याेग अभ्यासीले जान्नैपर्ने कुरा

A+ A A-

एउटा सचेत योगासन अभ्यासीले ‘म योगासन किन गर्दै छु ? यसले स्वयम्‌मा सकारात्मक, नकारात्मक के असर पार्छ ? मेरो उद्देश्य र लक्ष्य के हो ?’ थाहा पाउनु आवश्यक छ । किनभने यसैअनुसार आसन विधिहरू छनोट, अभ्यास र त्यसमा दक्षता प्राप्त गरि योग-पथमा अगाडि बढनुपर्ने हुन्छ ।

अघिल्लो लेखमा हामीले योगासनहरूलाई व्यक्तिको अवस्थाअनुसार सजिलोका लागि तीन समूहमा विभाजन गर्‍याैँ । अब तिनै आसनहरूलाई पनि अभ्यास गर्ने ‘गति’ अनुसार दुई तरिकाले विभाजित गर्नुपर्ने हुन्छ ।

गतिशील आसन अभ्यास

यसमा ती आसनहरू आउँछन जसमा क्रिया गर्दा शरीर र अङ्गहरू शक्ति सहित गतिशील रहन्छ । त्यसै गरि श्वास–प्रश्वास (पुरक र रेचन) को गति पनि शरीरको गतिसँगै लयात्मक हुन्छ जसले गर्दा कुम्भक (श्वासभित्र वा बाहिर रोक्ने प्रक्रिया)को समयावधि एकदमै न्यून हुन्छ ।

गतिशील तरिकाले गर्ने यस्ता आसनहरू साँचो अर्थमा व्यायामको श्रेणीमा पर्छन् । जबकि ‘आसन’ शब्दको अर्थ नै ‘स्थिर स्थिति’ हो । जसको उद्देश्य मांसपेशीहरूलाई विकसित गराउने अथवा व्यक्तिलाई हृष्ट–पुष्ट बनाउन नभई शरीरलाई लचिलो बनाउन, मांसपेशीलाई शिथिल तर स्वस्थ राख्न, रक्त सञ्चारको गतिलाई बढाउन, शरीरका विभिन्न भागमा अवरुद्ध भई बसेका रक्तहरूलार्ई पुनः सञ्चार गराउन र शरीरलाई तातो राख्नका लागि हो ।

गतिशील आसनले छाला र मांसपेशीहरूलाई पुष्ट तर लचिलो बनाउँछ । फोक्सोलाई शक्ति प्रवाह गर्छ र पाचन तथा मल–निष्कासन प्रणालीको गतिलाई बढाउँछ । गतिशील आसनले शरीरका सवै आयाममा सकारात्मक असर गर्ने भएकोले विशेष गरिु नया अभ्यासीहरूलाई यो निकै फाइदाजनक हुन्छ ।

यो पनि..

आसन सिद्धिका विधिहरू

सूर्य नमस्कार, पवनमुक्तासन समूहका सबै आसनहरू, गतिशील–पश्चिमोत्तानासन, भुजंगासन, हलासन आदि आसनका विधिहरू गतिशील अभ्यासअन्तर्गत पर्छन् । गतिशील भए तापनि अङ्ग सञ्चालन क्रियामा एकरुपता र सजगता अनिवार्य हुन्छ । यिनै आसनहरूलाई पनि सुस्तरी गरेर यसले पार्ने प्रभावकारितालाई बढाउन सकिन्छ ।

स्थिर आसन अभ्यास

स्थिर आसन समूहमा ती आसनहरू पर्छन् जसमा शरीरलाई एकदमै कम गति दिएर वा आसनमा अङ्गहरूको ठीक स्थिति मिलाइसकेपछि शरीरमा बिनागति यसको अभ्यास गरिन्छ ।

यस प्रक्रियामा एउटै स्थितिको अवस्थामा केही वा धेरै समयको लागि ‘स्थिर आसन’मा रहनुपर्दछ । यसको उद्देश्य आंतरिक अङ्गहरू, ग्रन्थीहरू, र मांसपेशीहरूको मालिस गर्नुका साथै शरीरका सम्पूर्ण स्नायुहरूलाई शिथिल तर स्वस्थ बनाउनु हो । यस आसनहरूको नियमित अभ्यास गर्दा यसले मुख्य रूपले मनको उद्दिग्नता र चञ्चलतालाई शान्त गराउँछ । जसले गर्दा साधकहरूलाई ‘ध्यान’ जस्तो उच्च साधनाका लागि (जसमा एउटै आसनमा लामो समय स्थिर भएर बस्नुपर्छ) सक्षम बनाउँछ ।

यी आसन विधिमा ‘पूर्णता’ प्राप्त गर्दा साधकहरूलाई ‘प्रत्याहार’को स्थितिमा पुग्न सहयोग गर्छ । साथै उच्च श्रेणीका साधकहरूले लामो समयसम्म शरीरलाई ‘अचल’ र ‘स्थिर’ बनाएर ध्यानका लागि आफूलाई तयार गर्दछन् ।

यी आसनहरूको अभ्यास गर्दा साधकहरूको श्वास–प्रश्वासको गति सामान्यतया मद्दिम र पातलो हुन्छ । साथै साधकले शरीरको कुनै एक विशेष स्थान प्रति सजग र सचेत रहनुपर्दछ ।

यस समूहको भिन्नभिन्न आसन गर्दा शरीरको भिन्नभिन्न भागमा ध्यान राख्नुपर्छ । स्थिर समूहका मुख्य आसनहरू –पद्मासन, सिद्धासन, बज्रासन, सुप्तबज्रासन, वीरासन, भद्रासन, सिद्धयानी आसन (महिलाका लागि), सर्वांगासन, शीर्षासन आदि हुन् ।

निर्देश र सावधानीहरू

योगासनको अभ्यास गर्नुपूर्व यसको विशेषता, सीमितता, जोखिमता र सावधानीको बारेमा एउटा साधकले अध्ययन गर्नु, जान्नु–बुझ्नु उत्तम हुन्छ ।

योगपथको उच्च साधना गर्ने साधकहरूले पनि हठयोगको कठिन अभ्यासतिर अग्रसर हुँदै गर्दा त्यस चरणमा सामना गर्नुपर्ने चुनौतीका बारेमा जानकारी राख्नु झन् आवश्यक छ ।

यद्यपि कुनै व्यक्तिले सामान्य जानकारी लिएर पनि योगासनको अभ्यास आरम्भ गर्न सक्छन् । तर सत्य के हो भने आसनको विधि र प्रक्रियालाई सही ढंगले बुझेर सोहीअनुरुप त्यसको तयारी गरी आसनको अभ्यास गरेमा त्यसको प्रभावकारिता र लाभकारितामा उल्लेख्य वृद्धि हुन्छ ।

विचार पुर्‍याउनुपर्ने केही प्राविधिक पक्षहरू:

स्थान छनोट

योगासन अभ्यासका लागि स्थान छनोट एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । योगासन गर्ने ठाउँको परिवेशले यसको प्रभावकारितामा असर गर्छ ।

व्यक्तिको शारीरिक बनाेटअनुसार योगासन अभ्यास गर्न २४ देखि २८ वर्गफुट (६८४देखि ७८४ फिट)को समतल क्षेत्र भए पुग्छ । स्थानको छनोट गर्दा खुला, हावादार, उज्यालो कोठा र शान्त वातावरण भए अति उत्तम हुन्छ । कोठामा शुद्ध, ताजा हावा आउने हुनु पर्छ । जसले गर्दा सजिलै प्राणवायु (अक्सिजन) लिन सकियोस । धुँवाधुलो छिर्ने, दूषित, गन्हाउने अनि ओसिलो र गुम्सिएको अँध्यारो कोठा हुनु हुँदैन ।

यो पनि..

योगको वैज्ञानिक पक्ष

योगासनको अभ्यास हामी कोठाबाहिर पिँढी, आँगन, बारी–बगैँचाको एउटा छेउमा पनि गर्न सक्छौँ तर ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भने वरिपरिको वातावरण चाहिँ स्वस्थ, सुहाउँदो र शान्त हुनुपर्छ । बढी हावा लाग्ने, सोझै घाम पर्ने, फोहाेर र दुर्गन्धित स्थान हुनु हुँदैन । त्यस्तै, कोठामा सिलिङ पङ्खा फुल चलाएर पनि अभ्यास गर्नु फाइदाजनक हुँदैन ।

आगो वरिपरि अथवा दुर्घटना हुन सक्ने सामान वरिपरि अभ्यास गर्ने स्थान छनोट गर्नु हुँदैन । भान्साघर, स्टोरकोठा, बेसमेन्ट, कारखानाकोठा आदि योगाभ्यासका लागि उपयुक्त स्थल होइन ।

आसन अर्थात् बिछ्याैना

आसन गर्दा तल बिछ्याैनाका लागि आफ्नो रुचि र सुविधाअनुसार गुन्द्री, चटाई, राडी–पाखी, कम्बल, गलैँचा, सतरंजा वा ट्रेकिङ म्याट भए पनि हुन्छ तर मोटो फोम, गद्दा, डसना आदि प्रयोग गर्नु हुँदैन ।

पहिरन

योगाभ्यास गर्दा तलमाथि हलुका, खुकुलो र सफा कपडा लाउनुपर्छ । अङ्ग सञ्चालन गर्दा कपडा रगडिएर आवाज नआउने सुती वा अन्य मुलायम कपडाको आरामदायी पहिरन उपयुक्त हुन्छ ।
चश्मा, घडी, औंठी र अन्य गरगहना फुकालेर मात्र योगाभ्यास गर्नुपर्छ ।

अभ्यासको समय

उसो त, खानापछिको तीन–चार घण्टाको समयलाई छोडेर आसन जुन समय पनि गर्न सकिन्छ । तर पनि सबै यौगिक अभ्यासहरू गर्ने उपयुक्त समय बिहान ४ बजेदेखि ७ बजेसम्मको हो । यो समय उच्च यौगिक अभ्यासका लागि अत्यन्त उपयुक्त र ग्रहणशील हुन्छ । यो समयमा वातावरण शुद्ध, शान्त र शीतल हुन्छ । पेट र आन्द्राको गतिविधि न्यून हुन्छ । मन र चेतनामा पनि द्वन्द्व र उथलपुथलको गहिरो प्रभाव हुँदैन । विचारको उहापोह पनि कम हुन्छ ।

अभ्यासको क्रम

पहिले आसन, त्यसपछि प्रणायाम र अन्त्यमा ध्यान गर्नु उपयुक्त हुन्छ । तर केही पुराना साधकहरूले बिहान ४ साढे ४ बजेको शान्त समयमा ध्यान बसेर त्यसपछि योगासन र प्रणायामको अभ्यास पनि गर्छन् ।

वस्तुत, अभ्यास र साधना परिपक्क हुँदै गएपछि अनुभवले आफूसुहाउँदो क्रम पनि निर्धारण गर्न सकिन्छ ।

विचार पुर्‍याउनुपर्ने केही व्यक्तिगत पक्षहरू:

आन्द्रा खाली गर्नु

आसनको अभ्यास गर्नुपूर्व मुत्राशय र मल त्याग गरी पेट हलुको र खाली गर्नु उत्तम हुन्छ । यदि कसैलाई कब्जियत छ भने दुई–तीन ग्लास हलुका कागती पानी पिएर ताडासन, कटि–चक्रासन, भुजंगासन, हस्तो–पादासन आदि अभ्यास गरेमा यसले मलत्याग गराउन सहयोग गर्छ ।

पुराना कब्जियतका रोगीहरूलाई यसले तत्काल लाभ नभएमा पवनमुक्तासन समूहको अभ्यास गरेमा त्यसले निश्चित रूपमा फाइदा पुर्‍याउँछ । आसनको अभ्यास गर्नुअगाडि प्रतिदिन मलत्यागको एउटा निश्चित समय निर्धारण गर्नुपर्छ । मल त्याग गर्दा जोड नलगाई शरीरलाई ढिला राख्नुपर्छ । केही हप्ताको अभ्यासपछि आन्द्राले स्वयम् प्रतिदिन निश्चित समयमा मलत्याग गर्न थाल्छ । यसरी पुरानो कब्जियत पनि टुट्न थाल्छ ।

योगासनको अभ्यास सुरु गरेपछि पेट सफा गर्ने जुलाव वा अन्य औषधि प्रयोग नगर्दा नै राम्रो हुन्छ । विस्तारै आन्द्राको स्वाभाविक शक्ति फर्किन थाल्छ र पुरानो कब्जियत पनि ठीक हुन्छ ।

पेट खाली राख्नु

आसनको अभ्यास गर्दा केही नखाई पेट खाली राख्नुपर्छ । त्यसैले आसनको अभ्यास बिहान गर्नु उत्तम मानिन्छ । एक ग्लास पानी पिउनु ठीक भए पनि पानीले नै पेट भर्नु ठीक हुँदैन । पानीको साटो इनर्जी जुस, ड्रिङ्क आदि त्याग्नु वेश हुन्छ ।

साँझपख योगासनको अभ्यास गर्ने व्यक्तिले पनि खाएको ३/४ घण्टापछि मात्र अभ्यास गर्ने समय तालिका मिलाउनुपर्छ । यस्तो अवस्थामा पनि मल त्याग गरी आन्द्रा खाली गरेर अभ्यास गर्नुपर्छ ।

शरीरकाे सफाइ

साधना वा आसन गर्नुअघि नुहाउनाले आसनको प्रभावकारिता निकै बढ्छ ।

खानपान

भोजनको खासै नियम छैन । तर साधकका लागि प्राकृतिक सन्तुलित सम्यक भोजन लाभप्रद हुन्छ । विशेष गरी डिब्बाबन्द प्याकिङ खाना र जङ्कफूड निषेध गर्नु नै उपयुक्त हुन्छ ।

योगपथमा लोकप्रियताका लागि साधकले साकाहारी हुनुपर्छ भन्ने अनिवार्य मान्यता छैन । तथापि साधक उच्च अभ्यासतिर अग्रसर हुँदै गर्दा मांसाहारमा अरुचि स्वत: बढ्दै जान सक्छ ।

एउटा योग अभ्यासीका लागि उचित सल्लाह–सुझाव भनेको– पेटलाई आधा खाद्य, एक चौथाइ पानी र एक चौथाइ खाली राख्नु हरेक दृष्टिकोणले उपयुक्त हुन्छ । व्यक्तिले आफ्नो शारीरिक बनोट र आवश्यकताअनुसार भोक शान्त गर्न पर्याप्त खाना त खानुपर्छ तर शरीर भारी र अल्छी हुने गरी खानु हुँदैन ।

तपाईं के गर्नु हुन्छ– बाँच्नका लागि खानुहुन्छ कि खानका लागि बाँच्नुहुन्छ ? तपाईंको संवेदनशील पेट कबाडीको बोरा त होइन होला नि ?

यदि आसनहरू उच्च अध्यात्मिक साधनाको लक्ष्य लिएर गरिएको छ भने पेटमा ग्यास र अम्लीयता बढाउने खाद्यवस्तुबाट टाढा रहनुपर्छ । यसमा बढी प्रोटिनयुक्त, चिल्लो र मरमसला बढी भएका खानाहरू पर्छन् ।

सूर्य स्नान

केही समय घाममा रापिएर वा धुप–स्नान गरेर शरीर तातिएको बेला योगासन गर्नु हुँदैन ।

श्वासप्रश्वास

सधैँ नाकबाट श्वास लिनुपर्छ । आसन अभ्यास गर्दा त्यस विधिमा जे निर्देशन गरिएको छ, त्यसरी नै श्वासलाई आसन–प्रक्रियासँग जोड्नुपर्छ । अर्थात् आसनमा अङ्ग सञ्चालन पक्रियाअनुसार पूरक, रेचन र कुम्भक गर्नुपर्छ ।

शरीरमा दबाब वा तनाव

आसन अभ्यास गर्दा शरीर वा अङ्गहरूलाई अनावश्यक जोर दिएर गर्नु हुँदैन । शरीर वा अङ्गहरूमा तनावको स्थिति न्यून हुनुपर्छ ।

यद्यपि सुरुसुरुमा नयाँ अभ्यासीहरूलाई उसको मांसपेशी, नसा र हाड–जोर्नीहरू कडा, रुखो र जकडिएकाले केही दबाब, तनाव झेल्नुपर्ने हुन्छ । तर विस्तारै, धैर्यतापूर्वक विधिअनुसार नियमित रूपले आसनको अभ्यास गर्दै गएमा केही हप्तापछि ती सबै खुकुलो, लचिलो, शिथिल तर स्वस्थ हुन थाल्छन् । अभ्यासी आसनको पूर्णतातिर पुग्न थाल्छ ।

साधकले नियमित अभ्यास गरी आसनमा पूर्णता प्राप्त गर्दै गएमा एउटा यस्तो समय आउँछ जब उसले आफ्ना मांसपेशीहरूलाई लचिलो, शिथिल तर स्वस्थ र नसा र हाड–जोर्नीहरू कमलो र लचिलो अनुभव गर्छ । शरीर र मन दुवै फूलझैँ हलुका भएको अनुभूति गर्छ । यस प्रकार अभ्यासी उच्च र कठिन आसन गर्न सक्षम हुँदै जान्छ ।

शिथिलीकरण

आसन गर्नुअगाडि हल्का शरीर तताउने क्रिया गर्नुपर्छ तर खलखल पसिना आउने वा थाक्ने हिसाबले होइन । त्यसपछि शरीरलाई शिथिलीकरण गरेर आसन अभ्यास गर्नुपर्छ ।

शिथिलीकरणको सबैभन्दा उत्तम विधि ‘शवासन’ गर्नु हो ।

शवासन गर्दा शरीरलाई सकेसम्म ढिला र तनावरहित राख्नुपर्छ । झट्ट हेर्दा शवासन सजिलोजस्तो लाग्छ तर यसलाई उचित ढंगले शिथिलीकरण गरेर शरीरलाई मुर्दाझैँ तनावरहित राख्ने कार्य बडाे गाह्रो छ ।

शवासन आफैँमा एउटा पूर्ण ‘ध्यान’ विधि हो । मुर्दाझैँ शरीरलाई शिथिल र हलचलरहित गरी श्वास–प्रश्वासमा चेतनालाई केन्द्रित गरेर ‘विपश्यना ध्यान’ पनि गर्न सकिन्छ भने मनमा निरन्तर चल्ने विचारको प्रवाहलाई तथस्टतापूर्वक अवलोकन गरेर ‘साक्षी भाव’ पनि साध्न सकिन्छ ।

यदि कुनै अभ्यासीले आसन गर्दागर्दै बीचमा थकाईको अनुभव गरेमा केही क्षण शवासन गरेर पुनः अर्को आसन सुरु गर्न सक्छन् ।

आयुसिमा, लिङ्ग, धर्म

योगासनको प्रमुख विशेषता नै यसलाई विभिन्न उमेर समूहका सबै स्त्री–पुरुष, गर्भवती महिला, वृद्ध, रोगी, शारीरिक रूपले कमजोर, अशक्त सबैले यसको नियमित अभ्यास गरी लाभ उठाउन सक्छन् । आफ्नो अवस्था र उद्देश्य लक्षित आसन समूह र विधि छनोट गरे पुग्छ ।

व्यक्ति जुनसुकै जातजाति, धर्म वा राष्ट्रको हास्, योगको ढोका सबैका लागि, सधैँका लागि खुला छ । सबैले यसको अभ्यासबाट लाभ उठाउन सक्छन् ।

सावधानी

योगपथमा ‘अवलोकन’, ‘सजगता’ र ‘अनुभव’ एउटा यस्तो औजार हो, जसले व्यक्तिको अभ्यास र साधना कुन दिशातिर उन्मुख छ, फाइदा–बेफाइदा के गरिरहेको छ ? त्यो जाँच्न सकिन्छ ।

एउटै किसिमको अभ्यास वा साधना गर्दा व्यक्तिपिच्छे त्यसको अनुभव र अनुभूति पनि फरक–फरक हुने गर्छ ।

यदि कुनै आसन गर्दा शरीरको कुनै भाग वा अङ्ग दुख्यो, असजिलो भयो, तनाव भयो भने त्यो आसनको अभ्यास गर्न छोड्नुपर्छ ।

अभ्यासीको शरीरको मांसपेशी, नसा–स्नायु, हाडजार्नी कडा र जकडिएको हुन सक्छन् । त्यो खुकुलो र लचिलो हुन समय लाग्ने हुन सक्छ । तसर्थ दुखाइ हटेको केही समयपछि पुनः धैर्यतापूर्वक विस्तारै सोही आसन गरेमा त्यसमा सफलता पाउन सकिन्छ ।

यदि कुनै आसनको ‘पूर्ण अवस्था’को स्थितिमा समय बढाउन खोज्दा बढी कष्ट, दबाब, वा बेचैनी भयो भने आसन खोल्नु वा समाप्त गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ ।

यदि कुनै व्यक्तिमा रक्त अशुद्धता छ, पेटमा वायु भरिन्छ र बढी उष्णता छ भने त्यस्तो व्यक्तिले शिर्षासन, सर्वङ्गासनजस्ता आसन गर्नु हुँदैन, किनकि शरीरको विषाक्त तत्त्व मस्तिष्कमा गई क्षति गर्न सक्छ । यो सावधानी निकै महत्त्वपूर्ण छ ।

अन्त्यमा,

योग विज्ञान हो । यसको ढोका सबैका लागि, सधैँका लागि खुला छ । चाहे त्यो ज्ञानी होस् वा अज्ञानी, धार्मिक होस् वा पापी, आस्तिक होस् वा नास्तिक, धनी होस् वा गरिब, योग-विज्ञानका लागि सबै बराबर छन् । सबैले यसको अभ्यासबाट लाभ उठाउन सक्छन् ।

जसरी आगोको धर्म तातो हुनु वा जलाउनु हो । जसरी पानीको धर्म तरल रहनु र ओरालोमा बग्नु हो । हिउँको धर्म चिसो हुनु हो, त्यसरी नै योगको धर्म पनि साधकलाई उसको साधनाअनुसारको प्रतिफल दिनु हो । तसर्थ व्यक्तिको लिङ्ग, धर्म, जाति, वर्ण अथवा राष्ट्रियता जे सुकै होस्, ऊ योगपथको ‘साधक’ र ‘पूर्ण योगी’ हुन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असोज ६, २०७७ ०७:२१