शताब्दी भोगेका प्रेम पुजारी

A+ A A-

‘राति म घरमा सुतिरहेको बेला, सहरमा मरिरहेको थिएँ ।’

दुई वर्षअघि माधव घिमिरेले यो कुरा त्यतिबेला भनेका थिए जब अघिल्लो दिन बेलुका उनको निधन भएको खबर छ्यापछ्याप्ती भएको थियो । मैले पनि धेरैतिर फोन गरेर त्यो खबर पक्का होइन भन्ने थाहा पाउनुपरेको थियो । उनी ९९ वर्षको हुँदा एकाएक यस्तो समाचार भाइरल भएको थियो । भोलि बिहान पत्रकारहरू घरमा पुग्दा उनले यो कुरा भनेका थिए ।

माधवप्रसाद घिमिरे बितेको आज चौध दिन भएको छ । नेपाली काव्य विधाका शिखर पुरुष राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेको लोकप्रियता कृत्रिम र कुनै खास समूहले प्रचार आतंक खडा गरी बनाइएको थिएन । नेपाली साहित्यमा ८५ वर्षको लामो अनवरत साहित्यिक यात्रा गर्न सक्ने उमेर र प्रतिभा उनैले मात्र पाएका हुन् ।

राणाकालमा सबैभन्दा लामो समयसम्म शासन गर्ने राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरको पालामा जन्मिएर गणतन्त्र नेपालको वर्तमान प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको पालोसम्म देख्न पाउनु यो चानचुने कुरा हाेइन । बाँचेरै देखाउनुपर्ने कुरा हो । मानिसले धेरै कुरा आफ्नो निर्णयले गर्न सक्छ तर उसले कहिल्यै पनि लामो वा छोटो आयुसम्म बाँच्ने निर्णय गर्न सक्दैन ।

केही उपायहरू हुन्छन्, दीर्घ जीवन बाँच्ने भनेर अनेक योग साधनाका अभ्यासहरू गराउने चलन छ । तर, शंकराचार्य ३० वर्षमै कसरी मरे ? विवेकानन्द ३९ वर्षमै कसरी मरे ? आचार्य रजनीश ५९ वर्षमै कसरी मरे ? यिनका खासै उत्तरहरू छैनन् ।

लामो बाँच्नु नै महत्त्वपूर्ण कुरा होइन । त्यो जीवनसँग जोडिने औचित्य महत्त्वपूर्ण हो । त्यसो त मोरङका वीरनारायण माझी एक सय ४० वर्ष बाँचेका थिए । आज उनको नाम म यसकारण लिइरहेको छु कि उनै सबैभन्दा धेरै वर्ष बाँच्ने नेपाली पुरुष हुन् ।

माधव घिमिरेको सय वर्ष वीरनारायण माझीभन्दा ३९ वर्ष मात्र कम हो भन्न यो भूमिका बाँधिएको हैन । उनले बाँचेको सक्रिय सय वर्ष हामी नेपाली साहित्यका पाठक तथा लेखकहरूका लागि गौरवको कुरा हो ।

यत्ति लामो कालखण्डमा हरेक पुस्तासँग उत्तिकै घुलमिल भएर आधुकितमदेखि आधुनिकतम विचार र चिन्तनसँग एकाकार हुँदै हिँड्न सक्नु उनको विलक्षण प्रतिभा हो । आफू जत्ति पुरानो भए पनि समयअनुसार नयाँ हुन सक्ने क्षमता नै उनको दीघायुको आधार हो । मानिस बाँच्ने शरीरले मात्र हाेइन । मनोविज्ञानले पनि बाँच्ने हो । सधैँ आफूमा युवा भाव ल्याउन सक्ने क्षमताले नै माधव घिमिरे हरेक पुस्ताका प्रिय भएका हुन् ।

बालक, युवा, प्रौढ र वृद्ध सबै उमेरकालाई आफ्नै उमेरका तहगत अनुभूतिहरू दिनसकेरै उनी माधवप्रसाद घिमिरे हुन सके । अधिकांश मानिस आफ्नो उमेर गनेर आफूलाई बुढो बनाई जिम्मेदारीबााट अवकाश लिन चाहन्छन् । साठी वर्ष काटेपछि ज्येष्ठ नागरिकको सुविधा खोज्दै हिँड्नेहरूले सय वर्षको आयु कल्पना मात्र गर्ने हुन् ।

उनले बिताएका हरेक युगलाई आफ्ना सिर्जनाले सजाउन सकेका छन् । सिंगार, प्रेम, शोक, राष्ट्रियचेतना उनका लेखनका प्रवृत्ति हुन् । स्वच्छन्दतावाद र परिष्कारवादी धाराका उनी उत्तरआधुनिक युगका उपभोक्ता पनि हुन् ।

आफ्नो लेखनलाई विम्ब, प्रतीक र मिथकले सिंगारेर युगको चित्र खिच्ने शिल्पका कारण सबै नतमस्तक हुनुपर्छ । मूलतः उनी राष्ट्रियताका उपासक, प्रेमका पुजारी र शोकका आँसु हुन् । जुन कविता पढे पनि पाठक मनलाई च्याप्प समातेर आफैंसंग राखिरहन सक्नु उनले साधना गरेका शब्दहरूको कमाल हो ।

दार्शनिकताको गहिराइ उनका कवितामा जति देखिन्छ, त्यही बौद्धिकताले उनीभित्रको अहम्‌लाई निर्अहम् गराउन सकेको हो । पूर्वीय दर्शनलाई पचाएर जनबोलीमा आफ्ना भाव तथा वेदना भन्न सक्ने कलाको जति तारिफ गरे पनि कमै हुन्छ । नेपाली काव्यका क्षेत्रमा महाकवि देवकोटा पछिका दोस्रो माइलस्टोन भनेकै माधव घिमिरे हुन् ।

बीसको दशकदेखि नेपाली कवितामा अत्यन्त प्रखर भएर आएको गद्य कविताको युगलाई पछिल्लो पुस्ताका कविहरूले चुनौती दिन थाल्नुका पछि पनि माधव घिमिरेकै काव्यकारिताको प्रभाव छ ।

उनको २०१५ सालमा प्रकाशित गौरी शोक काव्यको लोकप्रियताका सामु अरू कुनै काव्य उभिन सक्दैनन् । जनजिब्रोमा घुलेका दुई काव्यमध्ये मुनामदन र गौरी नै हुन् । मुनामदनले बोकेको बेरोजगारीको पीडा जो आजसम्म झन् जीवन्त भएको छ र युवाहरू विदेश पलायनको एकधार यात्रामा निरन्तर गइरहेछन् । त्यसै गरी आफन्तको मृत्युबाट हुने शोकको सिमान्त अनुभूति गौरी हो । जबसम्म मानिस मरिरहने छन्, तबसम्म गौरीको वाचन र पठन भइरहने छ ।

मलाई अहिले पनि सम्झना छ– सीताजी बितेपछि मैले गाएको पहिलो श्लोक थियो-

डालीबाट नबोल कोइली झुली वैलन्छ रे वन
काला केश नबाट हे युवती हो फुस्कन्छ रे जोवन
यात्री आखिर जान्छ रे नगर है यो मार्गमा पिरती
देवी स्वर्ग गई सकिन् नगर है यो साँझमा आरती ।

पत्नी वियोगमा पर्नेहरूलाई बिलौना गाउन र रुनका लागि पहिल्यै नै तयार थियो यो कृति । पत्नी वियोगको पीडा पुरुषलाई पुत्रवियोग भन्दा पनि ठूलो हुन्छ । यो कुरा जसलाई परेको छैन, उसका लागि सामान्य र हाँस्य प्रकारको पनि हुन सक्छ । म त्यसो पनि भन्न सक्दिन तिनीहरूलाई कि तिमीलाई पनि एकपल्ट त्यो पीडा परोस् तर जसलाई परेको छ, ती हरेकले मसँग व्यक्त गर्ने पीडा मेरैजस्तो हुन्छ , जस्तो कि आजभन्दा ७२ वर्षअघि माधव घिमिरेलाई भएको थियो ।

धेरैले भनेको सुनिन्थ्यो– ‘त्यस्तो गौरीजस्तो किताब लेख्नेले गौरी मरेको एक वर्षपछि नै फेरि किन बिहे गरेका त ! लोग्ने मान्छेको जात !’

त्यही भनाइ म र हरिवंश आचार्यमाथि पनि आइलाग्यो । तर ती कुरालाई हामीले सहज रूपमा लियौँ किन भने ती प्रतिक्रियाहरू सनातन हुन् । जुन युगमा जसलाई परे पनि आउने प्रतिक्रियाहरू तिनै हुन् र हुने नै छन् ।

तर यहाँ विचार गर्ने कुरा के छ भने आफूले पुन: विवाह गरेको १० वर्षपछि उनले किन गौरी किताब छापे ? लेखेको पहिल्यै भए पनि बिहे नै गरिसकेपछि त नछापेकै भए पनि हुन्थ्यो होला नि त । यहाँ विचारणीय कुरा के छ भने–मरेर जाने मानिस कहिल्यै मनबाट जाँदैन । त्यो प्रेम र भक्ति अमर रहन्छ । सम्झिसक्दा त्यही समयमा पुगिहाल्छ मन र रुन थालिहाल्छ ।

एक्लो भएको जीवन नयाँ बाटोमा हिँडाउन फेरि बिहे गर्नुपरे पनि मरेर गएकी पत्नीलाई चटक्कै बिर्सनै पर्ने वा फेरि बिहे गर्नु भनेको अब तिनलाई सम्झनै नहुने वा अपमान गरिएको भन्ने हाेइन ।

जीवनभरि नै माधव घिमिरेले लेखेका कविता किन त्यति भावुक र कारुणिक भए होलान् त ? यसको सिधा उत्तर हुन्छ– उनको कलमको मसी नै गौरी बनिन् । शङ्का गर्न सकिन्छ, गौरीको शोक नपरेको भए माधव घिमिरेले आज जुन सम्मान पाए, त्यो तहसम्मको उचाइ नपाएको पनि हुन सक्थ्यो । साहित्य प्रतिभाले मात्र लेखिँदैन । त्यो सबैभन्दा बढी लेखिन्छ अनुभूतिले । अनुभूतिको मूल एकपल्ट फुटेपछि त्यो जीवनपर्यन्त रहन्छ । हामीले संसारभरिकै साहित्यकारहरूको जीवनी हेर्‍याैँ भने कुनै न कुनै वेदनाको नदी नतरी त्यो लेखक बनेकै छैन ।

दुई नाबालक छोरीहरूलाई काखमा राखिदिएर एक्लै अनन्ततिरको यात्रामा निस्किएकी गौरीलाई सम्झेर गरिएको बिलौनाको सबैभन्दा कारुणिक श्लोक मलाई यो लाग्छ-

गाईलाई लग्यो नि आज कसले बाछो छुटाइ कन
पोथी पास परी मरी नि गुँडका बच्चा नहुर्की कन
के हेर्छ्याै यतिको विजाेग धरती आमा तिमी फाट हे
आमा बालककी नमार भगवान् संसार भर्ने भए ।

शोकको योभन्दा चरम अभिव्यक्ति अरू कुनै हुन्छजस्तो मलाई लाग्दैन ।

ती सानी दुई बालिकाहरूलाई महाकाली आमाले हुर्काउनुभयो । कवि माधव घिमिरेलाई गौरीले काव्यका शब्द बनेर हुर्काइन् । उनका जीवनमा दुवै नारीहरू आमा बनेर आए ।

२८ वर्षको उमेरमा विदुर भएका माधवलाई एक सय एक वर्षको बनाउन महाकाली आमाको लगानी र योगदान कति रह्यो होला ! महिलाले गरेको मौन लगानीलाई हामीले सम्मान गर्न सक्नुपर्छ । कविवरको गुणगान गाइरहँदा महाकाली आमालाई एकैछिन् पनि बिर्सनु हुँदैन । अघिल्ली पत्नीको वियोग गीत गाएर नअघाउने लोग्नेलाई यति लामो समयसम्म झेलेर ल्याउनु सजिलो कुरा होइन । यो कुरा महिला भएर नहेरेसम्म बोध हुन सम्भव छैन ।

आज पति माधव घिमिरेलाई गौरी भएको देख्दै एक्लै रोइरहनुभएकी आमा महाकालीमा शिर निहुराएर नमन गर्दछु । उहाँको स्वास्थ्य उन्नत रहोस् । लामो समय हामीले सशरीर देख्न पाइरहूँ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, भदौ १४, २०७७ २३:१२