प्रणव मुखर्जीः आफ्नै अब्बलताका सिकार

A+ A A-

प्रणव मुखर्जी, भारतको राजनीतिमा उनको नाम विरोधीले पनि सम्मानपूर्वक लिने गर्छ । एक क्लर्क र शिक्षक हुँदै राष्ट्रपतिसम्मको यात्रा मुखर्जीले गरे । प्रणव मुखर्जीको राजनीतिक जीवनमा तीन वटा यस्ता क्षण आए, जब सबैले उनी प्रधानमन्त्री बन्ने अपेक्षा गरेका थिए । तर उनले त्यो सौभाग्य कहिल्यै पाएनन् ।

उनी भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसको राजनीतिमा काबिल नेताका रुपमा चिनिन्थे । तीन वर्ष अघि भारतका पूर्व प्रधानमन्त्री डा.मनमोहन सिंहले भनेका थिए, ‘जब म प्रधानमन्त्री बनेँ, त्यसबेला यो पदका लागि सबैभन्दा योग्य प्रणव मुखर्जी थिए । तर म के नै गर्न सक्थेँ ? कांग्रेस अध्यक्ष सोनिया गान्धीले मलाई चयन गर्नुभएको थियो ।’

सन् १९६९ मा इन्दिरा गान्धीको आग्रहमा प्रणव मुखर्जी राज्य सभा सांसद बनेका थिए । इन्दिरा गान्धी राजनीतिक मुद्दामा प्रणवको चातुर्यताबाट कायल थिइन् । यसै कारण उनले आफ्नो मन्त्रिपरिषदमा प्रणवलाई दोस्रो बरियता दिएकी थिइन् । उनको क्याबिनेटमा आर वेन्कटरामन, वीभी नरसिंह राव, ज्ञानी जैल सिंह, प्रकाश चन्द्र सेठी, नारायण दत्त तिवारीजस्ता वरिष्ठ नेताहरु थिए ।

इन्दिरा गान्धीको हत्यापछि मन्त्रिपरिषदको वरिष्ठ सदस्यका रुपमा प्रणव प्रधानमन्त्री बन्ने निश्चित थियो । तर पार्टीले राजीव गान्धीलाई प्रधानमन्त्री बनाउने निर्णय लियो । डिसेम्बर १९८४ मा लोकसभा निर्वाचनमा कांग्रेसले ४१४ सिट जित्यो । तर त्यसबेला प्रणवले न सरकारमा स्थान पाए, न त पार्टीमा नै उपयुक्त जिम्मेवारी दिइयो ।

उनले पछि लेखे, ‘जब मलाई मन्त्रिपरिषदमा स्थान दिइएन भन्ने थाहा पाएँ, अचम्म लाग्यो । तर मैले आफूलाई सम्हाले र पत्नीसँग बसेर टेलिभिजनमा शपथ ग्रहण समारोह हेरेँ ।’ त्यो अपमानबाट विक्षिप्त बनेका प्रणवले सन् १९८६ राष्ट्रिय समाजवादी कांग्रेस (आरएससी) नामको पार्टी गठन गरे । त्यसको ३ वर्षपछि राजीव गान्धीसँग उनको सम्झौता भयो र आरएससी कांग्रेसमा बिलय भयो ।
सन् १९९१ मा राजीव गान्धीको हत्या भयो । चुनावपछि कांग्रेस सत्तामा आयो । त्यसबेला प्रणव मुखर्जीसँग प्रधानमन्त्रीका लागि टक्कर दिनसक्ने अर्को व्यक्ति नभएको ठानिन्थ्यो । त्यसबेला पनि उनले स्थान पाएनन् र पीभी नरसिंह राव प्रधानमन्त्री बने । प्रणवलाई पहिले योजना आयोगको उपाध्यक्ष र सन् १९९५ मा विदेशमन्त्रीको जिम्मेवारी दिइयो ।

सन् २००४ मा पुनः कांग्रेसले १४५ र भाजपाले १३८ सिट जिते र सरकार बनाउनका लागि गठबन्धन दलमा निर्भर हुने अवस्था आयो । यद्यपि कांग्रेसबाट यसपटक सोनिया गान्धीलाई प्रधानमन्त्री बन्ने अवसर भएपनि उनी प्रधानमन्त्री भइनन् । उनको अंगीकृत नागरिकताको प्रश्न त्यसबेला उठेको थियो ।

त्यस समयमा प्रणव मुखर्जी प्रधानमन्त्रीको सबैभन्दा बलिया दावेदार थिए । तर उनलाई नदिएर अर्थशास्त्री मनमोहन सिंहलाई प्रधानमन्त्री पदका लागि चयन गरिन् । प्रणव मुखर्जीले सन् २००४ देखि २००६ सम्म रक्षा, २००६ देखि २००९ सम्म विदेश र २०१२ सम्म वित्तमन्त्रीको भूमिका निभाए । यूपीए सरकारमा उनले संकटमोचकको भूमिका निभाए ।

सन् २०१२ मा उनी पीए संगमालाई हराएर राष्ट्रपति बने । उनले कुल भोटको ७० प्रतिशत प्राप्त गरेका थिए । प्रणवले त्यसबेला भनेका थिए, ‘मलाई प्रधानमन्त्री पद नपाएकोमा कुनै गुनासो छैन । मनमोहन यो पदका लागि सबैभन्दा योग्य व्यक्ति थिए ।’

कसरी बने मुखर्जी षडयन्त्रको सिकार ?

३१ अक्टोबर, १९८४ मा कोलकाताबाट दिल्ली जाने इन्डियन एयरलाइन्सको बोइङ ७३७ विमान राजीव गान्धी, प्रणव मुखर्जी, शिला दीक्षित, उमाशंकर दीक्षित, बलराम जाखड, लोकसभाका महासचिव सुभाष कश्यप र एबीएगनी खाँ चौधरी थिए ।

करिब साढे २ बजे विमानको ककपिटबाट बाहिर निस्किएर राजीव गान्धीले इन्दिरा गान्धीको मृत्यु भएको घोषणा गरे । यो घोषणाबाट सबै स्तब्ध बने र तत्कालै पछि अब के गर्ने भन्ने विषयमा छलफल भयो । प्रणव मुखर्जीले नेहरुको समयदेखि नै यस्तो अवस्थामा अन्तरिम प्रधानमन्त्रीलाई शपथ दिलाउने परम्परा रहेको बताए ।

नेहरुको निधनपछि क्याबिनेटका वरिष्ठ मन्त्री गुलजारी लाल नन्दालाई अन्तरिम प्रधानमन्त्री बनाइएको थियो । चर्चित पत्रकार रशीन किदवाईले आफ्नो पुस्तक ‘२४ अकबर रोड’ मा लेखेका छन्, ‘इन्दिरा गान्धीको निधनबाट दुःखी भएका उनी विमानको शौचालयमा गएर रोए र आँखा राता पार्दै निस्किएर विमानको पछिल्लो भागमा गएर बसे । तर उनका विरोधीले उनको यो अवस्थालाई राजीव गान्धीविरुद्ध षडयन्त्रको सबुत भएको रुपमा यो विषय उठाए ।

राजीव गान्धीले प्रधानमन्त्रीको निधनपछिको अवस्थाबारे जिज्ञासा राख्दा उनले वरिष्ठतामा बढी नै जोड दिएका थिए । यसलाई पनि प्रणवको प्रधानमन्त्री बन्ने इच्छाको रुपमा प्रयोग गरियो । उनले राजीव गान्धीलाई प्रधानमन्त्री बनाउने प्रस्तावलाई जोडदार समर्थन गरेका थिए । तर त्यसबेलासम्म उनका बारेमा पार्टीमा गलत रिपोर्टिङ भइसकेको थियो । त्यसैले निर्वाचनपछि उनलाई पार्टी र सरकारमा कुनै स्थान दिइएन ।

रोचक कुरा त के छ भने सोनिया गान्धीले प्रधानमन्त्रीका लागि चयन गरेका मनमोहन सिंह तिनै व्यक्ति थिए, जसलाई इन्दिरा गान्धीको कार्यकालमा भारतीय रिजर्भ बैंकको गभर्नर नियुक्त गर्दा नियुक्ति पत्रमा प्रणव मुखर्जीले वित्तमन्त्रीका रुपमा हस्ताक्षर गरेका थिए ।

कुनै समयमा आफूभन्दा तल बसेर काम गरेका मनमोहन सिंहलाई प्रधानमन्त्री बनाएको विषयलाई प्रणव मुखर्जीले कहिल्यै पनि सार्वजनिक रुपमा विरोध गरेनन्, बरु उनकै नेतृत्वमा बसेर विभिन्न भूमिका निर्वाह गरे । आफ्नो ५० वर्षको राजनीतिक जीवनमा प्रधानमन्त्रीको पदबाहेक हरेक महत्वपूर्ण पदमा कुशलतापूर्वक भूमिका निर्वाह गरे ।

नम्बर दुई

प्रणव मुखर्जीको बौद्धिक स्तर र उनको योग्यताको कदर गर्दै इन्दिरा गान्धीले लिखित आदेश जारी गर्दै आफ्नो अनुपस्थितिमा मन्त्रिपरिषदको अध्यक्षता प्रणव मुखर्जीले गर्ने घोषणा गरिन् । इन्दिरा गान्धीको हत्यापछि उनी कांग्रेसमा हरेक पटक षडयन्त्रको सिकार बने । सन् १९९५ मा उनलाई नरसिंह रावले विदेशमन्त्रीको रुपमा साउथ ब्लकको इन्चार्ज बनाए ।

एक सामान्य बंगाली कलेजमा अर्थशास्त्र पढाउने उनी ‘युरोमनी’ पत्रिकाको संसारकै उत्कृष्ठ अर्थमन्त्रीको सूचीमा पर्न सफल भए । मुखर्जीको वित्तीय व्यवस्थापनको तारिफ रोनाल्ड रेगनका अर्थमन्त्री डोनाल्ड रेगनसम्मले गरेका छन् । इन्दिरा गान्धीले प्रणवलाई कहिल्यै आफूबाट टाढा बनाइनन् । उनले १३५ मिनेट लामो बजेट भाषण गरेपछि इन्दिरा गान्धीले मजाक गर्दै भनेकी थिइन्, ‘संसारका सबैभन्दा सानो कदका वित्तमन्त्रीले संसारको सबैभन्दा लामो बजेट भाषण गरे ।’

मन्त्रिपरिषदका सबैभन्दा कुशल मन्त्री

राम्रो अंग्रेजी भाषा, मृदुभाषी, राम्रो लेखन क्षमता, गज्जबको स्मरणशक्ति, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय मामलामा राम्रो पकड र संसदीय कार्यप्रणालीमा दक्ष उनी सरकार र पार्टीका लागि अपरिहार्य बनेका थिए ।

जब मन्त्रिपरिषदमा कुनै जटिल र विवादित विषय आयो भने समाधानका लागि प्रणव मुखर्जीलाई बोलाइन्थ्यो । मन्त्री भएको समयमा पनि कांग्रेस पार्टीका विभिन्न प्रस्ताव तयार गर्नका लागि उनलाई नै जिम्मेवारी दिने गरिन्थ्यो ।

सोनिया राष्ट्रपति बनाउन पनि चाँहदैन थिइन्

सन् २०१२ मा कांग्रेस पार्टीले उनलाई राष्ट्रपतिका लागि उम्मेदवार बनायो । तर त्यस समयमा सोनिया गान्धीले हामिद अन्सारीलाई राष्ट्रपति बनाउने चाहाना राखेकी थिइन् । उनलाई राष्ट्रपति बनाउन नचाहनुका पछि दुई कारण थिए, पहिलो उनी सरकारलाई बलियो बनाउने हरेक जिम्मेवारी उनको काँधमा थियो, दोस्रो उनको बफादारीप्रति सोनिया अझै विश्वस्त थिइनन् ।

जुन, २०१२ मा सोनियाले प्रणव मुखर्जीलाई भेटका लागि बोलाइन् ।

मुखर्जीले आफ्नो आत्मकथा ‘द कोअलेसन इयर्स’ मा लेखेका छन्, ‘सोनियाले मलाई तपाई यो पदका लागि सबैभन्दा योग्य व्यक्ति हो । तर तपाईले सरकार चलाउनमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण भूमिका मेरो छ भन्ने कुरा कहिल्यै भुल्नु हुँदैन । के तपाई कुनै सुझाव दिन सक्नुहुन्छ ? मलाई किन यस्तो सोच आयो त थाहा छैन । तर मलाई मनमोहन सिंहलाई राष्ट्रपति र मलाई प्रधानमन्त्री बनाउनेबारेमा सोचेको जस्तो लाग्यो । अघिल्लो दिन ममता बनर्जीसँग सोनियाको भेट भयो र उनले साँझ राष्ट्रपतिको उम्मेदवारमा क्रमशः कलाम, मनमोहन सिंह र सोमनाथ चटर्जी रहेको घोषणा भयो । यो घोषणापछिमात्रै सोनियाले मलाई राष्ट्रपति बनाउने सोच बनाउनुभयो । अर्को दिन कांग्रेसको कोर कमिटीको बैठकपछि मनमोहन सिंहले मलाई राष्ट्रपतिको उम्मेदवार बनाएको जानकारी दिनुभयो ।’

प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले आफूलाई समर्थन र मार्गदर्शन गरको भन्दै सार्वजनिक रुपमा प्रणव मुखर्जीको तारिफ गरे र सन् २०१७ मा उनलाई भारत रत्नबाट सम्मानित गरियो । पार्टीभित्र उनले धेरै समय कुशलतापूर्वक काम गरे । तर इन्दिरा गान्धीपछि अनेक षडयन्त्रका कारण प्रधानमन्त्री बन्न पाएनन् ।

सन् २०१९ को लोकसभा निर्वाचनमा भाजपा दोस्रो पटक अत्यधिक बहुमत ल्याउन सफल भयो र मोदी प्रधानमन्त्रीको रुपमा शपथ गर्नुअघि प्रणव मुखर्जीको आर्शिवाद लिन उनको निवास पुगे । त्यसबेला उनले मोदीलाई भव्य स्वागत गरे र मोदीलाई आफ्नो हातले लड्डु खुवाए । यो उनको फरक राजनीतिक धारप्रतिको सम्मान र फरक राजनीतिक आस्था राख्नेले गर्ने उच्च आदरको प्रतीक थियो । (एजेन्सीको सहयोगमा)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ १६, २०७७ ०३:१६