महामारी, केसमारी र पीसीआर परीक्षण

A+ A A-

लकडाउन खुकुलो भएपश्चात् युरोप र अमेरिकाका कतिपय भागमा रोचक परिदृश्य देखिँदै छ । यहाँ कोरोना पोजिटिभको संख्या बढे पनि सघन उपचारका लागि भर्ना हुने र मृत्‍यु हुनेको संख्या नगण्य छ । यस्तो कसरी भयो त ? केश संख्या बढ्ने तर मृत्‍यु हुनेको संख्या घट्ने । अलगअलग विज्ञहरूले लगाएको अनुमान यस प्रकार छ ।

१) गर्मीको मौसम र उच्च सापेक्षित आर्द्रता दुवै श्वासप्रश्वाससम्बन्धी भाइरसका लागि घातक बन्न उपयुक्त अवस्था नहुने भएकाले ।

२) गर्मी मौसममा मानिसहरू घरबाहिर रहने र बाहिरी वातावरणमा कोरोनाको असर कम हुने भएकाले ।

३) कोभिड-१९ को जोखिम समूहमा पर्ने मानिसहरू यसअघि संक्रमणको शिकार भइसकेका र बाँकीलाई सुरक्षित राखिने व्यवस्था मिलाइएको हुनाले ।

४) सबै भाइरसमा परिवर्तन आउँछ । अहिले युरोप अमेरिकालगायतका देशहरूमा भाइरसको जुन परिवर्तित स्वरूप हावी छ, यो बढी संक्रामक भए पनि कम घातक भएकाले ।

५) गर्मी मौसममा घाम लाग्ने भएकाले त्यसले मानिसको शरीरमा भिटामिन डीको मात्रा बढाइदिन्छ । भिटामिन डीले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने भएकाले ।

गम्भीर रोगी वा मृत्‍यु हुनेको संख्या घट्नुमा माथि उल्लेखित कारणमध्ये एक वा त्योभन्दा बढी हुन सक्छन् । एक थरी विज्ञहरू आउँदो जाडोमा दोस्रो लहरको चेतावनी दिन्छन् । अर्का थरी विज्ञहरू यो सम्भावनालाई नकार्दछन् ।

श्वासप्रश्वाससम्बन्धी भाइरसको दोस्रो लहर यसअघि सन् १९१८ मा (स्पेनिस फ्लूको दौरानमा) मात्र आएको हो । विज्ञहरूका अनुसार दोस्रो लहरमा आएको भाइरस या त बेग्लै भाइरस थियो या त त्यो यति धेरै परिवर्तित भएर आएको थियो कि त्यसलाई बेग्लै भाइरसको दर्जा दिन मिल्दथ्यो ।

जसरी अहिलेको भाइरसलाई नयाँ कोरोना भाइरस मानिन्छ । सन १९१८ को दोस्रो लहरमा जो शिकार भए, ती पहिलो लहरको भन्दा भिन्न उमेर समूहका थिए । यसैलाई आधार मानेर ती विज्ञहरू दोस्रो लहरको भाइरस बेग्लै थियो भन्ने निष्कर्षमा पुगेका हुन् ।

जे होस्, वर्तमानको कुरा गर्दा, संक्रमितको संख्या बढ्दै जानु तर गम्भीर बिरामीको संख्या वा मृत्‍यु हुनेको संख्या घट्दै जानुलाई लेखक तथा सार्वजनिक वक्ता इभोर कमिङ्स केसमारी (केसडेमिक) को संज्ञा दिन्छन् । केसमारीको अवस्था दुई कारणले आएको हुन सक्छ:

१) परीक्षणको दायरा जति बढायो, त्यति बढी कोरोना पोजिटिभ भेटिन्छन् । अधिकतम मानिसमा लक्षण देखिँदैन । त्यसैले, परीक्षणको सुरुवाती चरणमा यस्ता मानिसहरूको परीक्षण पनि हुँदैन । कालान्तरमा परीक्षणको दायरा बढाउदै जाँदा यिनीहरू फेला पर्न सक्छन् । तर, त्यतिबेलासम्म यिनीहरू संक्रमणको अवस्थालाई पार गरिसकेका हुन्छन् । अर्थात् यिनीहरू आफैँ संक्रमित नभए तापनि रिपोर्टमा पोजिटिभ नै देखिन्छन्, किनकि मानिसको शरीरमा निष्क्रिय भाइरस लामो समय रहन सक्ने अध्ययनले बताउँदछ ।

२) अर्को कारण कन्ट्याक्ट ट्रेसिङको ढिलाइ हो । यस्तो ढिलाइ हामीकहाँ मात्र होइन, संसारभर हुन्छ । ट्रेसिङका क्रममा जो भेटिन्छन्, सम्भवतः उनीहरू संक्रमित भएर ठीक पनि भइसकेका हुन्छन । तर पनि यिनीहरू परीक्षणमा कोरोना पोजिटिभ नै देखिन्छन् । केसमारी बढ्नुमा यो पनि एउटा कारण हुन सक्दछ ।

पीसीआर प्रविधि आफैँ केसमारीको कारण हुन सक्छ ।

अर्को कारण पीसीआर परीक्षण संवेदनशील (सेन्सिटिभिटी) हो । यो परीक्षण यति संवेदनशील हुन्छ कि यसले निष्क्रिय आरएनए वा आरएन अंशसमेत टिप्ने गर्दछ । जसले गर्दा रिपोर्टमा कोरोना पोजिटिभ देखिन्छ ।

जबकि,

१. त्यस्ता मानिसले संक्रमणको चरण पार गरिसकेका हुन्छन् ।

२. उनीहरू अरुलाई संक्रमण फैलाउन पनि सक्दैनन् । यस्ता मानिस एकान्तबासमा बस्नु पनि पर्दैन । तर कोरोना पोजिटिभ देखिएपछि एकान्तबासमा बस्नुपर्ने प्रोटोकलले गर्दा बस्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ । त्यसैले डाक्टरहरूले कोरोना रिपोर्ट मात्र हेर्दैनन्, बिरामीको अवस्था पनि हेर्दछन् ।

सी.टी (साइकल थ्रेसोल्ड) भ्यालुको खेल

पीसीआर परीक्षणको प्रक्रिया सरसर्ती भन्नुपर्दा यस्तो हुन्छ:

१) सबैभन्दा पहिले स्वाबमा भेटिएका भाइरसको आरएनएलाई कोषबाट अलग गरिन्छ

२) त्यस्तो आरएनएलाई रिभर्स ट्रान्सक्रिप्सन (आरटी) विधिबाट डीएनएमा परिवर्तित गरिन्छ । डीएनएमा यस कारण परिवर्तित गरिन्छ कि पीसीआर परीक्षणले डीएनएको जाँच गर्छ, आरएनएको गर्दैन ।

३) त्यसपछि पीसीआर मेसिनले डीएनएको एक अंश (वंशाणु) को छनाेट गर्दछ । कुन वंशाणु छनाेट गर्ने, त्यो देश वा मेसिन हेरेर हुन्छ । छनाेट गरिएको अंश सार्स कोभ–२ मा मात्र पाइने भन्ने विश्वासका आधारमा गरिन्छ । उत्परिवर्तनका कारण यी वंशाणुमा परिवर्तन आएमा परीक्षणले सही परिणाम दिन सक्दैन ।

४) यस्तो अंशलाई मेसिनले पहिलो चरण (साइकल) मा दोब्बर बनाउँछ र दोस्रो चरणमा चौबर । यही रीतले प्रक्रिया अघि बढ्छ । यो साइकल त्यतिबेलासम्म अघि बढ्छ, जबसम्म मेसिनले त्यो अंश देख्दैन । अलग–अलग मानिसको अलग–अलग साइकल संख्यामा मेसिनले अंश फेला पार्दछ (संक्रमणको अवस्था हेरेर)। संक्रमित छैन भने देखिँदैन ।

कति साइकलमा देखियो भने त्यो रिपोर्टलाई पोजिटिभ मान्ने त ? यो मेसिनको सीटी (साइकल थ्रेसोल्ड) भ्यालुमा भर पर्दछ । यसलाई 'कट अफ' भ्यालु पनि भनिन्छ ।

उदाहरणका लागि, यदि सीटी भ्यालु १० मान्यो भने कसैको पनि पोजिटिभ नदेखिन सक्छ, ६० मान्यो भने कोरोना नभएको मानिसको पनि पोजिटिभ देखिन सक्दछ (किनकि त्यति साइकल पुगेपछि मेसिनले आरएनए होइन 'न्वाइस' टिप्न सक्दछ) ।

मेसिनको सीटी भ्यालु मेसिन निर्माता निर्धारण गर्दछन् । अधिकांश निर्माताले यो भ्यालु ४० वा ३७ राख्दछन् । विश्व स्वास्थ संगठन सीटी भ्यालु ४० भन्दा माथि भए नेगटिभ मान्नुपर्ने बताउँछ ।

कतिपय विज्ञ ३५ भन्दामाथि भए नेगेटिभ मान्नुपर्ने धारणा राख्दछन् । हार्भर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक माइकल मिना ३० भन्दा माथिलाई नेगेटिभ मान्नुपर्ने बताउँछन् । २९ अगस्टको न्युयोर्क टाइम्समा प्रकाशित लेखअनुसार अमेरिकाको सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल (सीडीसी) को आफ्नै गणना अनुसार ३३ साइकल भन्दामाथि जीवित भाइरस भेटाउने सम्भावना अत्यन्त न्यून हुन्छ ।

नेपालमा कोरोना रिपोर्टमा पोजिटिभ वा नेगेटिभ मात्र लेखिन्छ । सीटी भ्यालु लेखिँदैन । लेखकको जानकारीमा भएअनुसार भारत र अमेरिकामा पनि लेखिँदैन । तर, उही निर्माताले बनाएको वा समान संवेदनशील मेसिन चलाउने प्रयोगशालाले भने सिद्धान्ततः एउटै सीटी भ्यालु प्रयोग गर्नुपर्ने हो । यस्तो कुरामा ल्याबहरू पारदर्शी हुनुपर्ने देखिन्छ, जसले पीसीआर परीक्षणको विश्वसनीयता बढाउनेछ ।

अलग–अलग ल्याबमा जचाउँदा अलग–अलग रिपोर्ट आउने कुरा मिडियामा आउँछ । हुन सक्छ, अलग–अलग प्रयोगशालाले अलग सीटी भ्यालु निर्धारण गरेकाे हाेस् वा हुन सक्छन्, एक/दुई दिनको अन्तरालमा जाँच गर्दा संक्रमितको शरीरमा भाइरस लोड कम वा बढी भइसकेको होस् । उदाहरणका लागि आज जचाउँदा सीटी भ्यालु ४० आयो, यो रिपोर्ट नेगेटिभ हुन्छ ।

भोलि संक्रमण अलिकति बढ्यो (शरीरमा भाइरसको मात्रा बढ्यो) र परीक्षण गर्दा ३९ आयो भने त्यसलाई पोजिटिभ मान्नुपर्ने हुन्छ । एक साइकलले पनि कहिलेकाँही रिपोर्ट फरक आउन सक्छ । अन्य कारणमा स्वाब संकलनमा त्रुटि भएको हुन सक्छ वा अन्य मानवीय त्रुटि हुन सक्छ ।

नेपालमा हाल महामारी कि केसमारी ?

नेपालमा पनि केसहरू बढ्दै छन् । कोरोनाबाट एक जना मात्रको पनि संक्रमण वा मृत्‍यु दुर्भाग्यपूर्ण भए तापनि सरसर्ती हेर्दा यहाँ गम्भीर रोगीको संख्या र मृत्‍यु हुनेको संख्यामा ठूलो मात्रामा वृद्धि भएजस्तो देखिँदैन ।

यसको कारण अहिलेसम्म जोखिम समूहमा कोरोनाको प्रकोप नपुगेकाले हुन सक्दछ । हामीकहाँ अहिले केसमारी हो या माहामरी हो, यो त यकिनका साथ विज्ञहरूले नै भन्ने कुरा हो । तर यति चाहिँ भन्न सकिन्छ, यदि यो संक्रमण जोखिम समूहमा पुग्यो भने निश्चित रूपमा महामारी बन्न सक्दछ ।

त्यसैले अझै केही समय हामी सबै सतर्क रहन जरुरी छ । केस संख्या बढेकै आधारमा त्रसित हुनुपर्ने अवस्थाचाँहि छैन । केस संख्या बढ्नु भनेको सक्रिय संक्रमितको संख्या बढेको हो भनेर मान्नुपर्ने अवस्था पनि छैन ।

कोरोना केही पनि होइन भन्ने एक थरी र यो नै सबथोक हो भन्ने अर्को थरी विचारबाट बच्नुपर्दछ । एउटा विचारले हामीलाई लापर्वाह बनाउनेछ र अर्को थरी विचारले हामीलाई सधैँ त्रास र लकडाउनको बन्दी बनाउनेछ । लकडाउन यस महामारीको समाधान होइन । अन्धाधुन्ध परीक्षण पनि यसको समाधान होइन । यो राज्यकोष र सीमित जनशक्तिको बर्बादी हो । ५ हजार बेडको आइसोलेसन केन्द्र बनाउनु पनि समाधान होइन ।

त्यसो गर्नु र टुँडिखेलमा २ मिटरको दूरीमा लहरै ५ हजारवटा खाट राख्नु एउटै कुरा हो । चाहिने खाट मात्र होइन, खाटसँगै जोडिएका उपकरण र स्वास्थकर्मी हुन् । चाहे ती उपकरण यस महामारीमा काममा आउन् या नआउन्, सरकारको ध्यान त्यसतर्फ जाओस् ।

लकडाउन खुकुलो र अर्थतन्त्र चलायमान राख्न राज्यले राख्नुपर्ने धितो भनेकै ती उपकरण र स्वास्थ्यकर्मी हुन् । हामीहरूचाँहि मास्क नछोडौँ, सामाजिक दूरी कायम नै राखौँ, हात धोऔँ । आफू स्वयम्‌ले निर्धारण गरेको अत्यावश्यक काम बिनात्रास तर उच्च सावधानीपूर्वक गरौँ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ २३, २०७७ २१:४५