा प्रयुक्त शब्दको अर्थ नबुझीकन लेखकले आफूखुसी अर्थ लगाएका छन् ।

वृषभ र उक्षन् शब्दको अर्थ गोरु मात्र हुँदैन । लेखकलाई ज्ञात होस्, ऋग्वेदमा बीसाैँपल्ट अग्निलाई, साठी पल्ट ईन्द्रलाई, तीस पल्ट सोमलाई र पाँच पल्ट बृहस्पतिलाई वृषभ भनिएको रै'छ । वृषभको अर्थ यज्ञ पनि हुन्छ । ऋग्वेदमा नै उक्षन् शब्द अग्नि, सोम, आदित्य, मरुत आदिका लागि प्रयोग भएको छ ।

उपसम्हार

जातजातिमाथिको छुवाछुत र उचनीचको नाममा हिन्दु धर्म पनि अतिवादतर्फ बढेको छ । समाजमा धर्मको नाममा हुने भेदभाव, महिलाहरूमाथि हुने अत्याचार कायमै छ । चाहे त्यो गीत गाएको निहुँमा कारबाही गर्ने धम्की होस् वा रुकुममा भएको नरसंहार । तर त्यो छ भन्दैमा शास्त्रमा नभएका वा नलेखिएका कुराहरूलाई तोडमरोड गरेर आफ्नो तर्क स्थापित गर्न कोसिस गर्नु हुँदैन ।

पश्चिमा समाजले विज्ञानको उन्नतिसँगै पैसा र पुँजीका आधारमा आफ्ना तर्कहरू संसारभर स्थापित गरे भन्दैमा हाम्रा वैदिक ग्रन्थहरूमा लेखिएका तथ्यहरूलाई नजरअन्दाज गर्न मिल्दैन । हाम्रा वैदिक मान्यताहरूको अर्थ संसारले विस्तारै बुझ्दै छ, जसको एउटा उदाहरण हो योग । आज योगलाई संसारभरका मानिसहरूले अँगालिरहेका छन्, जसको प्रादुर्भाव पूर्वीय सभ्यतामा भएको थियो । हामीकहाँ विदेशीले लेखेको भनेपछि त्यो नै ठीक र अकाट्य भन्ने धारणा बलियो छ, जुन गलत हो ।

ग्रिक भाषामा एउटा शब्द छ ‘जेरेन्टोक्रेसी । सरल परिभाषामा जेरेन्टोक्रेसी एक यस्तो समाज हो, जहाँ बुढा मानिसहरू र पुरुष सत्ताले गर्ने शासन गर्छन् । यसको उदाहरण पुरातन ग्रिक शहर स्पार्टामा देख्न सकिन्छ जहाँ जेरुसियाले शासन गर्थ्यो । अहिलेको हाम्रो समाज र शासन व्यवस्थामा पनि त्यही जेरेन्टोक्रेसीको प्रभाव छ । समाजको अग्रगामी सुधार नभएसम्म हामी त्यही जेरेन्टोक्रेसीको शिकार भइरहन्छौँ, सामाजिक भेदभाव जारी रहन्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज ९, २०७७ १८:२४