अमेरिकी चुनावमा चीन र भारतको विमर्श

A+ A A-

भू–मण्डलीकरणले जीवनका हरेक क्षेत्रलाई प्रभावित गरेको छ । अमेरिकी चुनावमा भू–मण्डलीकरणको राप र तापले विभिन्न भाष्यलाई निर्माण गरेको देखिन्छ । वास्तवमा कोरोनाका कारणले गर्दा भू–मण्डलीकरणको नकारात्मक पक्ष यत्रतत्र र सर्वत्र महसुस भइरहेको छ । भू–मण्डलीकरणभन्दा पहिले संसारका प्रत्येक देश एउटा स्वतन्त्र पानीजहाजजस्तै समुद्रमा आफ्ना क्षमता र सामर्थ्यअनुसार शयर गरिरहेका थिए ।

तर भू–मण्डलीकरणले गर्दा सबै जहाज विलीन भएर एउटा क्रुजको क्याबिनको रूपमा रूपान्तरित भए । अब संसारमा एउटै विशाल पानीजहाज छ । सारा देशहरूका बासिन्दाहरू क्याबिनको यात्रीजस्तो भएका छन् । एउटाको गल्तीले सारा पानीजहाजका यात्रीलाई प्रभावित पार्न सक्दछ । कोरोना यसको प्रतिनिधि उदाहरण हो । एक देशबाट उत्पन्न भाइरस सारा संसारलाई प्रभावित गर्दै हरेक नीति, नियम, चालचलन, रहनसहनलगायत जीवनका हरेक पक्षलाई प्रभावित गरेको देखिन्छ ।

विगतका वर्षमा अमेरिकी चुनावमा महत्त्वपूर्ण मुद्दाहरू अमेरिकी जनताका आन्तरिक समस्यामा केन्द्रित हुन्थे । तर वर्तमान अवस्थामा अमेरिकी चुनावमा परराष्ट्र नीतिसम्बन्धी मुद्दाहरूले छापाखानालगायत हरेक चुनावी बहस र व्याख्यानमा यथेष्ट ठाउँ ओगटेको छ । पछिल्लाे समय परराष्ट्र नीतिका मुद्दाहरूमध्ये अमेरिकाको चीनसम्बन्धी नीतिमा व्यापक बहस भइरहेको छ ।

अमेरिकाका दुईवटै पार्टी (रिपब्लिकन र डेमोक्र्याट) चीन नीतिप्रति आक्रामक देखिन्छन् । अर्थात् अमेरिकी जनताको दिल–दिमागमा चीनप्रतिकाे आक्रोशलाई मलजल गर्न र त्यसलाई चुनावमा पुँजीकृत गर्न दुईवटै पार्टीको म्याराथुन भइरहेको अवस्था छ ।

दुईवटै राजनीतिक दलहरू चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङको नीतिको कटु आलोचकका रूपमा देखिएका छन् । अर्थात् दक्षिणी चीन सागरमा अन्तर्राष्ट्रिय सामुद्रिक कानुनविपरीत ८० प्रतिशत भू–भागमा चीनले आफ्नो आधिपत्य राख्नु, अमेरिकी तथ्यांक चोरी गर्नु, साइबर अपराध गर्नु, अमेरिकासँगको व्यापारमा व्यापारिक नीति नियमलाई मानमर्दन गर्दै अमेरिकालाई व्यापारघाटामा राख्नु, रेशममार्गको योजनाअन्तर्गत गरिब र पिछडिएका राष्ट्रहरूलाई डेब्ट ट्रयापमा फसाउनुजस्ता अनेकौँ आरोपहरू अमेरिकी नेताहरूबाट सम्प्रेषित भइरहेको अवस्था छ ।

अमेरिका र चीन सम्बन्धका बारेमा गहन अध्ययनकर्ताको रूपमा सिंगापुरको ली क्वान विश्वविद्यालयका प्राध्यापक डा. किशोर मेह्बुबानीले चीन र अमेरिकाको कटुतालाई बडो रोचक रूपमा आफ्ना चर्चित पुस्तक ‘ह्याज चाइना वान’ र ‘ह्याज वेस्ट लस्ट’ मा चर्चा गरेका छन् ।

अमेरिकी मनोविज्ञानलाई सूक्ष्म रूपमा विश्लेषण गर्दै डा. मेह्बुबानीले के भनेका छन् भने अमेरिकाले प्रथम विश्वयुद्धदेखि आफूलाई सोभियत विघटनसम्म विजेताको रूपमा लिएकाे छ । अमेरिकाले आफूलाई दोस्रो शक्तिको रूपमा कल्पनासमेत गर्न सकेको छैन ।

तर, संसारका १ सय २० वटा मुलुकसँग चीनको व्यापार अधिक भएको अवस्था छ भने अमेरिकामा मात्र ३ लाख चिनियाँ विद्यार्थीहरू अध्ययन गरिरहेको अवस्था छ । चीनले अमेरिकाद्वारा परिचालित भू–मण्डलीकरणको भर्‍याङबाट नै संसारको दोस्रो महाशक्तिको रूपमा स्थापित भएको परिघटना अमेरिकी नेतृत्वलाई पाच्य छैन ।

अर्कोतर्फ चीनले संसारका हरेक शक्तिसँग परास्त भएको इतिहास छ । जापान, ब्रिटेन, सोभियत रुसलगायत अनेकौँ शक्तिले चीनलाई आक्रान्त पारेको कुरा चिनियाँ मानसपटलमा छ । अर्थात् चिनियाँ लघुताभाषको भाष्यलाई चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले पुँजीकृत गर्दै आउने दिनमा रेशममार्गजस्ता विभिन्न भीमकाय परियोजनाहरूको माध्यमबाट सारा संसारमा चिनियाँ सर–सामान, चिनियाँ संस्कृति र चिनियाँ पुँजी र प्रविधिलाई विस्तार गर्दै लैजाने सपना कम्युनिस्ट पार्टीले चिनियाँ जनताको मन–मष्तिस्कमा प्रत्यारोपित गरेका छन् ।

यस सन्दर्भमा अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयबाट ‘चीन र भारत सम्बन्ध’ शीर्षकमा विद्यावारिधि गरेका डा. जोनाथन वार्डले आफ्नो पुस्तक ‘चाइना भिजन अफ भिक्ट्री’ मा के भनेका छन् भने चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले नवउदारवादलाई दोहन गर्दै शताब्दियाैँदेखिको पछौटेपनलाई परित्याग गर्दै कम्युनिस्ट पार्टीको छत्रछायाँमा नयाँ आर्थिक र सामरिक उपनिवेशवादतर्फ लाग्न चीन अभिप्रेरित छ ।

अर्को शब्दमा भन्ने हो भने डा. जोनाथनले चीनको हङकङको नीति, ताइवानको नीति, भारतसँगको नीति र दक्षिण चीन सागरमा लिएको नीतिलाई यही परिवेशमा उनले मूल्यांकन गरेको देखिन्छा ।

यस तर्कबाट मेह्बुबानी सहमत देखिँदैनन् । अमेरिकी सामरिक नीतिकार जर्ज वाल्टनको भनाइलाई उद्धृत गर्दै मेह्बुबानी भन्छन्, ‘अमेरिकाले चीनलाई खुला समाज, नवउदारवाद, प्रजातान्त्रिक समाजमा परिवर्तन गर्न खोजेको थियो । यही अभिप्रायले हेनरी किसिन्जर र रिचर्ड निक्सनले चीनलाई विश्वव्यापारसँग जोडे ।’

तर चीन ४ हजार वर्षको पौराणिक सभ्यता भएको मुलुकलाई २ सय ५० वर्षको इतिहास भएको मुलुक अमेरिकाले कसरी परिवर्तन गर्न सक्ला भन्ने मेह्बुबानीको प्रश्न छ ।

अर्कोतर्फ चीनले गरेको अभूतपूर्व प्रगति चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा नै भएको छ । अमेरिकी चुनावमा चीनको कन्फ्युसियस स्कुलमाथि पनि व्यापक कटाक्ष भइरहेको छ । पश्चिमा जगत्‌मा कन्फ्युसियस संस्थाको माध्यमबाट अमेरिकीलगायत युरोपेली संघसंस्थालाई प्रचुर आर्थिक लाभ दिएर चीनले जासुसी गरिरहेको अमेरिकी आरोप छ । अमेरिकी चुनावमा चीनको दबदबालाई रोक्न दुईवटै राजनीतिक दलले आफ्नो योजना र नीति जनतासमक्ष सार्वजनिक गरिरहेका छन् ।

अर्कोतर्फ अमेरिकी चुनावमा ‘भारत’ ले पनि यथेष्ट ठाउँ लिएको देखिन्छ । अमेरिकामा भारतीय मूलको जनसंख्या ४८ लाख २१ हजार १३४ छ । इजरायली नेता नेतान्याहुले एक अन्तर्वार्तामा भनेका थिए, 'सिलिकन भ्यालीमा हिब्रु र हिन्दी मात्र सुनिन्छ ।’ भनाइको तात्पर्य के हो भने अमेरिकाको उच्च बौद्धिक र प्राविधिक जगत्‌मा यहुदी र भारतीयहरूको संख्या प्रचुर मात्रामा रहेको देखिन्छ ।

अमेरिकी राष्ट्रपतिले आफ्नो चुनावी प्रचारका क्रममा हाउडीदेखि अहमदावादको मेडिटेरियम स्टेडियमसम्म मोदीसँग रहेको सामीप्यतालाई चुनावी अस्त्र बनाएर भारतीय मूलका अमेरिकी मतदातालाई आकर्षण गर्न खोजेको देखिन्छ । ट्रम्पका छोराले ट्विट गरेको १ मिनेट ४७ सेकेन्डको भिडियो भाइरलको रूपमा देखिन्छ ।

ट्रम्पले आफूलाई इण्डो–प्यासिफिक नीतिअन्तर्गत भारतको अगुवाइ स्वीकारेको, गलवानमा चिनियाँ सैनिकसँग भारतको भिडन्तको अवस्थामा भारतसँग सामरिक रूपमा उभिएको र विश्वको हरेक मञ्चमा दुईवटै प्रजातान्त्रिक शक्तिको समीकरण भइरहेको फेहरिस्त चुनावमा सार्वजनिक गरेको देखिन्छ ।

ट्रम्पको नीतिलाई विपक्षीले लप्फाबाजीको संज्ञा दिएका छन् । विपक्षीले ट्रम्पलाई भारतविरोधीको दृष्टान्त दिँदै आएका छन् । जसमा एच१ भिसामाथि ट्रम्पले लगाएको रोकलाई दृष्टान्तका रूपमा दिने गरेको पाइन्छ ।

यो भिसा अमेरिकाले उच्च दक्ष जनशक्तिलाई दिने गरेको छ । जुन भिसा ७० प्रतिशत भारतीयले नै पाउने गरेका छन् । आगामी दिनमा डेमोक्र्याटको सरकार भएको खण्डमा यो भिसा उपलब्ध गराउने वाचा डेमोक्र्याटले गरेको देखिन्छ ।

भारतीय मूलका मतदातामा उत्साह र उमंग जगाउन रणनीतिक रूपमा उपराष्ट्रपतिको उम्मेदवारको रूपमा कमला ह्यारिस (भारतीय मूलकी आमा र अफ्रिकी मूलका बाबुकी छोरी) लाई नामांकन गरेको देखिन्छ । कमला ह्यारिसले भारतीय संस्कृति र भारतीय प्रजातन्त्रलाई एकातर्फ प्रशंसा गरेकी छन् भने उनले मोदीको कटु आलोचना गरेकी छन् ।

मोदीको काश्मिर नीतिले गर्दा मानवअधिकार उल्लंघन भएको कुरा कमला ह्यारिसले चुनावी भाषणमा जनतासमक्ष सार्वजनिक गरेकी छन् । अमेरिकी चुनावमा भारतप्रति सकारात्मक भाष्य निर्माण भइरहेको अवस्था छ ।

अर्थात् चीन र भारतप्रति फरक–फरक भाष्य अमेरिकी चुनावमा निर्माण भइरहेको परिघटनालाई डा. मेह्बुबानीले अमेरिका र सोभियत रुसको टक्करले गर्दा नै चीनले लाभांश लिएर दोस्रो महाशक्तिको रूपमा अवतरित भएको दृष्टान्त भारतले लिँदै अमेरिका र चीनको टक्करबाट भारत अगाडि बढ्नुपर्ने टिप्पणी गरेका छन् ।

तर यस तर्कबाट भारतका सामरिक जानकार डा.राजामोहन सहमत देखिँदैनन् । उनको तर्क के छ भने भारतको चीनसँगको बोर्डर समस्या, चीन र पाकिस्तानको गठजोड र चीनसँगको व्यापारघाटाका कारणले गर्दा भारतीय अर्थतन्त्रले तत्कालै चिनियाँ अर्थतन्त्रको आकार लिन सक्ने अवस्था छैन । तर प्रजातान्त्रिक बाटो, आसियानसँग सुमधुर सम्बन्ध, रूससँग सन्तुलित सामरिक सम्बन्ध र अमेरिकासँग सर्वपक्षीय गठबन्धनले गर्दा भारतले पनि अहिले विश्वको पाँचौँ अर्थतन्त्रबाट विश्वको तेस्रो अर्थतन्त्रको रूपमा छलाङ लिन सक्ने कुरालाई नकार्न मिल्दैन ।

यसरी परराष्ट्र नीतिको विमर्श अमेरिकी चुनावमा आउनुजस्ता परिघटनालाई भू–मण्डलीकरणको प्रभावको रूपमा लिन सकिन्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ २२, २०७७ २१:२५