पूर्वोत्तर बाजुरामा कोरोनाभन्दा भोकको डर

A+ A A-

पूर्वोत्तर बाजुरा क्षेत्रको खाद्य व्यवस्थापन तथा व्यापार कम्पनी लिमिटेडका डिपोहरूमा विपदमा परेकालाई राहत दिनसमेत खाद्यान्न नपाइने भएपछि सदरमुकाम मार्तडीको डिपोमा रहेको २ सय क्विन्टल चामल कोल्टी डिपोमा पठाइएको छ ।

अहिले सदरमुकामको डिपोमा समेत खाद्यान्न वितरणमा रोक लगाइएको छ ।

यस क्षेत्रका स्वामीकार्तिक खापर, हिमाली, जगन्नाथ गाउँपालिका र बूढीनन्दा नगरपालिका गरी चारवटा स्थानीय तहमा खाद्यान्न संकट सुरु भएको छ ।

खाद्य व्यवस्थापन तथा व्यापार कम्पनी लिमिटेडको कोल्टी डिपो र कवाडी डिपोमा खाद्यान्नको मौज्दात दुई महिनादेखि शून्य बनेको छ । कोरोनाका कारण भारत र जिल्लाबाहिर रहेको जनसंख्या जिल्लामा भित्रिएसँगै जेठको दोस्रो साताबाट ती डिपोमा चामलको मौज्दात राख्न सकिएको छैन ।

खाद्य व्यवस्थापन तथा व्यापार कम्पनीको क्षेत्रीय कायालय धनगढीबाट समयमा चामल नपठाएका कारण यो समस्या आएको र अहिले बाजुरा आउने बाटो बिग्रेका कारण हवाईबाहेक स्थलगत ढुवानीको विकल्प नहुँदा त्यस क्षेत्रमा खाद्यान्नको समस्या भएको हो ।

लिमिटेडको कोल्टी डिपोमा गत आर्थिक वर्षको ८ हजार क्विन्टल चामल पूरा ढुवानी हुन सकेन भने कवाडी डिपोमा भएको २ हजार क्विन्टल चामल डिपोमा पुर्‍याउनेबित्तिकै बिक्री भएर मैज्दात सकिएको थियो । त्यसपछि सडकको समस्या देखाउँदै लिमिटेडले खाद्यान्न आपूर्ति गर्न सकेको छैन । बाजुरामा आफ्नो उत्पादनले तीन महिना मात्र खान पुग्ने जनसंख्या ४० प्रतिशत छ ।

हरेक वर्ष ११ हजार मेट्रिकटन खाद्यान्न अभाव हुने गरेको छ । त्यसको पूर्ति लिमिटेडले गर्ने गरेको छ । यहाँका नागरिकलाई कोरोनाभन्दा भोकमरीकाे चिन्ता ज्यादा छ ।

कृषि ज्ञान केन्द्रको कार्यालय बाजुराले दिएको जानकारीअनुसार जिल्लाको पूरा क्षेत्रफलको ९.२१ प्रतिशत खेतीयोग्य जमिन छ । त्यसमा जम्मा सिञ्चित क्षेत्र १.४२ प्रतिशत मात्र छ । अर्थात् ७.७९ प्रतिशत जमिनमा सिँचाइ सुविधा छैन ।

जिल्लाको कुल २० हजार १ सय ५५ हेक्टर खेतीयोग्य जमिनमध्ये ३ हजार १ सय १५ हेक्टरमा मात्र सिँचाइ सुविधा छ । आकाशे पानीको भरमा खेती हुने हुँदा किसानले अहिले रोपाइँ गर्न सुरु गरेका छन् ।

बाजुरा खाद्य सुरक्षाको उच्च जोखिमयुक्त जिल्ला हो । बाली सप्रेकै अवस्थामा समेत यहाँ वार्षिक ११ हजार मेट्रिक टन खाद्यान्न अपुग हुने कृषि कार्यालयको तथ्यांक छ ।

कृषि ज्ञान केन्द्र बाजुराका कृषि प्रसार अधिकृत मीनप्रसाद जोशीले भने, ‘हाम्रो जिल्ला खाद्य सुरक्षाको उच्च जोखिमयुक्त जिल्ला हो । बाली सप्रेकै अवस्थामा समेत यहाँ वार्षिक ११ हजार मेट्रिक टन खाद्यान्न अपुग हुने गरेको छ । यस वर्ष गहुँखेतीसमेत त्यति राम्रो भएको छैन । २० प्रतिशत उत्पादन घटेको छ । हाम्रोमा तीन महिना मात्र खान पुर्‍याउने ४० प्रतिशत जनसंख्या मात्र छ ।’

उनले थपे, ‘असार, साउन र भदाैमा गरेर उनीहरूसँग खाद्यान्न अभाव भइसकेको छ । खाद्यान्नले आपूर्ति नगर्ने हो भने ठूलो संख्यामा भित्रिएको जनसंख्यालाई खाद्यान्न व्यवस्थापनका लागि समस्या छ ।’

नागरिक समाज बाजुराका अध्यक्ष अग्निराज शाहीले भने, ‘मान्छेले बाँच्न पाउने अधिकार राज्यले सुरक्षित गरिदिनुपर्छ । स्थलगत मार्गबाट सम्भव देखिँदैन । चारैतिरको बाटो पहिरोले बगाएकाले तिहारअगाडि खोल्न सम्भव छैन । कोल्टीमा रहेको एरपोर्टबाट हवाई ढुवानी गरेर चाँडोभन्दा चाँडो खाद्यान्न आपूर्तिमा जोड दिनुपर्ने देखिन्छ ।’

खाद्य व्यवस्थापन तथा व्यापार कम्पनी लिमिटेड बाजुराका प्रमुख मेघराज ओझाले भने, ‘वर्षात्‌का कारण सडक बिग्रेर हामीले ढुवानी गर्न सकेका छैनौँ । बूढीनन्दा नगरपालिकाको कोल्टी डिपो र हिमाली गाउँपालिकाको कवाडी डिपोमा खाद्यान्न मौज्दात भएको लामो समय भइसक्यो । स्थलगत रूपमा ढुवानीको तत्काल सम्भावना छैन । त्यस कारण कोल्टी एयरपोर्टबाट हवाई ढुवानी गरे मात्र समस्या समाधान हुन सक्छ ।’

सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी समिर भण्डारीले भने, ‘जिल्लाको पूर्वोत्तर क्षेत्रमा खाद्यान्नको समस्या छ । त्यहाँको खाद्य डिपोमा चामलको मौज्दात शून्य छ । त्यसका लागि जिल्ला खाद्य व्यवस्थापन मितिले दुई पटक माग गरी पठाएको छ । तर आपूर्ति हुन सकेकै छैन । अब बाटो तिहारअगाडि नबन्ने भएका कारण हवाई ढुवानीकाे माग गर्ने योजना बनाएका छौँ ।’

हरेक वर्ष खाद्यान्न समस्या हुने बाजुराको पूर्वाेत्तर क्षेत्रमा यस वर्ष कोरोनाका कारण गाउँमा आएको ठूलो जनसंख्या व्यवस्थापन र यस वर्षको उत्पादन घटेका कारण खाद्यान्न अभावले भोकमरीको अवस्था सिर्जना भएको छ । यसको व्यवस्थापनका लागि हवाई ढवानी गरी समस्या समाधानतर्फ राज्यले जागरुकता देखाउन जरुरी छ ।

यस वर्ष २० प्रतिशत उत्पादन घट्यो

जिल्लामा असिनाले फलेको गहुँ चुटेर खेतमै झारेको छ । अर्कोतिर लगाएको वर्षे तरकारीका बेर्नासमेत क्षति गरेको छ । हरेक वर्ष भोकमरीको चपेटामा पर्ने यस जिल्लामा यस वर्ष गहुँको उत्पादन २० प्रतिशतले गिरावट आउने कुरा जिल्ला कृषि ज्ञान केन्द्रले जनाएको छ ।

‘लगातारको पानीका कारण हिउँदे सिजनका तरकारी आलुखेती र पाकिसकेको गहुँ कुहिएको छ । किसानले भित्र्याउन पाएका छैनन् । यस पटको गहुँको उत्पादन कम्तीमा २० प्रतिशत उत्पादन घट्ने देखिएको छ,’ कृषि ज्ञान केन्द्र बाजुराका प्रमुख गोविन्द सिजापतीले बताएका छन् । सिजापतीले थपे, ‘बुधबार र यसअगाडि पटक–पटक परेको असिनापानीले लगाएको अन्नबालीमा क्षति पुर्‍याएको छ । पाकिसकेको गहुँ, जौलगायत हिउँदेबाली नै सखाप पारेको छ ।’

जिल्लाको कुल क्षेत्रफलको ९.२१ प्रतिशत खेतीयोग्य जमिन छ । सिञ्चित क्षेत्र १.४२ प्रतिशत मात्र छ । अर्थात् ७.७९ प्रतिशत जमिनमा सिँचाइ सुविधा छैन । हरेक वर्ष खाद्यान्न असुरक्षित जिल्लाको परिचय बनाएको छ ।

बर्सेनि जिल्लालाई २८ हजार १ सय ५ मेक्ट्रिकटन खाद्यान्न आवश्यक पर्छ । अहिले १५ हजार मेक्ट्रिकटन खाद्यान्न अपुग छ । नेपाल खाद्य संस्थान, स्थानीय व्यापारी विश्व खाद्य कार्यक्रमलगायतले जिल्लाबाहिरबाट ढुवानी गरेर आवश्यकता पूरा हुने गरेको छ ।

डेढ हप्तादेखि बाजुरामा असिना परिरहेको छ, बुधबार त धेरै नै परेकाे छ । लगाएका सबै अन्नबाली सखाप पारेको बडिमालिका नगरापलिका– ८ का किसान हर्क बडुवालले बताएका छन् । अन्नबालीसँगै तरकारीमा पनि क्षति पुर्‍याएको छ । पाक्ने बेला गहुँ नै असिनाले लिएपछि किसानले क्षति ब्यहोरेका छन् ।

‘अनिकालमा बिउ जोगाउनु संकटकालमा जीउ जोगाउनु भन्ने आहान थियो । यो दुवै एकैसाथ आउँदा थप समस्या भएको छ । एकातिर कोरोनासँग विश्व लडिरहेको छ । अर्कोतिर हामीलाई असिना र पानीले पनि सताएको छ,’ बडिमालिका नगरपालिका– ७ का वडाअध्यक्ष धर्मराज पाध्यायले, ‘बाजुराका अधिकांश भागमा पाक्न लागेको गहुँ, जौलगायतका अन्नबालीमा क्षति पुर्‍याएको छ ।’

बजारमा कालो बजारी

असारकाे पहिलो सातादेखि वर्षाका कारण साँफे–मार्तडी सडकखण्ड र स्थानीय सडक अवरुद्ध हुँदा खाद्यान्न ढुवानीमा समस्या भएको छ । बजारमा पनि तीन/चार महिना पहिले ढुवानी गरेको चामल, ग्यासलगायतका दैनिक उपभोग्य सामानको मूल्य आकाशिएको छ ।

बजारमा कालो बजारी पनि बढ्दै गएको छ । बजारमा १ हजार ८ सय रुपैयाँमा पाइने चामलको २ हजार ५ सय, अनि १ हजार ८ सय रुपैयाँ पर्ने ग्यासको मूल्य ३ हजार रुपैयाँसम्म पर्नेे गरेको छ । चार/पाँच महिनापहिले नै ल्याएको सामानको गुणस्तरमा नै प्रश्न उठ्ने कुरा छ, त्यसैलाई पनि बाटो बन्दका नाममा व्यापारीहरूले मनोमानी रूपमा मूल्य लिने गरेका छन् ।

आलु डढुवाले खायो

आलुमा अत्यधिक पानीका कारण लाग्ने डढुवा महामारीले बाजुराका कृषक आजित भएका छन् । जिल्लामा वर्षे सिजनमा १ हजार ३ सय ६५ हेक्टर क्षत्रफलमा आलुखेती गरिन्छ । जसबाट जिल्लामा १४ हजार ३ सय ५० मेट्रिकटन आलु उत्पादन हुने गरेको थियो । तर, यस वर्ष यस रोगका कारण २ हजार ८ सय ७० मेट्रिकटन आलु क्षति भएको छ ।

कृषि ज्ञान केन्द्र बाजुराका प्रमुख गोविन्द सिजापतीले भने, ‘यस वर्ष आलुको उत्पादनमा ठूलो गिरावट आएको छ । जिल्लामा नियमित पानी परेकाले आलुमा डढुवा लागेर पात झरेका छन् । बोटको जरामा आलु हुर्कंनै पाएन । जिल्लाभरि २० प्रतिशत उत्पादन गिरावट आउनेछ ।’

ज्ञान केन्द्रले अहिले जिल्लाका ठूला फाँटहरूमा ढुसीजन्य विषादी छर्किएकाे छ । दिउँसो छर्केको औषधि बेलुका पानीले बगाएका कारण खासै उपलब्धि हात पार्न सकिएन ।

बडिमालिका नगरपालिकाको आसपास क्षेत्रमा यस वर्ष हिउँदे सिजनमा करिब ३० हेक्टर क्षेत्रफल जमिनमा आलुखेती गरिएको छ । आलुखेती गरिएका सबै ठाउँमा डढुवा रोगले सखाप पारेको बडिमालिका नगरपालिका कृषि शाखाका कृषि प्राविधिक मानबहादुर रावलले बताएका छन् ।

उनले भने, 'यस वर्ष अत्यधिक वर्षा भएकै कारण किसानले लगाएका आलुमा डढुवाले खाएकाे छ । डढुवा रोग लागेपछि यस वर्ष किसानलाई आलु जोगाउन धौ–धौ भएको छ भने मेहनत गरेजति आलु उत्पादन नहुने देखेर कृषकहरू चिन्तित भएका छन् ।’

डढुवाका कारण फूल फुल्न नपाउँदै आलु सखाप हुन थालेको किसानहरूको भनाइ छ । किसानहरूका अनुसार डढुवाले आलुको डाँठसमेत सुकेर मरेका छन् । डढुवाले आलु सखाप हुन थालेपछि गणखेतका कतिपय किसानले समय नपुग्दै आलु खनेर भित्र्याइसकेको पाइएको छ । उत्पादन भइसकेको आलु लगातारको वर्षाकै कारण जमिनमुनि माटोभित्रै कुहिन थालेको किसानहरूले बताएका छन् ।

हिमाली गहुँ झरीले बोटमै उम्रियो

यस वर्ष अघिल्ला वर्षहरूभन्दा बढी पानी परेकाले हिमाली क्षेत्रमा लगाइने गहुँ काट्न नपाउँदा बोटमै उम्रिएको छ । बाजुराका हिमाली क्षेत्रमा लगाइने बड्डी गहुँ, सुजी गहुँलगायत अन्नबालीमा निरन्तरको वर्षाका कारण क्षति हुँदा यस वर्ष खाद्य संकटको सम्भावना देखिन थालेको हो । लगातारको वर्षाले किसानले लगाएको गहुँबाली बोटमै कुहिन थालेपछि किसान चिन्तित भएका छन् ।

असारको दोस्रो सातादेखि यहाँको गहुँ काट्न सुरु गरिन्छ । यस वर्ष काट्न नपाउँदै पानी परेकाले यो समस्या आएको हो । कृषि ज्ञान केन्द्र बाजुराका कृषि प्रसार अधिकृत मीनप्रसाद जोशीले दिएको जानकारीअनुसार एक वर्षमा यो गहुँ फल्छ । यस वर्ष पानीले गर्दा बोटमै कुहिने र मरेका कारण समस्या आएको हो ।

जिल्लाको पूर्वाेत्तर क्षेत्रको स्वामीकार्तिक खापर गााउँपालिका र हिमाली गाउँपालिकाका किसानले लगाएको गहुँबाली बाेटमै सखाप हुन थालेको छ । गाउँपालिकाको उच्च हिमाली भेगका किसानले लगाएको गुहुँबाली वर्षात्‌को समयमा भित्र्याउन नपाउँदा बाेटमै कुहिन र उम्रिन थालेको किसान कपुर शाहीले गुनासो गरे ।

गहुँबाली भित्र्याउने समयमा वर्षात् हुँदा बाेटमै उम्रिन, कुहिएर झर्न थालेको उनले बताए । स्वामीकार्तिक खापर गाउँपालिकाको खुन्का, डाँडी विसौन, जेबाल्या, लोथी, जोरु, फुग्लु, दुधेखाडा, निफेरा, साप्पाटाको काठ कोइरालालगायत ठाँउमा पाकेको गहुँबाली खेतमै कुहिन थालेको स्थानीयको भनाइ छ ।

त्यस्तै, हिमाली गाउँपालिका– २ कोटी गाँउ, विच्छ्या, गुम्बालगायतका ठाउँमा पाकेको गहुँबाली वर्षाका कारण खेतमा कुहिन थालेको छ । हिमाली गाउँपालिका वडान २ का अध्यक्ष धनरूप बुढाले दु:खेसो गरे । गाउँपालिकाका उच्च हिमाली क्षेत्रमा किसानले वर्षमा एक पटक गहुँबाली लगाउँछन् । गत भदौमा छरिएको गहुँबाली यही साउनमा भित्र्याउने गर्छन् ।

निरन्तरको वर्षाले गहुँबाली भिर्‍याउन समस्या हुँदा एक वर्षको मिहिनेत र लगानी खेर गएकाे किसानको गुनासो छ । खेतमा लगाएको गहुँबाली भित्र्याउने समय भए पनि यस वर्ष वर्षात्‌का कारण गहुँबाली भिर्‍याउन नपाउँदा भोकमरीको अवस्था आउन सक्ने भन्दै किसान चिन्तित भएका हुन् ।

बालबालिकामा कुपोषण कहर

गरिबीको सूचकाङ्कमा अगाडि रहेको बाजुराका धेरै बालबालिकामा कुपोषण देखिएको छ । कुपोषण भएका बालबालिकामा संक्रमणको जोखिम बढी हुन्छ । शैक्षिक विकास राम्रो हुँदैन । उमेरअनुसार शारीरिक विकास नहुँदा त्यसको प्रभाव वयष्क अवस्थामा पनि हुने चिकित्सकहरूको भनाइ छ ।

बाजुराका नौवटै स्थानीय तहमा कुपोषित बालबालिकाको संख्या धेरै रहेको जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयले जनाएको छ । कार्यालयले तयार पारेको २०७५ साउनदेखि चैतसम्मको तथ्यांकमा सबैभन्दा बढी स्वामीकार्तिक खापर गाउँपालिकामा १ सय ८ र सबैभन्दा कम गौमुल गाउँपालिकामा तीन बालबालिका कुपोषित भेटिएका थिए ।

तथ्यांकमा भने जिल्लामा कुपोषित बालबालिकाको संख्या घटिरहेको देखिन्छ । आर्थिक वर्ष २०७५/७६ को चैतसम्ममा कुपोषित बालबालिकाको कुल संख्या ५१७ थियो । अघिल्लो आव २०७४/७५ मा ९८४ र २०७३/७४ मा १३७८ बालबालिका कुपोषित थिए ।

त्यही ठाउँका ६० भन्दा बढी दलित परिवारका अधिकांश बालबालिका कुपोषित छन् । तर, स्वास्थ्य संस्था नलगिएकै कारण उनीहरू तथ्यांकमा परेका छैनन् । आमा मनकला सनाईका अनुसार फुलचना गम्भीर बिरामी भएपछि मात्र स्वास्थ्य संस्थामा लगिएको थियो ।

‘खोज्न गए त कुपोषित बालबालिका कति भेटिन्छन् कति, तर स्वास्थ्य संस्थामा उपचार गर्न आएकाको मात्रै तथ्यांक राखिन्छ,’ बूढीगंगा नगरपालिकाका स्वास्थ्य संयोजक दीपक शाह भन्छन् । डोगडी स्वास्थ्य चौकीका इन्चार्ज दलबहादुर रावतका अनुसार कडा कुपोषित भएका बालबालिकालाई मात्रै बिरामी भएको ठानेर चेकजाँचका लागि लगिन्छ ।

अमकोटकै सेतु नेपालीका चार वर्ष, डेढ वर्ष र तीन महिनाकी गरी तीन सन्तान छन् । ती सबैलाई मध्यम खाले कुपोषण छ । आफैँले उब्जाएको अन्नले तीन महीना पनि गुजारा नचल्ने हुँदा किनेको चामल खाने गरेको सेतु बताउँछिन् ।

सेतु ‘सुनौला हजार दिन’ की आमा हुन् । गर्भवती भएको दिनदेखि बच्चा जन्मेको दुई वर्षसम्मको अवधिलाई सुनौला हजार दिन मानिने २०७० सालमा बनेको कार्यविधिमा उल्लेख छ । यो अवधिमा आमा र बच्चा दुवैले पर्याप्त मात्रामा सन्तुलित र पौष्टिक आहार खानुपर्छ । तर, सेतु आफूलाई कसैले जाउलो पकाउने तरिकासमेत नसिकाएको बताउँछिन् ।

६० परिवार रहेको अमकोटमा ७० प्रतिशतभन्दा बढी बालबालिकालाई कुपोषण भएको स्थानीय तारा नेपालीको अनुमान छ । ६० परिवारमध्ये केहीको ६ महिना र धेरैको त्योभन्दा कम मात्र खान पुग्ने अन्न उब्जन्छ । छाक टार्नै धौ–धौ हुने ठाउँमा पोषणयुक्त खानाको व्यवस्था गर्न नसकिने नेपाली बताउँछिन् । पोषिलो खाना खानुपर्छ भन्ने चेतनासमेत नरहेको उनको भनाइ छ ।

७.५ प्रतिशत भूमिहीन रहेको बाजुरामा ३८.७ प्रतिशतलाई तीन महिना, २७.४ प्रतिशतलाई ६ महिना, ७.६ प्रतिशतलाई नौ महिना र ४.४ प्रतिशतलाई मात्र बाह्रै महिना खान पुग्ने जिल्ला कृषि विकास कार्यालयले जनाएको छ ।

मदिरा उत्पादनका कारण पनि जिल्लामा खाद्यसङ्कट बढेको हो । जिल्ला प्रहरी कार्यालयका प्रमुख डीएसपी उद्धव भाट खानका लागि खाद्यान्नको जोहो नै नगरी मदिरा बनाइने गरेको बताउँछन् । जिल्ला प्रहरी कार्यालय बाजुराले २०७५ कात्तिकदेखि २०७६ वैशाखसम्म १२ हजार लिटर घरेलु मदिरा जफत गरेको थियो ।

उद्योग वाणिज्य संघ बाजुराका कार्यालय सचिव टेकबहादुर धामीका अनुसार जिल्लामा महिनामा डेढदेखि २ करोड रुपैयाँबराबरको मदिरा बिक्री हुन्छ । जोशी भन्छन्, ‘गरिब बनाउने मुख्य कारणहरूमध्ये मदिरा पनि एक हो ।’ पुरुषहरू घरका लागि तरकारी, दूध किन्नुभन्दा मदिरा पिउन तयार हुने मार्तडीका स्थानीय लक्ष्मण जोशी बताउँछन् ।

भोकमरी मुख्य कारण

सन्तुलित आहार लामो समयसम्म नपाउँदा शरीरमा देखिने प्रभाव नै कुपोषण हो । मानिसको शरीरलाई चाहिने प्रोटिन, कार्बोहाइड्रेट, चिल्लो, खनिज र भिटामिनलगायत तत्त्वको कमीले कुपोषण हुने चिकित्सक बताउँछन् ।

जन्मेदेखि चार वर्षसम्मका बालबालिकालाई १३२० क्यालोरीयुक्त खाना चाहिन्छ । तर, त्यस्तो खाना नपाउँदा अल्पपोषण र त्योभन्दा बढी क्यालोरीको खाना खाँदा अधिकपोषण भई कुपोषण हुन्छ । वयष्कभन्दा बालबालिकालाई कुपोषणको जोखिम बढी हुन्छ ।

अल्पविकसित मुलुकका बालबालिकालाई अल्पपोषण हुन्छ । शरीरमा हाडछाला मात्रै हुनु, उचाइ र तौल नबढ्नु, आँखा धसिनु यसका लक्षण हुन् । यसले बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पार्छ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा कमी ल्याउँछ ।

युनिसेफ नेपालका अनुसार बालबालिकाको पोषणमा गरिने लगानीले उनीहरूको मात्र नभएर परिवार र समाजलाई नै दीर्घकालीन प्रतिफल दिन्छ । तर, नेपालका ६ देखि २३ महिना उमेरका ४७ प्रतिशत बालबालिकाले मात्रै सन्तुलित भोजन पाएको र तीमध्ये ३६ प्रतिशतले न्यूनतम स्वीकार्य पोषण पाएको युनिसेफको तथ्यांक छ ।

जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षणको सन् २०१६ को तथ्यांकअनुसार नेपालका पाँच वर्षमुनिका एकतिहाइभन्दा बढी बालबालिकामा उमेरअनुसार उचाइ बढेको छैन । गरिब परिवारका ४९ प्रतिशत र अशिक्षित आमाबाट जन्मिएका ४६ प्रतिशत बालबालिकामा पुड्कोपन बढी देखिएको छ ।

युनिसेफ र जनसांख्यिक सर्वेक्षणले गरिबीलाई कुपोषणको मुख्य कारण ठहर्‍याएका छन् । पर्याप्त खाना खान नपाउने अवस्थाले नै कुपोषण निम्त्याउँछ । लैङ्गिक विभेद, सरसफाइको कमी, जनचेतनाको अभाव कुपोषणका सहायक कारण हुन् ।

नेपाल मानव विकास प्रतिवेदन २०१५ तथा राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार बाजुराको कुल जनसंख्यामध्ये ६४.१ प्रतिशत गरिबीको रेखामुनि छ । तत्कालीन सहकारी तथा गरिबी निवारण मन्त्रालयअन्तर्गत गरिब घरपरिवार पहिचान कार्यालयको प्रतिवेदन–२०७२ मा बाजुरामा ७१.१ प्रतिशत गरिबी रहेको उल्लेख छ ।

जिल्लामा कुल जनसंख्याको ३५ प्रतिशत अति गरिब, २२ प्रतिशत मध्यम गरिब र १४ प्रतिशत सामान्य गरिब रहेको गरिब घर पहिचान कार्यालय काठमाडौंका तत्कालीन निर्देशक रामहरि गैरे बताउँछन् । जिल्लाका गाउँपालिका र नगरपालिकामध्ये सबैभन्दा बढी गरिबी स्वामीकार्तिक गाउँपालिकामा भएको अध्ययनले देखाएको छ ।

बाजुरा मात्र होइन, सिङ्गो सुदूरपश्चिम प्रदेश नै गरिबीको चपेटामा छ । २०५८ सालको सर्वेक्षणमा सुदूरपश्चिममा गरिबी ४४.६ प्रतिशत रहेकोमा २०६८ सालमा बढेर ४७.१ प्रतिशत पुगेको केन्द्रीय तथ्यांक विभागको तथ्यांक छ ।

जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयको सर्वेक्षणअनुसार ६० प्रतिशत बालबालिकाले जीवनजल र जिङ्क चक्की खान पाउँदैनन् । यस्तै, मासु, अण्डालगायत प्रोटिनयुक्त आहार १० प्रतिशतभन्दा कमले मात्र खाने गरेको कोल्टी प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रका स्वास्थ्य सहायक लोकेन्द्र न्यौपाने बताउँछन् । बाजुरा जिल्ला समन्वय समितिका संयोजक नरेन्द्रकुमार रोकाया पनि जिल्लाका धेरै बालबालिका कुपोषित हुनुमा गरिबी नै मुख्य कारण रहेको बताउँछन् ।

बालिका बढी प्रभावित

स्वामीकार्तिक खापर गाउँपालिका–२ की काली विकले छोरो जन्मँदा राम्रो स्याहार गरेकी थिइन् । छोरी जन्मँदा भने घरपरिवारले हेरचाह नगरेको र उल्टो अपहेलना गरेको उनको अनुभव छ । पोषिलो खाना र स्याहार नपाएपछि छोरीलाई कुपोषण भएको उनी बताउँछिन् ।

महिला अधिकार मञ्च बाजुराकी अध्यक्ष रुक्मिणी शाह भन्छिन्, ‘जन्मेकै दिनबाट परिवारले वास्ता नगर्ने कारण छोरीहरू कुपोषित हुन्छन् ।’ छोरालाई आमाले लामो समयसम्म दूध चुसाउने तर, छोरीलाई चाँडै दूध छुटाउने गरेको पाइएको पनि उनी बताउँछिन् ।

डोगडी स्वास्थ्य चौकीका इन्चार्ज रावत आफ्नो कार्यक्षेत्रका ९० प्रतिशत बालिका कुपोषित भेटिएको बताउँछन् । तर, बालकमा यो समस्या कम रहेको उनले बताए । जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयको २०७४ सालको तथ्यांकमा पनि बालिका बढी कुपोषित भएको उल्लेख छ । कडा कुपोषण भएका ६ सय ४० जनामध्ये ४ सय १ बालिका छन् । त्यस्तै, मध्यम कुपोषित १ हजार ३ सय ५३ मध्ये ७ सय ४२ बालिका छन् ।

बालविवाह पनि कुपोषणका कारण हो । १८ वर्षभन्दा कममै विवाह भएका किशोरीबाट जन्मेका बालबालिकामा कुपोषणको जोखिम बढी हुन्छ ।

शारीरिक र मानसिक रूपमा परिपक्व नहुँदै गर्भवती हुँदा गर्भावस्थाको हेरचाह र स्याहार गर्नुपर्छ भन्ने चेतना नहुँदा गर्भबाटै शिशु कुपोषित हुन थाल्छ । लैङ्गिक विभेदका कारण त्यस्ता किशोरी पहिले नै कुपोषित भएर हुर्केका हुन्छन् । उनीहरूले जन्माउने बच्चालाई पनि कुपोषितको सम्भावना बढी हुन्छ ।

नेपालीको औसत आयु ६९.२ वर्ष छ । तर, बाजुरेलीको औसत आयु भने ५९.५ वर्ष मात्र छ । गरिबीकै कारण अधिकांश बाजुरेलीको आयु कम हुने गरेको जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयका प्रमुख डा.रूपचन्द्र विश्वकर्मा बताउँछन् ।

गरिबी निवारणका लागि सरकारले गर्ने विभिन्न कार्यक्रम लक्षित वर्गसम्म पुग्नै सकेको छैन । गरिबी निवारण कोषले सुदूरपश्चिममा मात्र ४० करोड रुपैयाँभन्दा बढी लगानी गरेको छ ।

आयमूलक काम गर्न घुम्ती कोषमार्फत गरिब परिवारलाई ऋण पनि दिन्छ । तर, ऋणबापत दिइएको रकमको सदुपयोग नभएको मार्तडीका स्थानीय शेरबहादुर शाही बताउँछन् ।

कुपोषण कम गर्न सन् २०११ मा स्थानीय तहको समन्वयमा बहुक्षेत्रीय पोषण कार्यक्रम लागू भएको छ । कार्यक्रममा सन् २०२५ सम्ममा नेपालमा कुपोषणको दर शून्यमा झार्ने उद्देश्य लिएको छ । तर, परम्परागत खेती, उब्जाउ जग्गा नहुनु, जनचेतनाको कमीजस्ता कारण उद्देश्य भेट्न मुस्किल छ ।

बाढीले सिर्जना गरेको कहर

वर्षात्‌सँगै गएको बाढी पहिरोले बाजुरा जिल्लामा १ साउनदेखि आजसम्म ४ सय ५४ जना विस्थापित भएका छन् । एक जनाको मृत्यु, एक जना उपचारपछि घर फर्केकाे र एक जना बेपत्ता छन् । त्यस्तै, ६१ घर पूर्ण रूपमा क्षति, २३ घर आंशिक क्षति र ६० घरधुरी विस्थापित भएको कुरा विपद् व्यवस्थापन समन्वय समितिको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । असारको अन्तिमसम्म ६ सय २ जना विस्थापित भएको तथ्यांकमा उल्लेख छ ।

बूढीगंगा नदीले मुहानदेखि अछामसम्म ठूलो क्षति गरेका कारण बूढीगंगा काेरिडोर परियोजना संचालन गरेर त्यहाँका विस्थापितको दिर्घकालीन योजना बनाएर पीडितहरूलाई जीविकोपार्जन र सुरक्षाको प्रत्याभूति दिन सरकारले तयारी गर्नुपर्ने कुरा गैरसरकारी महासंघका केन्द्रीय सदस्य काशी विकले बताएका छन् ।

गौमूल गाउँपालिका र बडिमालिका नगरपालिकामा २६ साउनकाे राति आएको वर्षात्‌का कारण ठूलो क्षति गरेको छ । चौपाया र घरपालुवा जनावर बगाएको छ भने ९ सय ८१ रोपनी खेतीयोग्य जमिन बगारमा परिणत गरिदिएकाे छ । एक पक्की पुल एक बेलिब्रिज र पाँच झुलुङ्गे पुल बगाएको छ ।

बूढीनन्दा नगरपालिकाको घोडाकोट, त्रिवेणी नगरपालिका र बूढीगंगा नगरपालिकामा समेत क्षति गरेको छ । धेरैको उठिबास लगाएको छ । विभिन्न ठाउँबाट सहयोग जुटाइरहेको अवस्था देखिन्छ ।

हिमाली गाउँपालिकामा बस्तीमाथिबाट पहिरो झर्न थालेपछि स्थानीय विस्थापित भएका छन । जिल्लाको पूर्वाेत्तर क्षेत्रमा पर्ने हिमाली गाउँपालिका– ५, क्युडी गाउँमा माथिबाट पहिरो झर्न थालेपछि ९६ परिवार विस्थापित भएका हुन् ।

गत एक सातादेखि लगातार परिरहेको वर्षाका कारण बस्तीमाथिबाट पहिरो झर्दा सातवटा घर क्षतिग्रस्त भएका छन् भने गाउँ नै उच्च जोखिममा परेपछि स्थानीय अहिले विभिन्न स्थानमा पाल टाँगेर बसिरहेको हिमाली गाउँपालिकाका प्रवक्ता रमेश विकले बताए । गाउँमाथिबाट पहिलो झर्न थालेपछि अहिले गाउँले स्थानीय मन्दिरक्षेत्रदेखि विभिन्न स्थानमा त्रिपाल टाँगेर बसिरहेकाे उनले बताए ।

पहिरोले स्थानीयको झण्डै १ हजार रोपनी जग्गामा क्षति पुर्‍याएको छ । आज मात्र गाउँपालिकाका अध्यक्षसहित प्रहरी टोली त्यसतर्फ गई तत्काल राहतस्वरुप पाल वितरण कार्य गरेकाे हिमाली गाउँपालिकाका निमित्त प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत जनक शाहीले बताए ।

गाउँपालिकाले राहतस्वरुप त्रिपाल र खाद्यको जोहो गरे पनि स्थानीय भने निकै सास्ती खेपिरहेका पीडितहरूले गुनासो गरेका छन् । भौगोलिक रूपमा जिल्लाकै ठूलो हिमाली गाउँपालिकाका विभिन्न बस्तीहरू निकै विकट स्थानमा रहेकाले प्राकृतिक प्रकोपमा तत्काल राहतका लागि पनि अप्ठेरो हुने गरेको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, भदौ २१, २०७७ १८:४५