कफी, संगीत र कार्टुन : अर्थात् फलानाे

A+ A A-

कुनै व्यक्तिको उपनाम अर्थात् ‘फलानो’ आज आफैँमा एउटा ‘ब्राण्ड’को रूपमा स्थापित छ । नेपालमा मात्र नभएर विदेशमा समेत फलानो ब्राण्डका टिसर्ट र हुडीका ग्राहक छन् ।

यति मात्र होइन, ललितपुर पुल्चोकको ‘फलानो कफी घर'ले पनि अर्ग्यानिक कफीका पारखीहरूको मन जितेको छ ।

दैनिक अखबारका पाठकमा फलानोको आजपर्यन्त विशेष छाप छ । कुनै बेला भनिन्थ्यो, ‘अखबारमा फलानोको कार्टुन देख्न पाइएन भने खल्लो महसुस हुन्छ ।’

चितवनको राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रआसपास खुल्ने योजनामा रहेको एउटा रिसोर्टले सम्भवतः फलानो नाम पाउँदै छ ।

यति पढेपछि धेरैलाई लाग्न सक्छ, ‘आखिर यी फलानो को हुन्, जसको उपनाम नै एक ‘ब्राण्ड’ बन्यो, कसरी ?’

फलानो तिनै व्यक्ति हुन्, जसको पहिचान सिद्धहस्त कार्टुनिस्टका रूपमा छ । हो, पोलिटिकल कार्टुनिस्ट राजेश केसी नै फलानो हुन्, जसले सामाजिक चेतयुक्त कार्टुनहरूबाट धेरैको मन जितेका छन् ।

तर, कार्टुन बनाउनु नै केसीको मुख्य कर्म वा रुचि हो भन्ने कसैलाई लागेको भए ऊ गलत छ । किनकि, माथि उल्लेख गरिएका उद्यममा सिर्फ उनको उपनाम फलानाे मात्र जोडिएको होइन, ती सबै उनको योजना, मिहिनेत र लगनको प्रतिफल हाे । अर्थात् जीवनको अर्को पाटो । उनका बारेमा अझ रोचक पक्ष त के हो भने उनी कार्टुनिस्ट र उद्यमी मात्र पनि होइनन्, कुशल फोटो पत्रकार र गायक पनि हुन् । धेरैले उनलाई बहुमुखी प्रतिभाका धनी मान्छन् ।

करिब सात वर्षसम्म कान्तिपुरको शनिबारे परिशिष्टाङ्क कोसेलीमा ‘मेरो नेपाल’ स्तम्भमा नेपालको ल्याण्डस्केप, जीवनशैली र संस्कृति झल्कने उनका तस्वीर छापिएका थिए । कान्तिपुरमै धेरै पटक आठ कोलममा उनले खिचेका ऐतिहासिक फोटो प्रकाशित भए । उनको फोटोग्राफी कला फलानो डटकममा गएर नियाल्न सकिन्छ ।

उनले केही आधुनिक गीत पनि गाएका छन् । आफैँ लेखी, संगीत भरी उनले गाएका गीत सन् १९९० तिर रेडियोमा पनि बज्थे । तर, पछि उनले गीत गाउन छोडिदिए । भन्छन्, ‘संगीतमा रुचि राख्छु तर यो मेरो विधा होइन भन्ने लागेर आफैँ संलग्न हुन भने छाडिदिएँ ।’

राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेसँग फलानाे (फाेटाे- राजेश केसीकाे फेसबुकबाट)

यद्यपि, गीतसंगीतमा रुचि भएकै कारण मूर्धन्य स्रष्टाहरू माधवप्रसाद घिमिरे, गोपाल योञ्जन, फत्तेमान राजभण्डारी, रत्नशमशेर, अमर गुरुङलगायतसँग उनी घण्टौँ बातचित गरेर बिताउँथे । नेपथ्यका गायक अमृत गुरुङ, आभास, सञ्जय श्रेष्ठलगायतसँग आज पनि उनको उठबस छ ।

फलानोको अन्तर्य के हो त ?

यो प्रश्नको जवाफ उनकाे कार्टुनकारिताभित्रै छ । ७ फागुन २०४९ बाट कान्तिपुर दैनिक प्रकाशन आरम्भ भएसँगै आफ्नो व्यावसायिक कार्टुनयात्रा सुरु भएको उनी बताउँछन् । त्यस बेला ३६ वटामध्ये फलानो पात्र भएको उनको कार्टुन छनोट भई प्रकाशित भयो, तर स्तम्भको नाम ‘गज्जब छ बा !’ थियो, जुन आज पनि छ । ‘फलानो नामचाहिँ २०५४ सालमा जुराइएको केसी बताउँछन् ।

उनका कार्टुनमा प्रायः टोपी, दौरा र सुरुवाल लगाएको एउटा बूढो मान्छेलाई पात्रका रूपमा प्रस्तुत गरिएको हुन्छ । ‘मैले त्यो पात्रको हुलियामा थोरै मिक्स अप गरिदिएको छु ताकि उसलाई हेरेपछि एउटा आमनेपालीले आफ्नो प्रतिनिधि मान्न सकोस्’, केसी भन्छन् ।

२०५४ सालदेखि उनले हिमाल खबरपत्रिकामा ‘स्ट्रिट कार्टुन’ बनाउन थाले । तर, यसको टाइटल अर्थात् 'फलानो' नामकरण भने हिमालका तत्कालीन सम्पादक कनकमणि दीक्षितले गरिदिएका रे ! ‘निकै सोचविचार गरेर उहाँ (कनकमणि दीक्षित)ले 'फलानो' राख्नुपर्छ भन्नुभएको थियो’, उनले सम्झिए ।

पात्र बनेर राज्यलाई खबरदारी गर्दागर्दै उनी स्वयम् 'फलानो' बन्न पुगे । आज राजेश केसी भनेर उनलाई जतिले चिन्छन, त्योभन्दा धेरै गुणा बढी 'फलानो'का रूपमा जान्दछन् । कार्टुनकलाकै कारण ट्विटरमा फलानोलाई पछ्याउनेको संख्या अढाइ लाख नाघिसकेको छ ।

उद्यम यात्रा

अब चर्चा गरौँ, उद्यमी फलानोको । सन् २०१२ मा उनले खोलेको फलानो लुगा प्रालिबाट उत्पादन हुने टिसर्ट र हुडी अहिले युरोपसम्म निर्यात गरिन्छ । नेपालीपन झल्कने उनका चित्र र कलात्मक अक्षर नै टिसर्ट बिक्रीको एउटा कारक हो भन्दा अतियुक्ति हुँदैन ।

‘फलानो लुगाका ९० प्रतिशत ग्राहक नेपाली नै हुन् । विदेशबाट आएकाहरूले विदेश कोसेली लैजानुपर्दा फलानो लुगा नै लिएर जान्छन्’, केसीले भने ।

यद्यपि, फलानो लुगाको प्रिन्ट खुइलिहाल्छ भनेर यदाकदा ग्राहक असन्तुष्ट पनि हुने गरेका छन् । ‘आगामी दिनमा यस्ता असन्तुष्टि आउनै नदिने गरी काम गरिरहेका छौँ’, केसी भन्छन्, ‘हामी गुणस्तरमा सम्झौता गर्दैनौँ ।’

त्यसो त, बजार व्यवस्थापनको सवालमा पनि केसी कमजोर देखिन्छन् । किनकि, अहिलेसम्म लुगाको व्यापार ‘फलानो’ क्यारेक्टरकै कारण चलेको छ, न कि व्यवस्थापकीय रणनीति । ‘व्यवसायमा म विस्तारै खारिँदै गएको छु, अबचाहिँ व्यवस्थापकीय पक्षमा ध्यान केन्द्रित गरेको छु’, उनले भने ।

व्यवस्थापकीय चुस्तता भन्दा ज्यादा कफी पनि क्यारेक्टरकै कारण चलेको छ । उनी दाेहाेर्‍याउँछन्, अब भने म खारिँदै गएको छु ।

फलानो लुगाको कारखाना ललितपुरको हरिसिद्धिमा छ भने सुन्धारा र पुल्चोकमा यसको आउटलेट छ, जसमा २०/२२ जनाले रोजगारी पाएका छन् ।

त्यही आउटलेटको छेउमै छ, फलानो कफी घर । भदौ २०७२ देखि सञ्चालनमा आएको यो कफी घरले अर्ग्यानिक कफीको प्रवर्द्धन गर्दै आएको छ । ललितपुरकाे ठूला दुर्लुङ क्षेत्रमा वार्षिक रूपमा उत्पादन हुने १४ टन कफी ललितपुर कफी उत्पादक सहकारीले संकलन गर्छ । यसमध्ये १३ टन युरोप निर्यात गरिन्छ भने फलानो घरले एक टन खपत गर्दै आएको छ ।

विगतमा उनले ट्रान्स हिमालयन टुर्स, होटल एभरेस्ट भ्यू र सूर्य ट्राभल्समा काम गरेका थिए । करिब २ दशक हस्पिटालिटी बिजनेसमा बिताएका उनी अब त्यो अनुभवलाई सदुपयोग गर्ने योजनामा छन् । चितवनको राष्ट्रिय निकुञ्ज आसपास रिसोर्ट खोल्ने तयारीमा जुटेका छन् उनी । त्यही सिलसिलामा अहिले केसी चितवनमै छन् ।

कार्टुनकारिता

फरक पाटोका बारेमा मात्रै चर्चा गर्ने नाममा उनको कार्टुनकारितालाई चर्चा गरिएन भने अन्याय हुन्छ । किनकि, उनी कार्टुनकलातिर नयाँ पुस्ताको आकर्षण पर्खिइरहेका छन् । ‘कार्टुन बनाएर नाम र दाम दुवै कमाउन सकिन्छ । नयाँ पुस्ताले यसबारे बुझ्न र हामीले बुझाउन जरुरी छ’, उनी भन्छन् ।

नाै वर्षअघि १६ सेप्टेम्बरमा प्रकाशित फलानाेकाे कार्टुन

स्वास्थ्यले साथ दिँदासम्म कार्टुन कोर्ने अठाेट छ, केसीकाे ।

कार्टुनसँग सम्बन्धित संयोगको घटना पनि सुनाए उनले– जेठ २०६१ सालको कुरा हाे । स्वयम्भूको प्रतापपुर गुम्बा ढल्न लागेको थियो । त्यसको अवलोकनमा गएका थिए, तत्कालीन प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापा । संयोग के भने, गठबन्धनमा खटपट आएकाले थापा नेतृत्वको सरकार पनि ढल्न लागेको थियो । त्यो संयोगलाई उनले कार्टुनमा चित्रित गरे, सूर्यबहादुरजस्तै देखिने मान्छेको पछाडि टेको लगाएर लेखिदिए, ‘ढल्न लागेको सबैलाई यसरी टेको लगाउनुपर्छ रे !’

त्यसको केही महिनापछि मलाई एक जना साथीले सुनाए, ‘तिमीले बनाएको त्यो कार्टुन मन परेर सूर्यबहादुर थापाले कटिङ राखेका छन् ।’

कान्तिपुर कोलम ‘गज्जब छ बा !’ लेख्दाको अर्को रमाइलो अनुभूति उनले सुनाए, '२०५० सालको कुरा हो । तराईमा बाढीले वितण्डा मच्चाएको थियो । प्रधानमन्त्री हुनुहुन्थ्यो गिरिजाप्रसाद कोइराला । बाढीपीडितको बिजोग थियो, उनीहरू राहत मागिरहेका थिए । तर, प्रधानमन्त्री कोइराला भने हेलिकाेप्टरमा चढेर खाली हात जानुभयो र भाषण गर्नुभयो । मैले यही विषयलाई लक्षित गरी कार्टुन बनाएँ । चित्रमा प्रधानमन्त्री कोइराला र उनका सुरक्षागार्डलाई गाउँलेले लखेटिरहेका हुन्छन्, कोइरालातिर हेरेर सुरक्षागार्डले भन्दै छन्- मैले त हजुरलाई भनेकै थिएँ, कमसेकम केही बिस्कुट भए पनि लिएर जानुपर्छ ।’

यही कार्टुनबाट केसीले पहिलो पटक पाठकपत्र प्राप्त गरे । राजनीतिक विश्लेषक सीके प्रसाईंले पठाएका थिए उक्त पाठकपत्र ।

‘पत्रमा उहाँले उल्लेख गरेअनुसार बिरामी भएर सुतिरहेका बेला गिरिजाबाबुलाई ब्यङ्ग्य गरिएको उक्त कार्टुन हेरेपछि उहाँ एकछिन मज्जाले हाँस्नुभएछ । उहाँलाई आफ्नो बिमार नै निको भएजस्तै लाग्यो रे !’, केसीले सुनाए ।

प्रसाईंले कार्टुनको प्रशंसा गर्दै भनेका थिए रे, ‘कार्टुन भनेको यस्तो होस्, जसलाई हेरेपछि ब्यङ्ग्य गरिएका व्यक्ति हाँस्दा आँसु झरोस्, त्यो आँसुले उसको मयल पखालियोस् ।’

राजेश पनि एक दिन शंकरजस्तै बन्ने भविष्यवाणी पनि प्रसाईंले गरेका थिए । शंकर पिल्लई भारतमा ‘फादर अफ पोलिटिकल कार्टुनिङ’का रूपमा प्रख्यात छन् ।

एक दशकभन्दा बढी समय उनले कान्तिपुरका लागि कार्टुन बनाए । त्यसपछि दुई वर्ष हिमाल खबरपत्रिका, ६ वर्ष नागरिक, दुई वर्ष अन्नपूर्ण पाेस्ट, श्रीसगरमाथा, इन्डिपेन्डेन्ट विक्ली, दृष्टि साप्ताहिक र सेतोपाटीमा उनका कार्टुन प्रकाशित भए । ५ वर्षयता उनी बाह्रखरीमा कार्टुन बनाइरहेका छन् । यस क्रममा उनले धारिला, पेचिला र चोटिला हजारौँ कार्टुन बनाइसकेका छन् । कार्टुनसँग जोडिएका यस्ता थुप्रै स्मरणीय र रमाइला अनुभव केसीसँग छन् ।

बाह्रखरीमा प्रकाशित फलानाेकाे कार्टुन

नेपालमा कार्टुन सिन्डिकेट तोड्न पहिलो प्रयास गर्ने व्यक्ति पनि फलानो अर्थात् राजेश केसी नै हुन् । केसीले अन्नपूर्णमा कार्टुन कोरिरहँदा विजयकुमार पाण्डे अन्नपूर्ण मिडिया नेटवर्कका समूह सम्पादक थिए । त्यस बेला ‘एक्स्लुसिभ कार्टुन’ शेयर गर्ने कुरा शायदै कसैले सोच्थे । तर, केसी, पाण्डे र बाह्रखरीका सम्पादक प्रतीक प्रधान मिलेर एउटै कार्टुन पत्रिका र अनलाइन दुवैतिर प्रकाशित गर्ने अभ्यास सुरु गरे । कार्टुनिस्ट केसीले दुवै मिडियाबाट पारिश्रमिक पाउँथे । नेपाली सञ्चार जगत्‌मा यो नौलो प्रयोग थियो ।

उनले बनाएका कैयौँ कार्टुन आमनेपाली पाठकले मात्र होइन, ब्यङ्ग्यको शिकार हुने नीति निर्माताले पनि मन पराएका छन् । जस्तो कि, सूर्यबहादुर थापाले आफैँलाई लक्षित गरी प्रकाशित कार्टुन मन पराएर कटिङ राखे ।

यद्यपि, सिद्धहस्त कार्टुनिस्ट केसीले हिजोआज आफ्नो पूरा ध्यान कार्टुन बनाउनमा केन्द्रित गर्न सकेका छैनन् । धेरैतिर सक्रिय रहेकाले उनले कार्टुनतिर खासै ध्यान दिन नसकेका हुन् । जबकि, उनलाई फलानो भनेर चिनाउने नै उनको कार्टुनकला हो ।

‘विल्कुल हो, मैले पर्याप्त समय कार्टुन बनाउनमा दिन सकेको छैन’, उनी स्वीकार्छन्, ‘बनाइसकेका केही योजना छन्, त्यसको कार्यान्वयनपछि पुनः कार्टुन बनाउने कामलाई अधिकांश समय दिन्छु ।’

कार्टुनमा भविष्य

नेपालमा व्यावसायिक कार्टुनिस्टहरूको आम्दानी राम्रो रहेको केसी बताउँछन् । नेपालमा कार्टुनिस्ट कम छन् तर यसका पाठक र मिडिया धेरै छन् । ‘त्यसैले सिर्जनात्मक क्षमता भएका कार्टुनिस्टले मासिक ६ अंकमै पारिश्रमिक पाउँछन्’, उनले भने ।

उनले पत्रपत्रिकामा छापिइसकेको एउटा कार्टुनसमेत १० देखि १५ हजार रुपैयाँसम्ममा बेच्ने गरेका छन् । यसबाहेक कार्टुनसँग सम्बन्धित बाहिरी काम पनि पाइने उनी सुनाउँछन् ।

नेपालमा मात्र होइन, विदेशमा पनि कार्टुन बेच्न सकिने केसीको भनाइ छ । नेदरल्याण्डमा प्रधान कार्यालय रहेको कार्टुन मुभमेन्टले अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भअनुसार कार्टुन छनाेट गर्ने गरेको छ । ‘जस्तो कि, अहिले कोरोनाकालको नेपाली जनजीवनसँग सम्बन्धित कुनै प्रभावकारी कार्टुन छनोटमा पर्‍यो भने ३ सय युरोसम्म पाइन्छ’, उनले भने । यो संस्थामा विश्वभरका पोलिटिकल कार्टुनिस्ट आवद्ध छन् । अहिलेसम्म फलानोका आधा दर्जन कार्टुन छनोटमा परेका छन् ।

अवधारणा र क्याप्सन टुंगो लागे एउटा कार्टुन बनाउन आफूलाई एक घण्टाजति लाग्ने उनी बताउँछन् ।

नयाँ पुस्तामा नयाँ प्रविधि र आइडियाबारे राम्रो ज्ञान हुने भएकाले उनीहरूले कार्टुनकलालाई अझै प्रोफेसनल र एड्भान्स बनाउन सक्ने केसीको बुझाइ छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ३, २०७७ १३:४२