छिमेक लघुवित्तलाई कसले दियो भित्री कारोबार गर्न छुट

A+ A A-

भित्री सूचनाका आधारमा हुने सेयर कारोबार गम्भीर वित्तीय अपराध हो । अप्रकाशित सूचनाका आधारमा आफू, आफन्त र साथीमार्फत कारोबार गर्नु गराउनु अपराध हो । सूचीकृत कम्पनीले गर्ने केही निर्णय मूल्य संवेदनशील हुन्छन् । यस्ता सूचना निर्णय हुनासाथ स्टक एक्सचेन्जमार्फत सार्वजनिक गरिहाल्नुपर्छ । त्यसैले संसारभरका सेयर बजार नियामकले यस्ता सूचनालाई मूल्य संवेदनशील भनेर वर्गीकरण गरेका हुन्छन् ।

नेपालमा पनि धितोपत्रसम्बन्धी कानुनमा २५ वटा गतिविधिलाई मूल्य संवेदनशील भनेर सूचीकृत गरिएको छ । यस्तै, गतिविधिमध्ये लाभांश घोषणा मूल्य संवेदनशील सूचना हो ।

के हो मूल्य संवेदनशील सूचना

सेयर मूल्यलाई प्रभाव पार्ने कुनै पनि गतिविधिलाई मूल्य संवेदनशील सूचना भनिन्छ । धितोपत्रसम्बन्धी ऐन २०६३ को दफा ९१(१) मा ‘कुनै व्यक्तिले धितोपत्रको मूल्यमा असर पार्न सक्ने सार्वजनिक नभएका भित्री सूचना वा जानकारीका आधारमा आफूले धितोपत्र कारोबार गरेमा वा अरुलाई कारोबार गर्न लगाएमा वा आफूलाई थाहा भएको सूचना वा जानकारी आफ्नो कर्तव्य पालनाको सिलसिलाबाहेक अरु कसैलाई दिएमा त्यस्तो व्यक्तिले धितोपत्रको भित्री कारोबार गरेको मानिनेछ’ भन्ने व्यवस्था छ ।

‘भित्री सूचना वा जानकारी’ लाई प्रस्ट पार्दै स्पष्टीकरणमा ‘कुनै धितोपत्र जारी गर्ने संगठित संस्थाबाट सार्वजनिक नभएको कुनै खास किसिमको सूचना वा जानकारी सार्वजनिक भएमा त्यस्तो धितोपत्रको मूल्यमा असर पर्न सक्ने किसिमका सूचना वा जानकारी सम्झनुपर्छ’ भनिएको छ ।

धितोपत्रको भित्री कारोबारमा को को संलग्न हुन सक्छन् भन्ने विषयमा दफा ९२ मा व्यवस्था गरिएको छ :

संगठित संस्थाका सञ्चालक, कर्मचारी वा सेयरवालाको हैसियतले कुनै सूचना वा जानकारी प्राप्त गर्न सक्ने व्यक्ति,
संगठित संस्थालाई पेसागत सेवा प्रदान गर्ने नाताले कुनै सूचना वा जानकारी प्राप्त गर्न सक्ने व्यक्ति र
माथि उल्लिखित व्यक्ति वा स्रोतमा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष सम्पर्क भई कुनै सूचना वा जानकारी प्राप्त गर्न सक्ने व्यक्ति

संवेदनशीलतामाथि प्रहारको क्रम

चालू आर्थिक वर्ष २०७५/७६ को सुरुवात भएदेखि नै मूल्य संवेदनशील सूचनामा कम्पनीले प्रहार गरिरहेका उदाहरण प्रशस्त भेटिन्छन् । लाइफ इन्स्योरेन्स कर्पोरेसनले घोषित लाभांशलाई २ सय प्रतिशत घटाएर पहिलो प्रहार गरेको थियो । यही प्रहारको पदमार्गमा अन्य सूचीकृत कम्पनी पनि हिँडिरहेका छन् । तर, नियामक निकाय नेपाल धितोपत्र बोर्ड चुपचाप रहनुले नेपालमा भित्री सूचनाको आधारमा हुने सेयर कारोबारलाई संस्थागत मान्यता दिएको जस्तो देखिन्छ । यस अवधिमा मूल्य संवेदनशीलतामाथि विभिन्न पटक प्रहार हुँदा पनि बोर्ड र बजार सुधारको नारा लगाएर एक्सचेन्जको ढोकामा भोक हड्ताल गर्ने सेयर कारोबारी समूह र तिनका नेतासमेतले भित्री कारोबारलाई मौन रूपमा सघाएको देखिन्छ । एक लगानीकर्ता लेख्छन्– इनसाइडर ट्रेडिङको व्यावहारिक तालिम केन्द्र नेपालमा खोले हुने भो ।

मूल्य संवेदनशीलतामा प्रहारका केही उदाहरण

कम्पनी	लाभांश (प्रतिशत)		फरक (प्रतिशत)
कम्पनी	घोषित	संशोधन	फरक (प्रतिशत)
लाइफ इन्स्योरेन्स कर्पोरेसन नेपाल	३६ बोनस	१२ बोनस	२००
एसियन लाइफ इन्स्योरेन्स	१२ बोनस	६ बोनस	५०
स्वदेशी लघुवित्त	१० नगद	रद्द	१००
आरएसडीसी लघुवित्त	५ नगद ५ बोनस	१० बोनस	०
मुक्तिनाथ विकास बैंक	२५ नगद	रद्द	१००
युनाइटेड इन्स्योरेन्स	१० बोनस	रद्द	१००
प्रभु विकास बैंक (साविक)	९ बोनस	रद्द	१००
नेपाल इन्भेस्टमेन्ट बैंक	२५ बोनस र १५ नगद	१५ बोनस र २५ नगद	०
नागबेली लघुवित्त	५५ बोनस	रद्द	१००
राष्ट्रिय बिमा कम्पनी	१२० बोनस	रद्द	१००
नागबेली लघुवित्त (दोस्रोपटक)	१६.११ बोनस	९.३८	४१
प्रभु बैंक	५ बोनस र ५.२६ नगद	८ बोनस	२२
छिमेक लघुवित्त	१८ बोनस २२ नगद	रद्द पछि पुन: घोषणा	०
मन्जुश्री फाइनान्स	९ नगद	२.९	६७

धितोपत्र दर्ता तथा निष्कासन नियमावली २०७३ को अनुसूची १६ को १३ नम्बरमा लाभांश घोषणालाई मूल्य संवेदनशील भनेर राखिएको छ । संसारभर लाभांश घोषणा मात्र होइन, त्रैमासिक रुपमा प्रकाशन हुने प्रतिसेयर आम्दानी पनि पहिले नै बाहिरिएमा यसलाई समेत मूल्य संवेदनशील विषय मानिन्छ । भारतमा टाटा मोटर्सको त्रैमासिक आम्दानी ह्वाट्स एपमा बाहिरिएपछि कम्पनीसँग भारतीय प्रतिभूति विनिमय बोर्ड (सेबी)ले स्पष्टीकरण सोधेको थियो । तर, नेपालमा घोषणा गरेको लाभांश २ सय प्रतिशत संशोधन हुँदा समेत नियामक निकायले छानबिन गरेर कारबाही गर्ने कुरै छाडौं, सोधनीसमेत नगरेका कयौं उदाहरण छन् ।

छिमेकको घटनाक्रम

पछिल्लोपटक मूल्य संवेदनशीलतामा प्रहार गर्ने घटनाक्रमको एक पात्रका रुपमा छिमेक लघुवित्त देखापरेको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकबाट ‘घ’ वर्गको अनुमति प्राप्त छिमेक लघुवित्तले गत २८ भाद्रमा १८ प्रतिशत बोनस सेयर र २२ प्रतिशत नगद लाभांश घोषणा गरेको थियो । तर, कम्पनीले २० पुसमा नेपाल राष्ट्र बैंकले घोषित लाभांश वितरण गर्न स्वीकृत नदिएको भन्दै नेप्सेमार्फत सूचना प्रकाशन गरी रद्द गरेको थियो । तर, फेरि नेपाल राष्ट्र बैंकले स्वीकृति दिएको भन्दै अर्को सूचना प्रकाशन गरी साधारणसभाका लागि सूचना निकालेको छ ।

सूचना चुहावटको आशंका

आव २०७४/७५ मा ६६ करोड खुद नाफा गरेको कम्पनीको चुक्ता पुँजी १ अर्बको ४० प्रतिशत लाभांश प्रस्ताव गर्दा कम्पनीको आर्थिक अवस्था सम्भावित जोखिम आदि जस्ता विषयमा अधिकारी/पदाधिकारी जानकार थिएनन् होला भन्न सकिने अवस्था हुन्न । त्यस्तै, नियमनमा रहनुपर्ने र नियमकीय निर्देशन/समायोजन आदि विषयमा पनि केही थाहा थिएन होला भन्न पनि सकिन्न । नेपाल राष्ट्र बैंकको नियमनमा रहेको कुनै पनि कम्पनीले नियामकको पूर्वसहमति नलिईकन प्रायः लाभांश घोषणा पनि नगरिने अभ्यास छ । जे जस्ता गतिविधि छिमेकले देखाएको छ, त्यसलाई हेर्दा र लाभांश रद्द भएको केही दिनको कारोबार हेर्दा यस्तो सूचना पहिले नै चुहाइएको देख्न सकिने आधार प्रशस्त छ ।

भित्री कारोबारको चरम रूप

लाभांश रद्द भएको वा हुने सक्ने पूर्वजानकारी भएपछि त्यसको भरपुर फाइदा लिएको उदाहरण यस कम्पनीका केही कारोबारले प्रस्ट पार्छ । केही कारोबारको झलक हेर्दा पनि यसको सहज अनुमान लगाउन सकिन्छ । कम्पनीले लाभांश रद्द गरेको सूचना सार्वजनिक गरेको दिन कारोबार मूल्य झन्डै ६ प्रतिशतसम्म घटेको थियो । त्यसअघि मंसिरको अन्तिम र पुसको पहिलो साता अत्यधिक सेयर कारोबार भएको थियो । केन्द्रीय बैंकले लाभांश रद्द गर्ने सूचना १९ पुस २०७५ मा दिएको भन्दै नेप्सेलाई पत्राचार गरे पनि त्यसको संकेत पहिले नै कम्पनीले पाइसकेको र यसैका आधारमा कारोबार बढेको अनुमान गर्न सकिन्छ । केही छानिएका कारोबार हेर्दा यस्तो बुझ्न त्यति असहज हुन्न । कारोबारका केही झलक तालिकामा प्रस्तुत गरिएको छ ।

कम्पनीका केही दिनका कारोबार

क्र.सं.	मिति	कारोबार कित्ता
१.	२०७५ मंसिर २३	९,२६४
२.	२०७५ मंसिर २४	२३,३७५
३.	२०७५ मंसिर २५	३,४४७
४.	२०७५ मंसिर २६	३,३०२
५.	२०७५ मंसिर २७	२२,५८९
६.	२०७५ पुस १	७०,०२३
७.	२०७५ पुस २	५८,६४०
८.	२०७५ पुस ८	४२,७६७

भित्री कारोबारले रजत गुप्ताको पतन

भारतीय मूलका अमेरिकी नागरिक रजत गुप्ताको पतन भित्री कारोबारले गरायो । रजत गुप्तालाई भित्री कारोबार गरेको आरोपमा २ वर्ष जेल सजाय भयो । गुप्ता गोल्डम्यान स्याक्स नामक इन्भेस्टमेन्ट बैंकका सञ्चालक थिए । उनले सन् २३ सेप्टेम्बर २००८ का दिन बैंकको सञ्चालक समितिको बैठक सकिएको १६ सेकेन्डपछि आफ्ना मित्र राज राजारत्नमलाई फोन गरे । फोन वार्तामा गुप्ताले वारेन बफेटले ५ मिलियन डलर गोल्डम्यान स्याक्समा लगानी गर्न लागेको सूचना राजारत्नमलाई दिए । यो समाचार सार्वजनिक हुनुअघि नै राजारत्नमले गोल्डम्यानको सेयर किने, जसले उनलाई ६ लाख ४० हजार डलर नाफा भयो । गुप्ता र राजारत्नमको बीच सूचना लेनदेन गर्ने क्रम यतिमा टुंगिएन । त्यसलगत्तै २३ अक्टोबरमा पनि फेरि गुप्ताले राजारत्नमलाई बैठक सकिएको २३ सेकेन्डपछि फोन गरेर गोल्डम्यानको आम्दानी नकारात्मक हुँदै छ भन्ने जानकारी गराएका थिए । यो खबर पाउनासाथ राजारत्नमले सबै सेयर बेचेर ३.६ मिलियन डलर घाटा बचाएका थिए । यस्तो सूचनाले राजारत्नमलाई २३ मिलियन डलर नाफा भएको थियो ।

सन् ९ जनवरी २००९ मा पनि गुप्ताले आफू सञ्चालक रहेको प्रोक्टर एन्ड ग्याम्बल कम्पनीको आम्दानी नकारात्मक हुने सूचना राजारत्नमलाई दिएका थिए । यस सूचनाबाट राजारत्नमलाई ५ लाख ७० हजार डलर नाफा भएको थियो ।

२४ अक्टोबर २०१२ मा सञ्चालक समितिको निर्णय वैधानिक तवरले सार्वजनिक हुनुअघि नै दुरुपयोग गरेको आरोपमा २५ वर्षको जेल सजाय माग गरिए पनि २ वर्ष जेल सजाय भयो । जेल सजाय भुक्तान गरेपछि उनलाई आफ्नै घरमा सन् २०१६ मार्चसम्म नजरबन्द गरियो ।

रजत गुप्ताको गतिविधि सम्बन्धमा अमेरिकन सेक्युरिटिज एक्सचेन्ज कमिसनले छानबिन गरिरहेको थियो । राजारत्नम हेज फन्डका म्यानेजर थिए । उनको ग्यालिएन ग्रुप भन्ने कम्पनी थियो । राजारत्नम अहिले ११ वर्षको जेल सजाय भोगिरहेका छन् । उनको ग्यालियन ग्रुप कम्पनी बन्द गरिएको छ ।

अमेरिकाकै एसएसी क्यापिटल एडभाइजर्सको भित्री सूचनाका आधारमा भएको कारोबारलाई अहिलेसम्मको ठूलो सेयर घोटाला मानिन्छ । यस काण्डका मुख्य अभियोगी पनि पन्जाबी मूलका भारतीय अमेरिकी नागरिक म्याथ्यु मार्टोमा हुन् । यसमा १ हजार ७ सय करोड डलर बराबरको घोटाला भएको निष्कर्ष निकालिएको थियो । मार्टोमा अहिले ९ वर्षको जेल सजाय भोगिरहेका छन् ।

भारतमा पनि भित्री कारोबारलाई जघन्य वित्तीय अपराध मानिन्छ । एडल्याब्सको सञ्चालक समितिको बैठक समाप्त भएपछि रत्नाकर सेट्टीले आफ्नै कम्पनीको सेयर किनेका थिए । सेट्टीलाई १ करोड रुपैयाँ जरिमाना गरिएको थियो । यो घटना सन् २००६ को हो ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख १०, २०७६ ०३:५५