विज्ञलाई यक्ष प्रश्न : नफैलिई महामारी रोकिन्छ ?

सबै भाइरस फैलिन्छन् । नयाँ भाइरस बढी फैलिन्छ । भाइरस त्यसबेलासम्म फैलिइराख्छ, जति बेलासम्म यसले संक्रमणयोग्य मानिस भेट्छ ।

कोरोनाजस्ता श्वासप्रश्वाससम्बन्धी भाइरसका आधारभूत चरित्र हुन् यी । नेपालमा लकडाउन खुकुलो हुँदै गएपछि विज्ञहरूले एउटा कुरा दोहोर्‍याउँदै छन्- अब संक्रमण फैलिने खतरा छ ।

४ महिना लकडाउनमा बसिसकेपछि अब ४ कक्षामा पढ्ने विद्यार्थीले पनि यो कुरा भन्न सक्ने भइसक्यो । यति दिव्य ज्ञान सुन्न अब हामीलाई विज्ञको आवश्यकता पर्दैन । संक्रमण बढ्छ भनेर आममानिसले भन्नु स्वाभाविक हो ।

तर, मिडियामा ‘हेडलाइन’को लोभमा विज्ञले यसो भन्नुचाहिँ अस्वाभाविक हो । अब हाम्रा विज्ञ (यसमा नाक, पेट, मिर्गौला मुटुदेखि असली महामारी विज्ञसम्म पर्छन्)हरूले ‘हेडलाइन हन्टिङ’ र ‘पपुलिज्म’ त्यागेर मूल प्रश्नमा केन्द्रित हुनुपर्छ । त्यो मूल प्रश्न हो- के संक्रमण नफैलिईकनै महामारीको अन्त्य हुन सक्छ ?

किन सबै गलत थिए ?

केही समयअघि स्विट्जल्र्यान्डका ख्यातिप्राप्त रोग प्रतिरोधविज्ञ प्राध्यापक बेडा स्टेड्लरले एउटा विचारोत्तेजक लेख लेखेका थिए, जसको शीर्षक थियो- किन सबै जना गलत थिए ?

उक्त लेखको सारांश यस्तो थियो:

सर्वप्रथम, यो दाबी गर्नु गलत थियो कि यो भाइरस नोबेल (नयाँ) हो । दोस्रो, यो दाबी गर्नु झनै गलत थियो कि जनसंख्यामा यो भाइरसविरुद्ध कुनै स्तरको ‘इम्मुनिटी’ छैन ।

तेस्रो, मूर्खताको ताजपोसी त्यसबेला सम्पन्न भयो, जब यो दाबी गरियो कि कुनै लक्षण नै नभईकन पनि कसैलाई कोभिड हुन सक्छ वा कुनै लक्षणविहीनले पनि अरूलाई यो रोग सार्न सक्छ ।

स्टेड्लरका अनुसार सार्स (कोभ- २) नयाँ भाइरस नभई कोरोना भाइरस परिवारको परिवर्तित सदस्य हो । यसमा र सार्स (कोभ-१) बीच धेरै समानता छ ।

उनका अनुसार यदि यसलाई नयाँ भन्ने हो भने हरेक साल योभन्दा पनि परिवर्तित स्वरूपमा आउने फ्लुलाई पनि नयाँ नै भन्नुपर्ने हुन्छ तर भनिँदैन ।

जनसंख्यामा कसैलाई पनि यो भाइरसविरुद्ध इम्युनिटी छैन भन्ने दाबीलाई पनि उनी चुनौती दिन्छन् । बच्चा र नवयुवा कोभिडको शिकार हुँदैनन् । यसको मतलब यही हुन्छ कि कमसे कम जनसंख्याको एक भागमा यो भाइरसविरुद्ध प्राकृतिक रूपमा नै इम्युनिटी छ । त्यसमाथि जनसंख्याको अर्को भागमा यस भाइरसविरुद्ध आर्जित इम्युनिटी छ भन्ने उनको तर्क छ ।

स्मरणीय छ, सन् २००३ मा कोरोना भाइरस परिवारको अर्को सदस्य सार्स (कोभ-१)को माहामारी (सार्स) संसारको धेरै देशमा फैलिएको थियो । बिटा कोरोना भाइरसहरूले हरेक साल मानिसहरूमा रुघा-खोकी (कमन कोल्ड)को प्रकोप ल्याउँछन् ।

स्टेड्लरको विचारमा जो मानिस कोरोना भाइरस परिवारको सदस्यबाट संक्रमित भइसकेका छन्, उनीहरूमा यो सार्स (कोभ-२)का विरुदद्ध आधारभूत ‘इम्युनिटी’ निर्माण भइसकेको छ । यसलाई ‘क्रस इम्युनिटी’ भनिन्छ ।

केही महिनाअघि हाम्रा केही डाक्टरले नेपालीमा पनि यस्तो क्रस इम्युनिटी हुन सक्ने आशंका व्यक्त गरेका थिए । तर, अहिले संसारका कतिपय ठाउँहरूमा भइरहेको टी सेल अध्ययनले नोबेल कोरोना भाइरसविरुद्ध क्रस इम्युनिटी विद्यमान हुन सक्ने विचारलाई बलियो बनाउँदै लगेको छ ।

हाम्रो रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीमा मुख्यत: २ थरीका कोषले काम गर्छन्- ‘बी सेल’ र ‘टी सेल’ । बी सेल इम्युनिटीले थोरै समयका लागि (सामान्यतया एक वर्ष भन्दा कम) पुन: संक्रमणबाट सुरक्षा प्रदान गर्छ भने टी सेलबाट प्राप्त हुने इम्युनिटी दशकौँ पनि रहन सक्छ ।

चीनको हुबे प्रान्तमा यो कोरोना भाइरसले जति प्रकोप ल्यायो, अन्य प्रान्तमा (जहाँ यसअघि सार्सको महामारी फैलिएको थियो) त्यति ठूलो प्रकोप ल्याएन, जबकि महामारीको सुरुवात र लकडाउनबीच करिब ५० लाख मानिस वुहान शहर छाडेर चीनका अन्य भागमा गएका सार्वजनिक भएको थियो । यसको श्रेय वैज्ञानिकहरू टी सेल इम्युनिटीलाई दिन्छन् ।

यदि जनसंख्याको एउटा भागमा कोरोनाविरुद्ध प्राकृतिक इम्युनिटी छ (जस्तो कि बच्चा र नवयुवाहरू) र अर्को भागमा क्रस इम्युनिटीको माध्यमबाट प्राप्त हुने आर्जित इम्युनिटी छ (जसलाई कोरोना परिवारको सदस्यले संक्रमित बनाइसकेको छ) भने यो भाइरसको हड्र इम्युनिटी संख्या ५० प्रतिशत हुन सक्दैन । त्यसभन्दा धेरै कम संख्यामा हड्र इम्युनिटी प्राप्त हुन सक्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।

२० देखि २५ प्रतिशत जनसंख्यामा फैलिएपछि या यो भाइरस कमजोर हुन्छ वा यसलाई संक्रमणयोग्य मानिस भेटाउन गाह्रो हुन्छ । विभिन्न विज्ञका भनाइ वा विभिन्न शहरमा भएका सेरोलोजी सर्भेबाट हाललाई यस्तै निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ ।

महामारीको चिरपरिचित यात्रा

रक फेलर विश्वविद्यालयमा रहेर २ दशक शोध कार्यमा बिताएका महामारी विज्ञ कनुट विट्कावस्कीका अनुसार सबै श्वासप्रश्वाससम्बन्धी भाइरसले एउटा चिरपरिचित यात्रा गर्छन् । क्रमिक रूपमा बढ्दै गएर उच्च बिन्दु समात्छन् र विस्तारै ओरालो लाग्छन् ।

यो नै यसको प्राकृतिक यात्रा हो । कतिपय देशले यो यात्रालाई लकडाउनबाट दबाउन खोजे । कतिपय देश टेस्टिङ गरेरै ठीक पार्छौं भन्नेतिर लागे । यिनीहरूलाई नमुना देशको रूपमा प्रस्तुत पनि गरियो । हामीले पनि राम्रै ताली बजायौँ तर अहिले ती देशमा फेरि संक्रमण फैलिँदै छ ।

विट्कावस्कीका अनुसार लकडाउन वा अन्य उपायहरूबाट यसलाई केही समयका लागि दबाउन त सकिन्छ तर हराउन सकिँदैन । यस्तो किन त ? यसको जवाफ भाइरसको दोस्रो चरित्रमा भेटिन्छ ।

भाइरस त्यतिबेलासम्म फैलिइरहन्छ, जति बेलासम्म यसले संक्रमणयोग्य मानिस भेट्टाउँछ ।

स्वीडेनले न लकडाउन गर्‍यो, न त बाटोमा हिँड्ने सबैलाई समात्दै टेस्ट गर्‍यो । सुरुमा अरू देशको खुब गाली खायो । अहिले ताली खाँदै छ ।

१ महिनादेखि त्यहाँ नयाँ केस घट्दो छ र नयाँ मृत्यु शून्यबराबर छ । स्वीडेलीहरू त्यहाँका प्रमुख महामारीविज्ञ एन्डर्स टेग्नेलको आकृति झल्किने ट्याटु आफ्नो शरीरमा खोप्दै हिँड्छन् । संसारमा यसरी कुनै विज्ञको ट्याटु खोपिन्छ ?

सुरुवाती दिनमा बुढाबुढी बस्ने (केयर होम)मा ध्यान नपुग्नु उनीहरूको गल्ती थियो, जुन स्वीडेली अधिकारीहरू स्वीकार्छन् । स्वीडेनले मात्र किन भिन्न प्रयोग गर्‍यो त ?

नोबेल पुरस्कार विजेता माइकल लेविट भन्छन्, 'अरू देशमा राजनीतिज्ञले वैज्ञानिकलाई संक्रमित बनाए । आफूले चाहेको कुरा वैज्ञानिकबाट भन्न लगाए ।'

स्टेड्लरका अनुसार सरकार वैज्ञानिक शोधको ठूलो वित्तप्रदायक हो । राजनीतिक संक्रमणको सवालमा स्वीडेन अपवाद रह्यो । हामीले पनि स्वीडेनले जे गर्‍यो, त्यही गर्नुपर्छ भन्ने आशय होइन तर जसलाई मान्छे तर्साउन इटालीको याद आउँछ, उनीहरूले एक पटक स्वीडेनलाई पनि सम्झिए हुन्छ । आफ्नो विचारलाई सन्तुलित राख्न मद्दत मिल्नेछ ।

सबै खेल भाइरसको हातमा ?

सबै खेल यो भाइरसले नै खेल्ने हो ? हाम्रो हातमा केही पनि छैन त ? होइन, अवश्य छ । मास्क पहिरन, सामाजिक दूरी कायम गर्ने र सरसफाइको परिणामस्वरूप जो संक्रमणयोग्य छन्, उनीहरू थोरै संख्याको भाइरसले संक्रमित भई कोभिड- १९ ले शरीरमा पुर्‍याउन सक्ने नोक्सानीलाई न्युन राख्न सक्छन् । अर्को शब्दमा भन्ने हो भने हामीले यस रोगको घातकतालाई कम गर्न सक्छौँ ।

स्मरणीय छ, कोरोनाले रोगीलाई कति गम्भीर बनाउँछ भन्ने कुरा संक्रमितले कति मात्रामा भाइरस ग्रहण गरेको छ भन्ने कुरामा निर्भर गर्छ । सामाजिक दूरी र मास्कले शरीरमा प्रवेश गर्ने भाइरसको मात्रालाई नियन्त्रण गर्न सक्छ भन्ने वैज्ञानिक मान्यता छ ।

हाम्रो हातमा भएको अर्को कुरा भ्याक्सिन हो तर मिडियाले जति खुसियाली मनाए पनि भ्याक्सिनका बारेमा अहिले नै केही भन्न सकिने स्थिति छैन । कहिले निस्कन्छ ? कति प्रभावकारी हुन्छ ? कुन उमेर समूहका लागि प्रभावकारी हुन्छ ? नेपालीको हातसम्म आइपुग्न कति समय लाग्छ ? ३ करोडलाई भ्याक्सिन लगाउन कति समय लाग्छ ? यी अनुत्तरित प्रश्न हुन् । हुन सक्छ, भ्याक्सिन यहाँ आइपुगुन्जेल महामारीको अन्त्य भइसकेको होस् ।

भाइरस एक थरी, रोग दुई थरी

कोभिड- १९ एउटा भाइरसले जन्माउने भए तापनि रोगचाहिँ दुई थरी छन् । स्वास्थको हिसाबले दुई थरी र सामाजिक हिसाबले दुई थरी । स्वास्थ्यका हिसाबले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर भएकाहरूका लागि एक थरी रोग हो, बलियो हुनेहरूका लागि अर्कै थरी रोग हो । त्यसैले कमजोरहरूको रक्षा गर्नु बलियाहरूको जिम्मेवारी हो ।

सामाजिक हिसाबले पनि यो दुई थरीको रोग हो । हुने खानेका लागि एक थरीको रोग र नहुनेका लागि अर्को थरीको रोग । हुनेखानेलाई यसले मूलतः फोक्सोमा असर पार्छ, नहुनेलाई फोक्सो मात्र होइन, पेटमा पनि असर पार्छ ।

हुने खाने टन्न खाएर इटालीको जुन गफ दिन्छन् (हुन त संसार ब्राजिल र अमेरिका पुगिसक्यो तर यिनीहरू इटालीमै अड्किएका छन्), त्यो एउटा यस्तो बुद्धिविलास हो, जुन गरिबहरूले उपभोग गर्न पाउँदैनन् । हुनेखानेलाई भोलिको चिन्ता छ, आजको छैन । नहुनेलाई आजकै मात्र चिन्ता छ ।

जुन दिन हुनेखानेलाई पनि आजको चिन्ता हुनेछ, त्यतिबेला बुद्धिविलास गर्ने फुर्सद उनीहरूलाई पनि हुनेछैन । अनावश्यक त्रास फैलाउनु भनेको गरिबहरूको संवेदनमाथि मजाक उडाउनु हो ।

सबै भाइरस फैलिन्छन्, नयाँ भाइरस धेरै फैलिन्छ । त्यसमाथि कोभिड- १९ अलिक बढी फैलिने खालको भाइरस हो । स्वास्थ्य प्रणालीमा चाप पर्न थाल्यो भने सरकारले फेरि कडा कदम चाल्नुपर्ने हुन्छ । यसले महामारीलाई रोक्ने त छैन, केवल केही समयका लागि 'ब्रेक' दिनेछ । तर, संक्रमितको संख्या हेरेर लकडाउन गर्न थाल्यो भने अबका २/३ वर्ष हामीले लकडाउनमै बिताउनुपर्ने हुन्छ ।

गम्भीर संक्रमितको संख्या कुन अनुपातमा बढ्दै छ ? अस्पतालले यस्ता संक्रमितको चाप धान्न सक्ने स्थिति छ वा छैन ? त्यो हेरेर लकडाउन लगाउने वा अन्य कदम चाल्नु राम्रो हुन्छ ।

अनावश्यक त्रास फैलाउनु पनि राम्रो होइन, त्यो त्रास चाहे आममानिसबाट होस् वा विज्ञबाट । आज समाजलाई त्रासको होइन, सचेतना र सत्यको आवश्यकता छ । आशा छ, विज्ञहरूले आउने दिनमा यहाँ उठाइएका प्रश्नको विज्ञानसम्मत उत्तर दिनेछन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन २१, २०७७ १७:३२