अमृतलाल भोकै बाँचे तर इमान गुमाएनन्

A+ A A-

४० वर्ष भएछ अमृतलाल श्रेष्ठसँग मेरो भेट भएको । तर, अबदेखि उनलाई केवल सम्झनु मात्र पर्ने भयो । हरेक दिन निरन्तर विगत बन्दै गइरहेकाे हुन्छ, तिनको हामीलाई उति महत्त्व हुँदैन तर तिनै बित्ने दिनहरूसँग यदि कुनै नमीठा घटना भए भने बारम्बार सम्झिरहनुपर्छ । कतिपय कुराहरू सम्झिरहन मन लागिरहन्छन् र कतिपयलाई पटक्कै सम्झन मन लाग्दैन । तर जुन सम्झन मन लाग्दैन, त्यसैको सम्झना झन् धेरै आइरहन्छ । कसैको मृत्यु, त्यो पनि आफ्नो नजिकको व्यक्तिलाई त झनै सम्झन मन लाग्दैन । तर अब ऊ छैन भन्ने भएपछि झन् धेरै सम्झना भइरहन्छ ।

त्यो दिन अर्थात् २५ साउन २०७७ का दिन बिहान बैरागी काइँला ८१ वर्ष लागेको जन्मदिनलाई फेसबुक लाइभ गरेर मनाएँ । त्यही दिन साँझ अमृतलाल श्रेष्ठको निधनको समाचार सुन्नुपर्‍याे । मृत्युको समाचार जहिले पनि आकस्मिक हुन्छ तर त्यो नियमित पनि हुन्छ । जब आफ्नै समकालीन साथीहरू एक-एक गरी दिवंगत हुँदै जान्छन्, आफूलाई पनि आफ्नै स्वास्थ्यसँग शङ्का लाग्न थाल्दोरहेछ । यस्ता शङ्काहरू लाग्न थालेको पनि निकैपल्ट भइसकेको छ तर हरेकपल्ट म ती शङ्काहरूलाई जित्दै आइरहेको छु ।

जब पाँच/छ कक्षा पढ्दै गर्दा हामीसँगै पढ्ने र बिहान-बेलुका खेल्ने साथी बब्लु घोष मर्‍याे, पहिलो नमीठो डर लागेको त्यही थियो । हाईस्कुल पास गरिसकेपछि सानैदेखि सारै मिल्ने साथी अलक फुयालको निधन भयो, त्यसले पनि निकै दिनसम्म सपना बिपनामा झस्काइरह्यो ।

बेलाबेला आफ्ना समकालीन साथीहरू बित्दै गरेका समाचारहरू आइरहन्थे र ती हरेक समाचारले मनलाई झस्काइरहन्थे । जसको मृत्युको समाचार सुने पनि त्यसपछि आफ्नै पालो हो कि जस्तो लागिरहन्थ्यो । मृत्यु नै सबैभन्दा ठूलो आतङ्क रहेछ मानिसको । हामीले गरिरहेका सबै कामहरू मृत्युकै विरुद्धको लडाइँ नै रहेछन् तर त्यो यस्तो लडाइँ हामी लडिरहेका हुन्छौँ, जो कहिल्यै कसैले पनि जित्दैन । कहिल्यै नजितिने युद्धका लागि फेरि हामी यति धेरै चिन्तितचाहिँ किन भएका हाैँला !

२०३८ सालको हिउँदको एक दिन विश्वदीप मासिकको कार्यालय बिर्तामोडमा मदन ढकालले मलाई अमृतलालसँग चिनजान गराए । उनी हातमा साहित्यालोक भन्ने साहित्यिक त्रैमासिक पत्रिकाको पहिलो अङ्क बोकेर आएका रहेछन् । एक प्रति मलाई पनि दिए र अर्को अङ्कका लागि मसँग कविता पनि मागे । त्यो दिन विश्वदीप मासिकले हरेक शनिबार गर्ने गरेको साप्ताहिक कोठे कविगोष्ठीको दिन थियो । त्यस भेलामा भवानी घिमिरे, मदन ढकाल, गोपीकृष्ण खनाल, केशव आचार्य, विष्णुकुमार भट्टराई, लक्ष्मण ढकाल, प्रचण्डलाल मास्के, दान खालिङ, दुबसु क्षत्री, म, अमृत र अरू केही लेखक कविहरूको उपस्थिति थियो ।

पहिलो भेट नै गोष्ठीमा भएको थियो मेरो अमृतसँग । म अलिक बढी प्यारप्यार बोलिरहने स्वभावको थिएँ तर अमृतलाई मैले एकदमै थोरै र ढिलो बोल्ने स्वभावको पाएको थिएँ । लजालुजस्तो पनि बुझेँ । उनी धुलाबारीबाट आएका थिए, म शनिश्चरेबाट झरेको थिएँ । त्यो दिनको हाम्रो संवाद एकदमै औपचारिक थियो । कम बोल्ने मान्छेलाई परिचय भएकै पहिलो दिन मैले अलिक धेर बोलेर दिक्क पनि लगाएँ कि !

ममा उनीप्रति आदरभाव पनि उत्पन्न भएको थियो । म भर्खरै फाट्टफुट्ट कविता छापिन थालेको कवि थिएँ । उनी त सम्पादक नै भइसकेका थिए र अरूका कवितासमेत छाप्न सक्ने हैसियतका भइसकेका थिए । त्यो पहिलो दिनमै मलाई लागेको थियो- यी ठूला कवि रहेछन् ।

अनि हरेक हप्ता हाम्रो त्यो साप्ताहिक कविगोष्ठीमा भेट हुन थाल्यो र विस्तारै अनौपचारिक हुँदै गयौँ । गफमा अनौपचारिक भए पनि सम्बोधनमा भने हामी कहिल्यै अनौपचारिक हुन सकेनौँ । त्यो पहिलो दिनकै प्रभावले होला, मैले अमृतलाई सधैँ तपाईंमै राखेँ, उनी पनि त्यहाँभन्दा तल आएनन् । उत्तिकैमा मभन्दा सात वर्ष जेठो हीरा आकाश, चार वर्ष जेठो केशव आचार्य र दुई वर्ष जेठो प्रतीक ढकालसँग कहिले-कहिले तँतँ मम भइसकेको थिएँ ।

अमृतको व्यक्तित्व र जीवनशैली सधैँ एकनासको थियो । धेरै बहसमा पनि आउन नचाहने, मैलेजस्तो धेरै होहल्ला पनि नगर्ने । आफ्नो काम लुरुलुरु गरिरहने बानी थियो । आफ्नो कुरामा भने उनी एक्लै पनि दह्राे गरी उभिन्थे । उनलाई भित्रैदेखि चित्त नबुझेसम्म आफ्नो जिकिर छोड्दैन थिए । नजरशर्मी स्वभाव थिएन उनको । आफ्नै पक्षमा सहयोग गरिरहेकाहरूसँग पनि कुनै कुरामा मत फरक परे उनी फरक मतमै उभिइरहन्थे । उनको त्यो बानीले उनका घनिष्ठ साथीहरू पनि धेरै भएनन् ।

२०३८ सालको त्यो परिचयको पहिलो दिनदेखि उनको निधनको खबर सुनेका दिनसम्म उनले धेरै विश्वास गरेका थोरै साथीमध्येको म पनि एउटा थिएँ होला भन्ने लाग्छ । यस्तो लाग्नुको कारण थियो, हामी हरेक हप्ताजस्तो फोनमा कुरा गरिरहेका हुन्थ्यौँ । ती फोन संवादमा शारीरिक, पारिवारिक, साहित्यिक विषयमै केन्द्रित हुन्थ्यौँ । पछिल्लो कालमा जब उनी मिर्गौला डायलाइसिसमा गए, त्यसपछि त झन् धेरै कुरा हुने गर्थ्याे । तर, ती कुनै संवादमा उनले कहिल्यै पनि निरासाका कुराहरू गरेनन् । जीवनप्रतिको उनको विश्वासले नै झण्डै छ वर्षसम्म डायलाइसिससँग जुध्न सफल भए ।

जतिबेला साहित्यालोक पत्रिकाका सम्पादक बनेका थिए, त्यतिबेला उनी धुलाबारी गाउँ पञ्चायतमा बहिदार तहको सानो अस्थाई कर्मचारी थिए । जागिरबाट आउने तलबमा त्यो पत्रिकामा छापिएबापत उठेको विज्ञापनबाट हुने सामान्य आम्दानी उनको गरिबीका लागि केही सहायक हुन्थ्यो होला ।

उनीसँग घनिष्ठ हुँदै गएपछि विस्तारै हाम्रा दुःखका बाल्यकालहरू साटासाट हुन थाले । दुर्दान्त गरिबीसँग संघर्ष गरिरहेको थियो उनको परिवार पनि । आफूले एसएलसीभन्दा माथि पढ्न नसकेको र भाइबहिनीहरूले पनि राम्रो शिक्षा लिन नसकेको दुःख थियो उनको मनभरि । मैले भेट्दा बाबु बितिसकेका थिए र अब जेठो छोराको पारिवारिक जिम्मेदारीमा थिए उनी ।

त्यो साहित्यिक पत्रिकालाई बोकेर पारी दार्जेलिङ, डुवर्स, सिक्किमतिर पनि पुगिरहेका हुन्थे । भवानी घिमिरेपछि भारततिरका साहित्यकारहरूसँग अमृतलालको नै बढी चिनजान थियो त्यसबेला ।

त्यसबेलाका साहित्यिक पत्रिकाहरूले पाउने विज्ञापनबाट कति नै आम्दानी हुँदो हो र ! तर उनी निरन्तर थिए । झापाको साहित्यिक पत्रकारिताको इतिहासमा साहित्यालोकको पनि आफ्नो छुट्टै पहिचान छ । साहित्यलोकका विशेषाङ्कहरू (विष्णुनवीन, झापाली कविता ....आदिहरू) संग्रहणीय छन् ।

उनी २०४२ सालदेखि राससको अस्थाई कर्मचारीका रूपमा जागिरे भए । ईश्वरीमान श्रेष्ठ मेची अञ्चल राससको प्रमुख भएका बेला उनैले अमृतलाई जागिरमा लगाइदिएका थिए । त्यही जागिर अमृतको जीवनभरिको बाँच्ने आधार भयो । खरदारस्तरको जागिरबाट प्रवेश गरेका उनी कामु छैटौँ तहसम्म पुगेर अवकाश भएको जस्तो लाग्छ मलाई । जे होस्, राससको जागिरमा पसेपछिदेखि बल्ल उनको आर्थिक जीवनले सामान्य गति लिएको थियो ।

विश्वदीप मासिकले हामी झापाली युवा कविहरूलाई एउटा सशक्त मञ्च दिएको थियो । हरेक हप्ता कोठेगोष्ठीमा भेट हुन थालेपछि हामीमा मित्रता गहिरिँदै गयो । भद्रपुरबाट हीरा आकाश र देवेन्द्रकिशोर ढुङ्गाना, धुलाबारीबाट अमृतलाल श्रेष्ठ, दमकबाट प्रकाश बुढाथोकी र दुर्गा दाहाल, दुवागडीबाट डिकमान विरही, विर्तामोडबाट केशव आचार्य र लक्ष्मण ढकाल, शनिश्चरेबाट कृष्ण धरावासी गरी हामी नौ जना कविको एउटा समूह बन्यो । त्यस बेलाका समकालीन झापाली कवितालाई यिनै नौ जनाले हाँक्न थालेका थिए । भर्खर जनमतसंग्रहको परिणामले पञ्चायतलाई जिताएको भए पनि त्यसको असन्तुष्टिले भरिएका हुन्थे हाम्रा कविता ।

विश्वदीप मासिकले हामीलाई त्यो मञ्च जुटाइदिएको भए पनि हाम्रो नेताचाहिँ भवानी धिमिरे थिए । २०४० सालसम्म आइपुग्दा हामीमा प्रशस्त सम्भावनाहरू देखा परिसकेको हुनुपर्छ । हामीलाई विश्वास गर्न सक्ने र अठोटयुक्त बुझेरै होला एक दिन भवानी घिमिरेले एउटा कविता आन्दोलन थाल्नुपर्छ, अब झापाबाट भन्ने प्रस्ताव राखे र त्यो आन्दोलन कस्तो हुने भन्नेबारे पनि बताए ।

केही हप्ता हामीले त्यसैबारेमा छलफल गर्‍याैँ र २१ असार २०४० मा भद्रपुरको देवकोटा स्मृति भवनमा एक कार्यक्रम गरी भोक कविता आन्दोलनको घोषणा गरियो । त्यस आन्दोलनमा माथि उल्लेखित हामी नौ जना थियौँ र आन्दोलनका प्रवक्ता थिए भवानी घिमिरे । केही वर्षअघि सडक कविता क्रान्ति गरेर नथाकेका घिमिरेको आन्दोलित हुने रहर पूरा भइसकेको थिएन होला शायद ।

अमृतजी सुरुमा जसरी भोक कविता आन्दोलनमा लागे, त्यसमा अन्त्यसम्म पनि निरन्तर थिए । यो आन्दोलन भवानी घिमिरेको राजनीतिक आस्थासँग जोडेर कम्युनिस्टहरूको आन्दोलन हो भन्ने प्रशस्त व्याख्या भए पनि वास्तवमा त्यस्तो थिएन । त्यस्तो नभएकाले नै देवेन्द्रकिशोर ढुङ्गानाले केहीपछि आफ्नो संलग्नता फिर्ता लिँदै आन्दोलनको आलोचना गरेका थिए । त्यसको विपक्षमा अमृत कडा रूपमा प्रस्तुत भएका थिए पत्रिकाहरूमा । निकै अङ्कसम्म अमृत र देवेन्द्रको बहस चलिरह्यो ।

अमृतजी धुलाबारी जेसिसको साहित्यिक संयोजक रहेका बेला २०४५ सालतिर धुलाबारीमा एक कविगोष्ठीको आयोजना भएको थियो । त्यसमा तात्कालीन प्रजिअ भगवान् सिंहलाई प्रमुख अतिथि बनाइएको थियो । त्यो गोष्ठीमा हीरा आकाशले नेल्सन मण्डेला शीर्षकको कविता सुनाएपछि सीडीओ अत्यन्त रिसाएका थिए । उनले भोलिपल्टै हीरालाई पुर्जी काटेका थिए र राससका कर्मचारी अमृतलाललाई जागिरै खाइदिनेसम्मको धम्की दिएका थिए । त्यो मुद्दा चल्दाचल्दै २०४६ सालको जनआन्दोलन सुरु भएकाले हीरा र अमृत दुवैको जागिर जोगिएको थियो ।

प्रजातन्त्र आउनेबित्तिकै २०४७ साल जेठमा वरिष्ठ कवि बैरागी काइँलाको घरमा गणेशबहादुर प्रसाईंसमेतको उपस्थितिमा छविलाल खतिवडाकाे अध्यक्षतामा साहित्य संस्कृति तथा कला प्रतिष्ठान (सासंक प्रतिष्ठान) को स्थापना भयो । त्यसको सचिवमा अमृतलाल श्रेष्ठ र सहसचिवमा म थियौँ । तर संस्था गठन भएको भोलिपल्टै उनले राजीनामा दिएपछि सचिवका रूपमा मैले धेरै वर्ष काम गरेँ । अहिले पनि सो संस्था क्रियाशील छ र अध्यक्षमा छविलाल खतिवडा नै हुनुहुन्छ ।

हामी झापाली कविहरूमध्ये सबैको भन्दा पहिले दुर्गा दाहालको कवितासंग्रह छापियो २०४३ सालमा । त्यसपछि अमृतलालको पहिलो कवितासंग्रह ढुङ्गामाथि तरेलिएका फूल र पातहरू (२०४८) मा छापियो । मलाई लाग्छ, झापाली लेखकहरूमध्ये सबैभन्दा पहिले तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठानले अमृतकै कवितासंग्रह छापेको थियो २०५२ सालमा अन्तहीन यात्रा । त्यसपछि पनि उनले लगालगी अरू तीनवटा कृति प्रकाशित गरे–हुटिट्याउँले आकाश थामेको देश (२०५६), क्यात्तुके फूल (कथासंग्रह–२०६८), स्मृतिका ती दिन (संस्मरण–२०७१) ।

२०५९/६० सालतिर अमृत निकै बिरामी भए । काठमाडौंमा ल्याएर उपचार गर्दा मिर्गौलामा समस्या भएको, एउटा पूरै सुकिसकेको र अर्को पनि सुन्निएको अवस्थामा रहेकाले तुरुन्त अप्रेसन गर्नुपर्ने सल्लाह दिइएको थियो ।

त्यस बेला तुरुन्तै उपचार गर्न त्यत्ति धेरै खर्चको व्यवस्था हुन नसकी उनी झापा फर्केपछि हामी झापाली साहित्यकारहरूले सल्लाह गरी एउटा आर्थिक सहयोगको अभियान चलाई एक हप्ताभित्रै १ लाख भारु जम्मा गरी उपचारका लागि भारतको भेल्लोर पठायौँ । त्यहाँ पुगेपछि उनको फरक प्रकारले उपचार भयो । तत्काल मिर्गाैला अप्रेसन गरिहाल्नुपर्ने देखिएन । बरु उनलाई टीबी पनि देखिएकाले पहिला एक वर्षजति टीबीको उपचार गरेपछि सञ्चाे भएर उनी फेरि आफ्नो जागिरमा हाजिर भए । त्यसपछि अरू करिब १० वर्ष जागिर खाई सेवा अवधि पूरा गरी २०७१ सालमा नियमित अवकाश पाए ।

लामै समय रोगसँग जुध्दै भए पनि आफ्नो लेखन र पत्रकारितालाई निरन्तरता दिइरहे । नेपाल प्रेस युनियन, नेपाल पत्रकार संघ, नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघ, नेपाल जेसिज आदि विभिन्न संघसंस्थाहरूमा रहेर सक्रियतापूर्वक आफ्नो भूमिका निभाए ।

६५ वर्षको जीवन दुःख र संघर्षपूर्ण भएर पनि उनले स्वाभिमानीपूर्वक बिताए । कसैलाई ढाँटेको, छलेको, कुनै प्रकारकोे अनियमितता र भ्रष्टाचार गरेका आरोपहरू बोकेनन् । भोकै बसे तर इमान गुमाएनन् । एउटा लेखकको नैतिकतालाई जीवनभरि आदर्श बनाए । अभाव र गरिबी हामी तमाम नेपालीको साझा सम्पत्ति हो तर त्योसँग आत्तिएर आफ्नो नैतिकतालाई पो भुल्नु हुँदैन । अमृतले त्यस्ता कुनै पनि दाँतमा ढुङ्गो लाग्ने काम नगरेकाले आज मलाई यसरी खुलेर उनको बारेमा लेख्न मन लागेको हो ।

अमृतको निधनसँगै अरू पनि क्रमशः बित्दै गएका साथीहरूका सम्झनाले मन अमिलो भएको छ । हामी नौ जनामध्ये हीरा आकाश, डिकमान विरही, दुर्गा दाहाल र अमृतलाल श्रेष्ठ गइसके । अब हामी पाँच जना छौँ लाइनमा– केशव आचार्य, प्रकाश बुढाथोकी, लक्ष्मण ढकाल, देवेन्द्रकिशोर ढुङ्गाना र म । हामीमध्ये कसले कसलाई उछिन्दै जाने हौँ, भविष्यकै जिम्मामा छोडिदिएँ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज ५, २०७७ ००:१५