योगको वैज्ञानिक पक्ष

A+ A A-

योग विज्ञान हो । अहिले र यहीँ अर्थात् ‘वर्तमान’मा हुनुको अनुभव । योगको अर्थ हो, सत्यको साक्षात्कार वा ‘जस्तो त्यो छ ।’

पतञ्जलि ‘योग’का सूत्राधार हुन् । जसरी विज्ञानका नियम तथा अविष्कारहरू कुनै धर्म विशेषका हुँदैनन्, त्यसरी नै योगलाई कुनै धर्मको श्रेणीमा राख्नु उपयुक्त हुँदैन ।

‘गुरुत्वाकर्षण’ र ‘गति’को नियम आइज्याक न्युटनले पत्ता लगाएकै कारण त्यो ‘इसाई’ भएन, ‘सापेक्षतावाद’को सिद्धान्त अल्बर्ट आइन्स्टाइनले खोजैकै कारण जसरी त्यो ‘यहुदी’ भएन, त्यसरी नै हिन्दुले पत्ता लगाएकै कारण योग पनि ‘हिन्दु’ होइन, हुनुहुँदैन । योग त अन्तर्जगतको विशुद्ध विज्ञान हो र पतञ्जलि यसका पहिलो वैज्ञानिक हुन् ।

पतञ्जलिले धर्ममा नियमहरूको सूत्र प्रतिपादन गरे । अन्तर्जगतको यात्रामा क्रमबद्ध विभाजन गरेर धर्मलाई मनुष्यको इतिहासमा पहिलो पटक विज्ञानको स्वरूप दिए । पतञ्जलिको योगयात्रामा विश्वासको कुनै आवश्यकता छैन । प्रयोग र साधना यसका जग हुन् । त्यसैले त, पतञ्जलिले देखाएको योग-साधनाको बाटो हिँड्ने जोसुकै योगी हुन सक्छ ।

एउटा हिन्दु जसरी योगी हुन सक्छ, त्यसरी नै एउटा मुसलमान, इसाई, यहुदी, बौद्ध, जैन वा अरू जोसुकै पनि एक ‘योगी’ हुन सक्छ ।

योग भन्छ, ‘अनुभव’ गर, विज्ञान भन्छ, ‘प्रयोग’ गर । अनुभव र प्रयोग एउटै कुरा हुन्, दुई दिशातिर फर्किएका । प्रयोग हामी बाहिर गर्छौं, अनुभव हामी आफूभित्र गर्छौं । अनुभव निजात्मक आन्तरिक प्रयोग र परिणाम दुवै हो । त्यसैले योग प्रायोगात्मक, अस्तित्वगत र अनुभवजन्य छ । यसमा कसैप्रति विश्वास र निष्ठा देखाउनुपर्दैन । योगको बाटोमा हिँड्न आफैँमा प्रयोग गर्न सक्ने सहास र प्रतिबद्धता चाहिन्छ ।

पतञ्जलि गणितीय सूत्रझैँ सूत्र दिन्छन् । उनले देखाएको बाटोमा हिँड्दा ठीक त्यही परिणाम हात लाग्छ, जसरी २-२ जोड्दा ४ हुन्छ अथवा पानीलाई सय डिग्रीसम्म तताउँदा वाफ बन्छ । वा योग सुनिश्चित हुन्छ ।

यस आलेखमा पतञ्जलिको अष्टाङ्ग योगको पहिलो तथा दोस्रो खुड्किलो ‘यम’ र ‘नियम’बारे केही चर्चा गरिएको छ ।

अथ योगानुशासनम्

के हो योगको अनुशासन ? योग शास्त्र होइन, अनुशासन हो । अनुशासनविना योगको कुनै अर्थ छैन । योग त्यो अनुशासन हो, जुन योगपथमा हिँड्ने साधकले अनिवार्य पालना गर्नुपर्ने हुन्छ । पतञ्जलिले जग बसाइदिन्छन्, त्यसलाई आधार बनाएर योग साधक अगाडि हिँडनुपर्ने हुन्छ ।

योग-अनुशासनको अर्थ हुन्छ- अन्तर्जगतमा सुव्यवस्था बनाउनु वा कायम गर्नु । मान्छेको मन अराजकताले भरिपूर्ण छ- चञ्चल, विक्षिप्त, भीड र कोलाहलपूर्ण । सधैँ द्वैध चरित्रले डोलायमान । यसलाई अनुशासनमा नराखी योग साधक साधनाका माथिल्ला खुड्किलाहरू चढ्न सक्दैन ।

योग-अनुशासनको पहिलो आधार यम अर्थात् सामाजिक अनुशासन हो । साधकले यो अनुशासन पालन गर्दा मानव समाजको कुनै पनि अंगलाई अहित हुने काम गर्नुहुँदैन । यसमा अहिंसा, सत्य, चोरी नगर्नु, व्यभिचार नगर्नु र अपरिग्रह अर्थात् जम्मा नगर्ने प्रवृत्ति पर्छन् । यस किसिमको अनुशासन पालना गर्नाले साधकमा आत्मसंयम र एकाग्रताको विकास भएर तिनमा योग चाँडै फलित हुन थाल्छ ।

योग-अनुशासनको दोस्रो खुड्किलो नियम अर्थात् आत्म-अनुशासन हो । नियमको सम्बन्ध सधैँ व्यक्ति स्वयंको चरित्रसँग गाँसिएको हुन्छ । यो यमपछि पालना गर्नुपर्ने योगको अर्को महत्त्वपूर्ण अंग हो ।

‘नियम’ भन्नु नै ‘आत्म-अनुशासन’ हो । आत्म-अनुशासन व्यक्तिले आर्जन गर्नुपर्ने हुन्छ । सौच, सन्तोष, तप (आत्म-संयम, धैर्य तथा दृढता), स्वाध्याय, कर्मप्रति आस्था आदि अनुशासन पालना गर्नाले आत्म-अनुशासन फलित हुन्छ । आत्म-अनुशासित व्यक्तिको शरीर, मन तथा बुद्धि स्वस्थ र शुद्ध हुन्छ । उसमा स्वच्छ र उत्तम चरित्रको विकास हुन्छ । ऊ योग साधनापथमा अगाडि बढ्दै जान्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय विस्तार

पुर्वीय योग विद्यालाई पाश्चात्य जगतमा पहिचान गराउने कार्य स्वामी विवेकानन्द र अन्य मनीषिहरूले १९औँ शताब्दीको उत्तरार्द्धमा सुरु गरे तापनि त्यसको संस्थागत रूपले जग बसाल्ने महाअभियान २०औँ शताब्दीको पूर्वाद्र्धमा विश्वविख्यात योगी परमहंस योगानन्दले गरे । उनी भारतीय योग परम्पराका उच्चकोटिका एक योगी थिए ।

उनले लेखेको रहस्यले भरिपूर्ण विश्वचर्चित पुस्तक ‘अटोबायोग्राफी अफ अ योगी’ एउटा अनुपम कृति हो । यो विश्वमा सर्वाधिक पढिने आध्यात्मिक पुस्तकहरूमा पर्छ ।

उनले अमेरिकाको डेन्भर, कोलोराडोमा सन् १९२४ मा र क्यालिफोर्निया राज्यको लस एन्जलसको फिलहार्मोटिक सभागृहमा सन् १९२५ मा भएको सम्मेलनमा योगको वैज्ञानिक अवधारणा सम्बन्धमा प्रबचन दिएका थिए ।

उनले अमेरिकाको क्यालिफोर्निया राज्यको माउण्ट वासिङ्गटन, लस एन्जलसमा सन् १९२५ मा ‘योगदा सत्सङ्ग सोसाइटी अफ इण्डिया’को अन्तर्राष्ट्रिय कार्यालय ‘सेल्फ रियलाइजेसन फेलोसिप’को स्थपना गरी पश्चिमा संसारमा योगको संस्थागत अध्ययन र प्रचारप्रसारको जग बसाले ।

परमहंस योगानन्दद्वारा दीक्षित अमेरिकी जेम्स जे. लिन्न, जो पछि योगी राजर्षि ‘जनकानन्द’को नामले प्रसिद्ध भए र सामाधि प्राप्त गरे, यिनले योगानन्दको शेषपछि सन् १९५२-१९५५ (३ वर्ष) ‘योगदा सत्सङ्ग सोसाइटी अफ इण्डिया’को प्रेसिडेन्ट भई नेतृत्व गरे ।

त्यसपछि अमेरिकी महिला साधिका ‘श्री दयामाता’ले देहत्याग गर्नु अगाडि सन् २०१० सम्म ५५ वर्ष सोसाइटीको प्रेसिडेन्ट (संघमाता) भएर अमेरिकामा योग शिक्षाको विस्तारमा योगदान गरी प्रसिद्धि कमाइन् ।

अमेरिकामा जन्मिएका डोनाल्ड वाल्टर्स, जो परमहंस योगानन्दसँग ‘क्रिया योग’मा दीक्षित भई ‘स्वामी क्रियानन्द’को नामले प्रसिद्ध भए । सन् २०११ को इरिक होफर पुरस्कार प्राप्त उनको चर्चित अटोबायोग्राफी ‘द न्यू पाथ’ एउटा उच्चशिक्षित अमेरिकीको ‘योग-पथ’ यात्राको सुन्दर आलेख हो । उनले ‘आर्ट एण्ड साइन्स अफ राजयोग’ र ‘डी-मिस्टिफाइङ पतञ्जलि’ जस्ता प्रसिद्ध पुस्तक पनि लेखेका छन् ।

स्वामी ‘राम’ हिमाली सिद्ध-ऋषि परम्पराका अर्का एक उच्चकोटिका उच्चशिक्षित सन्त योगी हुन्, जो योग विद्याको प्रचारप्रसारका लागि जापान हुँदै अमेरिका पुगे । सन् १९७१ माउनले अमेरिकाको पेन्सिल्भानिया राज्यमा ‘हिमालयन इन्ष्टिच्युट’ स्थापना गरे ।

पोकोनो पर्वत मालामा ४ सय एकड क्षेत्रफलमा स्थापना भएको यस अन्तर्राष्ट्रिय संस्थामा स्वास्थ्यसम्बन्धी प्रशिक्षण र सेवादेखि ध्यान, योग, स्ट्रेस म्यानेजमेन्ट, वेद, उपनिषद् तथा अन्य आध्यात्मिक ग्रन्थहरूको अध्ययन र साधना गर्नेसम्मको सुविधा उपलब्ध छ । प्राचीन ऋषि-महर्षिहरूको आध्यात्मिक ज्ञान र योगलाई यसले विश्वमा फैलाइरहेको छ ।

स्वामी ‘राम’ अध्यात्म विद्या र आधुनिक विज्ञानबीचमा सेतु निर्माण गर्ने मनीषिहरूमा अग्रणी नाम हो । यिनको मुख्य देन भनेको प्राचीन योग र अध्यात्म विद्यालाई आधुनिक विज्ञानसँग समन्वय गराउनु हो । सन् १९६९ देखि १९७१ सम्म स्वामी रामले विज्ञानसम्बन्धी अनुसन्धानमा संलग्न ‘मिनिन्जर फाउण्डेसन’ टोपेका (यूएसए)सँग मिलेर ‘मन’ र ‘शरीर’सम्बन्धी जेजति प्रयोग र प्रदर्शनी गरे, त्यो अहिले पनि वैज्ञानिक र योगीहरूलाई समेत आश्चर्यमा पारेको छ ।

आधुनिक विज्ञानको उच्चस्तरीय सूक्ष्म र संवेदनशील यन्त्रहरू माझ उनले १७ सेकेण्डसम्म मुटुको गतिलाई रोकेका थिए । त्राटक ध्यानको शक्तिले फलामका छडलाई बङ्ग्याएर देखाएका थिए । जाग्रित अवस्थामा स्वेच्छाले अल्फा, बिटा, थिटा र डेल्टा जस्ता मस्तिष्कका तरङ्गहरूलाई प्रकट गरेका थिए । योग शक्तिका यस्तै अन्य जटिल प्रयोग-प्रदर्शनहरू अमेरिकाका वैज्ञानिक तथा बुद्धिजीवीहरू माझ प्रयोगशालामा गरेका थिए ।

स्वामी रामको प्रत्यक्ष संलग्नतामा गरिएको ‘योग शक्ति’को वैज्ञानिक परीक्षणले पुर्वीय योग तथा अध्यात्म विद्यालाई सम्पूर्ण विश्वमा फैलिनलाई मद्धत गरेको छ । युवा तथा वैज्ञानिकहरूको यसप्रति आर्कषण बढ्दो छ । यसको वैज्ञानिक आधार पुष्टि भएको छ ।

उनले २५ भन्दा बढी ग्रन्थहरूको रचना गरेका छन् । उनको अटोबायोग्राफी ‘लिभिङ विथ द हिमालयन मास्टर्स’ रहस्यले भरिएको एउटा अनुपम विश्वचर्चित आध्यात्मिक कृति हो । उनका पुस्तकहरूको अनुवाद विश्वका अनेक भाषाहरूमा भएको छ । ‘स्प्रिच्युआलिटी- ट्रान्सफर्मेसन विदिन एण्ड विदाउट’, ‘साधना-द इसेन्स अफ स्प्रिच्युुअल लाइफ’, ‘द आर्ट अफ जोयफुल लिभिङ’ र ‘द लभ विस्पर्स’ आदि उनका चर्चित पुस्तकहरू हुन् ।

डा. जस्टिन ओ’ ब्राईन (जो पछि स्वामी जयदेव भारती भए)द्वारा लिखित विश्वचर्चित र सार्वधिक बिक्री भएको अटोबायोग्राफी ‘वाल्किङ विथ अ हिमालयन मास्टर- स्वामी रामा’ एउटा रहस्यले भरिएको कृति हो । यसमा उनले स्वामी रामासँग आफ्नो निकटत्तम सहाचर्यसँग सम्बन्धित घटनाहरू र आफू एक पश्चिमा उच्चशिक्षित अमेरिकी नागरिक कसरी हिमाली-ऋषि परम्पराको एउटा योगीमा रूपान्तर भए र स्वामी रामाले अमेरिकाको पेन्सिल्भानिया राज्यमा स्थापना गरेको ‘हिमालयन इन्ष्टिच्युट’को संस्थागत विकासमा उनको भूमिकाको सूक्ष्म विश्लेषण गरेका छन् ।

अन्त्यमा, भारत गढवालका स्वामी ‘राम’ आफ्नो आध्यात्मिक कठोर साधनाकालमा रहस्यमय विद्याको खोजीमा गढवाल, कुमाउँ, काश्मिर, नेपाल र तिब्बतका उच्च हिमाली-पहाडी कन्दराहरूमा लुकेर साधना गरिरहेका उच्चकोटिका योगीहरूसम्म पुगे । ३ वर्षसम्म दक्षिण भारतस्थित ‘करवीर’ पीठको शङ्कराचार्यको पदमा समेत प्रतिष्ठित रहे उनी ।

उनी नेपाली भाषाका जानकार थिए र उनको नेपालसँग गहिरो सम्बन्ध थियो । उनी बनेपा नजिकको आश्रममा लामो समय बसेका थिए ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन १२, २०७७ ०६:३०