दीपेशको पुस्तकः नेपाली समाजको दर्पण

A+ A A-

नेपाली समाज विशिष्ट छ । यो समाजको विशिष्ट अवस्थालाई नजिकबाट बुझ्ने र भोग्ने भनेकै अहिलेको युवा पुस्ता हो । अहिलेको २० देखि ५० वर्ष उमेर समूहका व्यक्तिले वास्तवमै विशिष्ट सामाजिक अवस्थालाई आफैंले भोग्न पायो ।

यो उमेर समूहको युवापुस्ताले निर्दलीय पञ्चायती शासन भोग्यो । प्रजातन्त्रका लागि आन्दोलन गर्यो । सफल सफल भयो । माओवादी सशस्त्र विद्रोहका कारण चर्किएको रक्तपातपूर्ण दोहोरो भिडन्त भोग्यो । संकटकालको सामना गर्यो । तत्कालीन राजाको अधिनायकवादी शासन भाग्नुपर्यो ।

यो पुस्ताले दलमाथिको प्रतिबन्धको अवस्था यहीबीचमा भोग्यो । सक्रिय नागरिक समाज भेट्यो । विद्रोही माओवादी र संसद्वादी दलको सहमति हेर्यो । फेरि आन्दोलन गर्यो । लोकतन्त्रको स्थापना गरायो । संसारमा विरलै हुने संसद् पुनःस्थापना देख्यो । २ सय ४० वर्षको राजसंस्था अन्त्यको साक्षी बस्यो । संसारमा विरलै हुने दुईपटकको संविधानसभाको निर्वाचनमा मतदान गर्यो । सायद संसारमै नभएको प्रधानन्यायाधीश नेतृत्वको सरकारलाई भोग्यो । मधेस आन्दोलन भोग्यो । एकात्मक शासन प्रणाली र संघीय शासन प्रणालीको अनुभव गर्यो ।

यस्तो राजनीतिक परिवर्तन मात्र होइन । सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक र आर्थिक परिवर्तनको पनि विशिष्ट अनुभव गर्न पायो यो पुस्ताले । यो पुस्ताले सामन्तवादी उत्पादन प्रणालीलाई पनि अनुभव गर्यो । पुँजीवादतर्फको संक्रमणलाई पनि भोग्यो । यसरी हेर्दा वर्तमान पुस्ताले नेपालको विशिष्ट अवस्थालाई नजिकबाट अनुभव गर्न पायो । जुन विश्वमा एउटै पुस्ताले दुर्लभै अनुभव गर्न पाउँछ ।

वर्तमान पुस्ताले यस किसिमको समकालीन समाज र सामाजिक परिवर्तनको अनुभव गरे पनि त्यसलाई निकै कमले मात्र लेखेका छन् । आफूले भोगेको सामाजिक अवस्था किन यस्तो भयो होला भनेर विरलै युवाले अन्यत्रको अनुभवलाई पनि खोजी गरी हाम्रो सन्दर्भमा जोडेर लेखेका छन् ।

पुस्तकमा विभिन्न नौवटा अनुसन्धानात्मक निबन्ध समावेश छन् । पहिलो निबन्धमा गरिबीबारे गहकिला विचार प्रस्तुत छ ।

विश्वविद्यालयमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थी मात्र होइन, अध्यापन गर्ने प्राध्यापकहरूले समेत समकालीन समाजलाई अध्ययन गरी कमै मात्र लेखन कार्य गरिरहेका छन् । यसै सन्दर्भमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र केन्द्रीय विभागका उपप्राध्यापक दीपेश घिमिरेको ‘रिफ्लेक्सन अन नेपलिज सोसाइटीः एन अरकाइभ अफ सोसियोलोजिकल एस्सेज’ पुस्तक प्रकाशित भएको छ । यस पुस्तकले वर्तमान पुस्ताले भोगेको समाजको विशिष्ट अवस्थालाई लिपिबद्ध गर्ने प्रयास गरेको छ ।

पुस्तकमा विभिन्न नौवटा अनुसन्धानात्मक निबन्ध समावेश छन् । पहिलो निबन्धमा गरिबीबारे गहकिला विचार प्रस्तुत छ । मूलतः गरिबीलाई हेर्ने समाजशास्त्रीय दृष्टिकोण के रहेका छन् ? नेपाल सरकारले सुरु गरेको गरिबी परिचयपत्र वितरणबाट गरिबले कतिको फाइदा पाउन सक्लान् भन्ने सवाललाई यसमा समेटिएको छ ।

यसैगरी, दोस्रोमा मधेस विद्रोहको सामाजिक कारण, आयाम, ऐतिहासिक सन्दर्भ तथा भविष्यबारे गहन विश्लेषण गरिएको छ । मधेस आन्दोलनका विशिष्ट ऐतिहासिक तथा सामाजिक सन्दर्भलाई बडो मिहिन किसिमले लेखकले उधिन्ने प्रयास गरेका छन् । मधेस विद्रोहलाई मधेसका कतिपय नेताले कसरी सत्ताको भर्याङ बनाए भन्ने कुरालाई बौद्धिक रूपमा उधिनेका छन् दीपेशले ।

तेस्रो निबन्धमा सार्वजनिक नीति निर्माणमा समाजशास्त्रीहरू के कसरी संलग्न हुन सक्छन् भन्ने विषयलाई बाहिरी विश्वको अनुभवलाई समेत राखेर लेखेका छन् । जसमा उनले समाजका विशिष्ट अवस्थालाई सूक्ष्म र बृहत् दुवै किसिमले विश्लेषण गर्ने समाजशास्त्रीहरु नीति निर्माणमा संलग्न हुने हो भने त्यसले अहिले देखिएका कतिपय नीतिगत समस्या समाधान गर्न सहज हुने तर्क गरेका छन् । यसैगरी, सामाजिक समावेशीता र बहिष्करण निबन्धमा राजनीतिक दलहरूको समावेशिता र बहिष्करणको अवस्थालाई उल्लेख गरेका छन् । जसमा समावेशीकरणको विषय राजनीतिक वृत्तमा जति चर्चित भए पनि राजनीतिक दल आफैंले त्यसको कार्यान्वयन गर्न नसकिरहेको उनको निष्कर्ष छ ।

पछिल्लो ४० वर्षमा नेपालमा जन्मदरमा आएको परिवर्तनलाई समेत उनले विभिन्न तथ्यांकका आधारमा प्रस्तुत गरेका छन् । यसैगरी, ‘माओवादी आन्दोलन’ शीर्षकको निबन्धमार्फत नेपालको माओवादी आन्दोलनका सामाजिक संरचनात्मक कारणहरू के के हुन् भन्ने खोजी गरेका छन् । उनले माओवादी आन्दोलन प्रचण्ड, बाबुराम जस्ता केही नेताका कारणले मात्र नभई संरचनात्मक कारणले भएको तर्क गरेका छन् । जसमा विशिष्ट सामाजिक अवस्था जस्तै आन्तरिक अवस्था, राज्यको संरचना, स्वरूप र बनोट अनि विदेशको भूमिकाका आधारमा हेर्नुपर्ने उल्लेख गरेका छन् । उनले एक समाजशास्त्री थेडा स्कोक्पलको संरचनात्मक सिद्धान्तका आधारमा माओवादी आन्दोलनलाई विश्लेषण गरेका छन् ।

पछिल्लो ४० वर्षमा नेपालमा जन्मदरमा आएको परिवर्तनलाई समेत उनले विभिन्न तथ्यांकका आधारमा प्रस्तुत गरेका छन् । यसैगरी, ‘माओवादी आन्दोलन’ शीर्षकको निबन्धमार्फत नेपालको माओवादी आन्दोलनका सामाजिक संरचनात्मक कारणहरू के के हुन् भन्ने खोजी गरेका छन् ।

नेपालमा युवा उद्यमशीलताका लागि धेरै रकम खर्च भइरहेको छ । हरेक वर्ष नेपाल सरकार, गैरसरकारी संघसंस्था, निजी क्षेत्रले ठूलो रकम युवा उद्यमशीलताका लागि खर्च गरिरहेका छन् । यद्यपि, नेपालमा उद्यमशीलताको अवस्थालाई हेर्ने हो भने दयालाग्दो अवस्था छ । किन यस्तो भएको होला भन्ने बारेमा नेपालमा खासै गहन अध्ययन भएको देखिन्न ।

घिमिरेले युवा उद्यमशीलता विकास नहुनुको सामाजिक कारण खोजी गरेका छन् । उद्यमशीलता पैसा वा सीपसँग मात्र जोडिँदैन बरु यो त समाज, सामाजिक बनोट, सामाजिक संरचना तथा सामाजिक तथा सार्वजनिक नीतिसँग नजिकको सम्बन्ध रहने कुरालाई उठाएका छन् । नेपाली समाजमा विद्यमान मूल्य मान्यता युवालाई उद्यमी बन्न प्रेरित गर्ने किसिमको छैन । बरु जागिर खान उत्प्रेरित गर्ने खालको छ । नेपाल सरकारले बनाएका नीति नियम युवालाई उद्यमशील बन्नलाई जोखिम मोल्दा हुने किसिमका छैनन् । बरु उद्यमशीलतामा आइपर्ने ससाना समस्यामै फसाउने खालका छन् ।

उद्यमी बन्न चाहने युवालाई बैंकले सहजै ऋण पत्याउँदैन । ऋण लिन धितो राख्नुपर्दछ । यसका लागि घरजग्गा, सुनचाँदी राख्नुपर्ने हुन्छ । आफ्नो परियोजना देखाएर ऋण पाउने अवस्था छैन । फलस्वरूप कुनै पनि व्यक्ति घरजग्गा, सुनचाँदीमा लगानी गर्न प्रेरित हुन्छ । उद्यमशीलता प्रवद्र्धनसम्बन्धी तालिम दिने निकाय पनि महिलालाई सिलाइकटाइ र पुरुषलाई हाउस वायरिङभन्दा बाहिर निस्किन सकेका छैनन् । त्यसैले नेपालमा युवा उद्यमशीलता विकास गर्ने हो भने यसको विशिष्ट सामाजिक अवस्थालाई पहिचान गरी उपयुक्त वातावरण निर्माण गर्नुपर्नेमा घिमिरेले जोड दिएका छन् ।

ऋण लिन धितो राख्नुपर्दछ । यसका लागि घरजग्गा, सुनचाँदी राख्नुपर्ने हुन्छ । आफ्नो परियोजना देखाएर ऋण पाउने अवस्था छैन । फलस्वरूप कुनै पनि व्यक्ति घरजग्गा, सुनचाँदीमा लगानी गर्न प्रेरित हुन्छ ।

यसरी हेर्दा वर्तमान नेपाली समाजलाई बुझ्न पुस्तक सान्दर्भिक छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र केन्द्रीय विभागका सहप्राध्यापक डा. टीकाराम गौतमले लेखेको भूमिका ओजिलो छ । वर्तमान समाजलाई बुझ्ने सन्दर्भमा उनको भूमिका पनि महत्वपूर्ण छ । पुस्तकले नेपाली समाजलाई बुझाउने पुस्तकको अभावलाई थोरै भए पनि परिपूर्ति गर्ने देखिन्छ । नेपाली स्कलरले नेपाली समाजबारे लेख्दा नेपाली दृष्टिकोण पनि झल्किन्छ । यो पुस्तक अध्ययन गर्दा त्यो भेट्न सकिन्छ ।

लेखक घिमिरेको यो चौथो पुस्तक हो । यसअघि उनका तीनवटा पुस्तक भ्रष्टाचार र सुशासनसँग सम्बन्धित थिए । यो चौथो पुस्तकमा भने उनले सुशासन तथा भ्रष्टाचार नियन्त्रणका सन्दर्भमा कुनै पनि निबन्ध समावेश गरेका छैनन् । उनका पुस्तक पढेका पाठकलाई यो खड्किने विषय हुन सक्छ । यसैगरी, पुस्तकमा केही शब्दका हिज्जे (स्पेलिङ) नमिलेको देखिन्छ । जसले पाठकलाई पढ्दै जाँदा दातमा ढुंगा लागेझैं हुन्छ । तथापि, पुस्तकमा गरेको लगानी भने खेर जाँदैन । कुल २१२ पेजको पुस्तकले नेपाली समाजलाई बुझ्न र हेर्न समाजशास्त्रीय दृष्टिकोण दिएको छ ।

अर्को महत्वपूर्ण विषयचाहिँ घिमिरेको लेखनमा भएको निरन्तरता हो । उनले सन् २०१५ देखि हरेक वर्ष एक–एकवटा पुस्तक निकालिरहेका छन् । जुन आफैंमा विशिष्ट कुरा हो । हरेक वर्ष अनुसन्धानात्मक पुस्तक निकाल्नु त्यति सहज कुरा होइन । एउटा युवा पुस्ताले आफूले भोगिरहेको र बाँचिरहेको दुनियाँलाई प्रश्न गर्दै नियमित रूपमा लेखन कार्य अगाडि बढाउनु महत्वपूर्ण कुरा हो । जुन आगामी दिनमा पनि उनले निरन्तरता दिए भने नेपाली समाजमा महत्वपूर्ण योगदान हुनेछ ।

पुस्तकको नाम : रिफ्लेक्सनस् अन नेपलिज सोसाइटीः अन आरकाइभ अफ सोसियोलोजिकल एस्सेज
लेखक : दीपेश घिमिरे
प्रकाशक : सांग्रिला बुक्स
पेज २१२
मूल्य : रु. ३७५

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख ८, २०७६ ०२:२५