पुस्तक लेख्दा ९ वर्ष जेल

A+ A A-

संसारमा कीर्ति छ धेर ठूलो ।
कीर्ति विना बन्दछ जीव लूलो ।।
संसार छोडे पनि हेर क्वै दिन
आउने छ यौटा जनतन्त्रको दिन ।।

प्रस्तुत श्लोक पढ्नसाथ पाठक–मनमा विख्यात नेपाली साहित्यकारको नाम रोटेपिङझैं फनफनी घुम्न थाल्छ । चिन्तनशील पाठकले यसलाई राजनीतिज्ञको भविष्यवाणी सम्झलान् । तर, यो नेपाली भाषा साहित्यमा हंगामा मच्याएर तत्कालीन शासकलाई भयभीत पार्न सफल कृष्णलाल अधिकारीद्वारा झेलभित्र रचिएको ‘भाइहरूलाई अर्ती’ शीर्षकको कवितांश हो ।

कृष्णलाल र मकैपर्व पर्यायवाची शब्दका रूपमा व्यवहृत भएको पाइन्छ । उनलाई प्रथम साहित्यिक सहिदको उपमा पनि दिइएको छ । उनीद्वारा सिर्जित मकैको खेती नेपाली भाषा साहित्यमा निकै लोकप्रिय छ । उनले पहाडी भेगमा वातावरण अनुकूलको व्यावसायिक मकैखेती गर्ने र गराउने उद्देश्यले अन्य भाषामा प्रकाशित मकैखेतीसम्बन्धी पुस्तकलाई आधारभूमि बनाउँदै आफ्नै अनुभव र ज्ञान एवं साथीभाइको अमूल्य सरसल्लाह मिश्रण गरेर १९७७ मा मकैको खेती शीर्षकको कृति १ हजारप्रति छपाएका थिए । कृति प्रकाशनसँगै ११ साउन १९७७ मा कृतिमा राजनीतिक विचारलाई कीरा र बिलाइती कुकुरको जलपभित्र लुकाएर राणा शासन समाप्तिको कामना गरिएको छ भन्ने आरोप लाग्यो ।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले यस विषयमा पोलाहाको आरोपलाई धु्रवसत्य ठानेर १७ साउनमा फैसला गर्दै सो पुस्तकका उपलब्ध ९ सय ९९ प्रति जफत भयो । लेखक कृष्णलाल अधिकारीलाई पुस्तक रचनाबापत ६ वर्षको जेल सजाय भएको र १ प्रति बुझाउन नसकेकाले ३ वर्ष थप गरी ९ वर्षको जेल सजाय भएको थियो ।

लेखकलाई सघाएको आरोपमा आँशुकवि शम्भुप्रसाद ढुंगेल, दुर्गानाथ पण्डित, उपेन्द्रबहादुर बस्न्यात, ऋषिभक्त उपाध्याय पौडेलको जागिर खोसिएको थियो भने पुस्तक परिमार्जनमा मद्दत गरेबापत पण्डित सोमनाथ शर्मालाई जरिमाना गरिएको थियो । शासकको यस किसिमको कठोर दण्डका कारण जनता खुब भयभीत भएका थिए । पुस्तकको भेद खोल्ने तथा पोलाहाहरू भोजराज काफ्ले र रामहरिले पुरस्कार र जागिर पाए ।

मकै पर्व घटेको ६ महिना १३ दिनपछि गोरखा भाषा प्रकाशिनीबाट ‘कृषि– शिक्षावली प्रथम भाग : मकैको खेती गर्ने तरिका’ प्रकाशित भयो । यसलाई हिन्दी भाषाको पुस्तकलाई आधारभूमि बनाएर लेखिएको भन्ने हल्ला फिँजाइयो । यस पर्वसँग सम्बन्धित साम्वभक्त शर्मा सुवेदीको आत्मकथामा कृष्णलालको मकैको खेती कृतिमा भएकै श्लोकलाई दोहो-याइको, भोटे कुकुर र बिलायती कुकुरको लामो वर्णनलाई ‘कुकुरबाट पनि’ भन्ने पदावलीमा सीमित गरिएको र पुस्तकभरि नेपालीपन स्पष्ट झलक पाइने हुँदा यो हिन्दी पुस्तकको अनुवाद नभई कृष्णलालकै कृतिलाई परिमार्जन गरेर प्रकाशन गरिएको देखिन्छ ।

मकैको खेतीले प्रथम कृषि पुस्तक तथा प्रतिबन्धित कृतिको श्रेय पाएको छ । यस लेखमा सो पुस्तकमा भएका मूल विषयवस्तुलाई आधारभूमि बनाएर पुस्तकको विषयवस्तुमा प्रकाश पारिएको छ ।

विषयवस्तु

मकैखेतीका चरणको उल्लेख गर्दै प्रत्येक चरणमा किसानले चाल्नुपर्ने कदम नै यस कृतिको विषयवस्तु रहेको छ । यस कृतिमा ५८ वटा शीर्षक रहेका छन् । प्रत्येक शीर्षकले मकैखेतीलाई नै केन्द्रबिन्दु बनाएका छन् । मकैको खेती गर्ने तरिका शीर्षकमा नेपाली जमिनको वर्गीकरण गर्दै मकैखेतीका लागि चिसो खुकुलो, चिप्ले र बलौटे माटोलाई उपयुक्त मानिएको छ ।

जमीनको तयारी शीर्षकमा मकैखेतीका लागि जमिन जोत्ने उपयुक्त समय चैत–वैशाखलाई लिइएको छ । यसैगरी,हलो जोत्ता हुने लाभ, मल, गोबरको मलभेडाबाख्राको मल, हाडको मल, मल हाल्ने रीति, ड्याङ पार्दा गर्ने कायदा साथको फाइदा, बाली हेरफेर गरी ल्याउने कायदा, बिउका साथ धेरै किसिमका बालीहरू छर्ने कायदा, मकैका किसिमहरू, पहेंलो गाढा रङ्ग भएको मकै, पहेंलो सानो मकै, शेतो ठूलो दानाको मकै, शेतो साना दाना भएको मकै, कालो दाना भएको मकै, बिलायती मकै, बिउ छान्ने कायदाजस्ता शीर्षक निर्माण गरी मकै रोप्नुअघिको सम्पूर्ण तयारीलाई विस्तृत रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

प्रारम्भिक तयारीपश्चात् मकैखेतीमा गरिने सम्पूर्ण गतिविधिलाई बिउ छर्नु रोप्नुभन्दा अगाडिको जाँच, बिउ रोप्ने रीति, मकै रोप्ने सामान्य रीतिहरू, मकै उखेली सार्ने रोप्ने कायदा, अरू वस्तु मिलाई खेती गर्ने रीति, पानीको आवश्यकता, मकै गोड्ने कायदा, माटो चढाउने दो¥याउने रीति, मकैका बोटहरूको बयान, हेर विचार, मकैमा लाग्ने रोगहरू, रोगहरू लाग्न फैलिन नपाउने उपाय, धूले कीराको औषधि, खुम्ले कीराको औषधि, धमीरा कीराको औषधि, बाघे कीराको औषधि, घून कीराको औषधि, मकैको खेतीमा विचार राख्ने अति उत्तम कुराजस्ता शीर्षकमा कैद गरिएको छ ।

मकैखेती सँगसँगै यसलाई व्यवस्थित बनाउन गरिने गोडमेल, पानी र मलबारे लेखकले विभिन्न ठाउँको विवरणसमेत प्रस्तुत गरेका छन् । मकैखेतीलाई घातक कीराबाट बच्ने अमूल्य तथा वैज्ञानिक उपयासमेत यस कृतिमा रहेको छ । कृष्णलालले नेपाली माटोमा किसानले वैज्ञानिक तथा व्यवस्थित मकैखेती गरून् भन्ने रहर पालेको यिनै शीर्षकले पुष्टि गरेको छ ।

मकै पाकेपछि मकैको उपयोगिताबारे लेखकले संक्षिप्त रूपमा प्रस्तुत गर्दै मकै थन्काउने उपायबारे सुझाएका छन् । उनले मकैबाट मिष्ठान्न भोजनसमेत निर्माण गर्न सकिने तथ्य पेस गर्दै भलादमीले खाने मकैको रीतिबारे यसरी प्रस्ट पारेका छन् :

कराहीमा घिउ हाली बसेरी तातेपछि शुकेका मकैका दाना घिउमा डुब्नेगरी हाली, माथिबाट थालले छोपिदिई पट्की पाके पछि त्यो मकै झिकी राख्नू. यस्तो रीतले घिउमा भुटेको मकै खानालाई कमलो पनी हुन्छ. मीठो भई फायदा पनी दिन्छ (पृ. ५४) ।

मकैखेतीको पूर्वतयारीदेखि मकैखेती, यसको संरक्षण र उपयोगिता नै प्रस्तुत कृतिको विषयवस्तु रहेको छ । कृतिमा मकैखेतीबारे सूक्ष्मसूक्ष्म विश्लेषण गर्दै र महत्वपूर्ण उपाय सुझाइएको छ । कृतिभित्र साहित्यिक सुगन्ध छिटपुटमा मात्र भेटिन्छ । कृतिको अध्ययनपश्चात् कृतिले राजनीति विचार बोकेको आभास नै हुँदैन । त्यसैले कृतिको विषयवस्तु विशुद्ध मकैखेती नै रहेको छ ।

भाषाशैली

मकैको खेतीलेराजनीतिक विचारलाई कुकुर, कीरा र मकैको बिम्बमार्फत प्रस्तुत गरको आरोप लागेको छ । यस आरोपलाई सर्वप्रथमतः कृतिमा समाविष्ट साहित्येतर विषयवस्तुले नै खण्डन गरेको छ । कृतिको भाषाशैली गद्यात्मक रहेको छ । भूमिका र समापनअघि दुईवटा कवितांश छन् । यी कवितांश साहित्यिक प्रयोजनाका खातिर प्रयोग नभई तत्कालीन समयमा चम्पू काव्यको बिगबिगी रहेकाले यसको प्रभावस्वरूप प्रस्तुत भएको हो । साथै यसमा कुनै राजनीतिक चिन्तन तथा दर्शनको झिल्कोसमेत पाइँदैन ।

तर पनि सूक्ष्म रूपमा अध्ययन गर्दै जाँदा कृतिमा अलंकारयुक्त भाषशैलीको प्रयोग भएको पाइन्छ । आलंकारिक भाषशैलीयुक्त केही उदाहरण हेरौं :

उदा. १

भोकाएको मान्छेलाई पेट भरी खान दिए जस्तै गरी भोका बारीमा यथेष्ठ हालिदिनु पर्दछ (पृ १६) ।

उदा.२

पशु, पक्षीहरूमा पनी स्त्री पुरुष नभई छोरा छोरी हुँदैनन्, त्यस्तै, वनस्पतिहरूमा पनी स्त्री पुरुषको वीर्य नमिली फुल लाग्न शक्तैन (पृ. ६४) ।
उल्लिखित भाषिक प्रयोगमा न त लक्षण शब्दशक्तिको प्रयोग पाइन्छ न त राणा शासनप्रति व्यंग्य नै ।

मकैको खेतीभरि कृषिसँग सम्बन्धित हलो, ड्याङ, मल, गोडमेल, कीरा, रोग र औषधि जस्ता शब्द प्रयुक्त छन् । कृतिको विषयवस्तुको परिधि नाँघेर शब्द चयन भएको पनि पाइँदैन । मकैमा लाग्ने रोगहरू शीर्षकमा वर्णन गरिएका धूले, खुम्ले, धमीरा, बाँघे र घून कीरालाई भने विम्बात्मक आवरण दिएर शासकको विविध चरित्रलाई संकेत गर्न सकिए पनि लेखकीय उद्देश्य यस प्रकृतिको देखिँदैन ।समग्रमा कृतिको भाषाशैली वर्णनात्मक र अभिधात्मक छ ।

निष्कर्ष

कृति लेखेकै कारण जेलयात्रा तय गर्न बाध्य कृष्णलालले डटेर तत्कालीन शासकको सामना गरेका थिए । उनले जेलमा रचेको कवितामा आशावादी स्वरका साथै नेपालमा प्रजातन्त्र आउने भविष्यवाणी समेत पाइन्छ ।

इष्टमित्रको प्ररेणा र सहयोगमा कृति लेखनतर्फ आकृष्ट कृष्णलाल भोजराज काफ्ले र रामहरिको षडयन्त्रको फलामे जालोमा फसकेको इतिहासले प्रस्ट अंकित छ । कृतिमा उल्लिखित बिलाइती मकै, बिलाइती कुकुर, राता टाउके र काला टाउके कीराजस्ता पदावलीको प्रयोग भने पुस्तकको विषयवस्तुभन्दा बाहिर गएको देखिन्छ ।

यी शब्दावलीको प्रयोग गर्न जसले कृष्णलाललाई उक्साए, उनीहरूकै गलत व्याख्या र पोलका कारण उनले आकस्मिक बज्रपातको सामना गर्नुपरेको देखिन्छ ।

कृतिमा प्रयुक्त व्यञ्जनात्मक भाषाशैलीका कारण नभई अवसरवादी साथीहरूले खनेको खाल्डोमा परी जेलमै शहीद भएका कृष्णलाले एउटै कृतिबाट क्रुर शासनमाथि धावा बोल्दै जनतालाई मकैखेतीबारे आधारभूत ज्ञान दिनेजस्ता दुईवटा महत्वपूर्ण कदम चाले । उनले आफू मैनबत्ती बनेर युगलाई उज्याले भविष्यको संकेत दिँदै हरक्षण जनहितमा लाग्नु सम्पूर्ण नागरिकलाई उत्प्रेरणसमेत दिएका छन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख ८, २०७६ ००:५७