जीवन आचार्य अर्थात् एउटा सुन्दर स्मार्ट कार्ड

A+ A A-

प्रायः गरेर त्यही ‘विद्यार्थी फोटोकपी’मा भेट हुन्थ्यो राजेन्द्र ‘शलभ’को र मेरो ।

गुरविन्दर सिंहका कुराहरू प्रायः अजीवका हुन्थे । उसले गरेका कुराहरू कहिलेकाहीँ त शलभ र म दुवैले बुझ्दैनथ्यौँ र एकअर्काका आँखामा हेरेर ‘यो त खुस्क्यो कि क्या हो ?’ भन्ने शैलीमा मौन वार्ता पनि गथ्र्यौं ।

गुरविन्दरले प्रायः बहकिएका जस्ता सुनिने गहिरा दार्शनिक कुरा गथ्र्यो र वातावरणलाई बोझिलो बनाउँथ्यो । म प्रायः वातावरणलाई हलुको र हँसीमजाकयुक्त बनाउन चाहन्थेँ र त्यसैअनुरूप प्रस्तुत हुन्थेँ । गम्भीरता र रमाइलोमध्ये कुन कित्तातिर आफूलाई उभ्याएर कुरा थप्ने भनेर सधैँ बिलखबन्दमा परिरहन्थ्यो कलाप्रेमी राजेन्द्र ‘शलभ’ ।

यही राजेन्द्र ‘शलभ’ले एक दिन मलाई एउटा खुसीको कुरो सुनायो । भनौँ न एउटा प्रस्ताव राख्यो– ‘महिनामा कम्तीमा पनि एउटा सार्थक नाटक गरौँ/हेरौँ । सरोज खनाल, सुनील पोखरेल, निशा शर्मा, सूर्यमाला शर्मा, विधान आचार्य, जीवन आचार्य, रमण घिमिरे आदि केही साथीहरूसँग सल्लाह भइसकेको छ । एउटा नाटकमण्डली बनाऔँ र नाटकमा काम गरौँ । मैले तिम्रो पनि नाम राखेको छु । आखिर झापामा त्यत्रो चल्तीमा रहेको ‘मुनामदन’ नाटकमा ‘मदन’ भएर भूमिका निभाएर वाहवाही कमाएको कलाकार नै हौ क्यारे तिमी पनि । नाटकमै केही गरौँ यार ! नाइँ नभन ल ?’

त्यो नाट्यमण्डलीको नाम ‘आरोहण’ हुने र त्यसका संस्थापक सबै साथीहरूसँग कतिकति पैसा उठाएर कामको सुरुवात गर्ने भन्ने योजना पनि सुनायो एकै सासमा । नाटक देखाइने ठाउँचाहिँ त्यसबेला बागबजारमै रहेको फ्रान्सेली सांस्कृतिक केन्द्रले आफ्नो हल दिएर सहयोग गर्न राजी भएको कुरो पनि खरर्र सुनायो मलाई ।

यी साथीहरूको नाम सुनेपछि मैले कसरी पो नाइँ भन्न सक्थेँ र !

हो, त्यही क्षणदेखि नै म ‘आरोहण’मा जोडिएँ र शलभले लाए/अह्राएका सानातिना कामहरू गर्दै जान थालेँ । उही कता जा, कल्लाई भेट शैलीका खुद्रा कामहरू गर्ने हन्बेर्नो भएँ म ‘आरोहण’को ।

तर, ‘आरोहण’का संस्थापक नामहरूमा मैले नचिनेको एउटा नाम थियो, त्यही ‘जीवन आचार्य’ भन्ने मात्र ।

अनि मैले सोधेँ शलभलाई, ‘यो जीवन आचार्य भन्ने चैँ को हो नि ?’

उसैले अथ्र्यायो सबै कुरा र भन्यो, ‘म कुनै दिन भेटाइदिउँला उसलाई । तिमी–हामीसँग ‘वेभलेन्थ’ मिल्ने एकदमै गतिलो मान्छे हो जीवन ।’

र, शलभले नै लगेर २०४४ वा २०४५ सालको कुनै एक दिन चिनाएको त्यही एउटा ‘गतिलो’ मान्छे थियो– जीवन आचार्य ।

मेरा सम्पर्कमा धेरै ‘जीवन’हरू पनि थिए, धेरै ‘आचार्य’हरू पनि थिए । तर, यी दुवै शब्दलाई सँगै राखेर आफ्नो एकल परिचय बनाउने ‘जीवन आचार्य’चाहिँ मेरानिम्ति एउटा नौलो र अनौठो प्राणी थियो ।

पछि त बागबजारको बाटो हिँड्दा पनि म उनको कार्यस्थलमा पस्न थालेँ । उनको कार्यस्थल किन भनेको भने त्यो कार्यस्थल आफैँमा टु इन वान, थ्री इन वान जस्तो मात्र नभएर ‘मेनी इन वान’ जस्तो थियो । अलिकति अफिस जस्तो, अलिकति ज्यासल जस्तो, अलिकति कार्यशाला जस्तो, अलिकति सम्पर्कशाला जस्तो, अलिकति कलाकारको कुटी जस्तो, अलिकति कुनै लेखकको अस्तव्यस्त कोठा जस्तो ।

नाटक, सङ्गीत, साहित्य, रङ्गमञ्च, चित्रकला, डिजाइन, स्तम्भ लेखन, पछिल्ला समयमा उदाएका विविध वादहरू, दर्शन, फेसन, मूर्तता–अमूर्तता सबैको सम्मिश्रण थियो जीवनको कार्यस्थल । ग्राफिक डिजाइनदेखि बुक वाइण्डिङसम्मका, देशको राजनीतिदेखि अन्तरिक्षसम्मका सबै कुरा हुन्थे जीवनको कार्यस्थलमा । हरेक पटक जाँदा मैले बेग्लाबेग्लै क्षेत्रका मान्छेहरू भेट्थेँ जीवनको कार्यस्थलमा ।

वास्तवमा यो जीवनको अफिस थियो कि कोठा ? म कहिल्यै पनि प्रष्ट भइनँ । र, सोध्दा पनि सोधिनँ कहिल्यै ।

तर, साँझ झमक्क परेपछि जब हातमा चाबीको झुत्तो बोकेर ऊ यो कार्यस्थल बन्द गर्न तम्सिन्थ्यो, तब मैले बुझ्नै पथ्र्यो कि यो उसको बास बस्ने ठाउँचाहिँ होइन । अनि घुमाउरो भर्‍याङमा खुट्टा खोच्याउँदै ऊ ओर्लिन्थ्यो । म पनि सँगसँगै ओर्लिन्थेँ । त्यसपछि ऊ कता लाग्थ्यो ? त्यो पनि मैले कहिल्यै सोधिनँ ।

तर, मचाहिँ त्यही गल्लीबाट अझै भित्र पस्थेँ र आफ्नै डेरामा जान्थेँ ।

मेरो त्यही डेरा, जहाँ छोरी प्रज्ञाको जन्म भएको थियो, वामपन्थी नेता द्रोणाचार्य क्षेत्री, मूर्धन्य स्रष्टा गुमानसिंह चाम्लिङ, प्रिय गायक अरुण थापा र गीतकारद्वय ज्ञानेन्द्र गदाल र बुद्धवीर लामाले जहाँ धेरै पटक पाइला टेकेर मलाई कृतकृत्य तुल्याएका थिए ।

त्यही डेरा, जहाँ बसेर मैले रातीराती त्रिचन्द्र कलेज धाएर स्नातक भएँ, ठाकुर गौतम जस्तो सहृदयी मित्र कमाएँ, लोक सेवा पास गरेँ र राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको पाँचौँ तहको जागिरको तगारो नाघेर निजामती सेवाको शाखा अधिकृत भएर नयाँ जिन्दगीको बाटो समातेँ ।

२०४६ को दोस्रो त्रैमासदेखि म जागिरकै कारणले ‘आरोहण’मा आरुढ भइरहन सकिनँ । र, अघोषित रूपमै ‘आरोहण’बाट टाढाटाढा हुँदै गएँ ।

हो, त्यसरी खुट्टा खोच्याउँदै भर्‍याङबाट भुइँमा आइपुगेको जीवन कतै जान्थ्यो, अरू साथीहरूको हुलमा मिसिएर र म त्यही डेरामा जान्थेँ, जहाँ मेरी धर्मपत्नी लक्ष्मीले मेरो प्रतीक्षा गरिरहेकी हुन्थिन् ।

पछि खै के के भएर हो कुन्नि, हाम्रो नाटक मण्डलीको नाम ‘आरोहण शनिबार’ बनाइयो । त्यसमा आबद्ध हामी सबैको परिचयपत्र बनायो उही जीवनले । कार्ड हातमा परेपछि म त हेरेको हेर्‍यै भएँ । त्यति सुन्दर परिचयपत्र नेपालमा मैले कहीँ कतै देखेकै थिइनँ । प्लास्टिकको कार्डमा त्यस्तो शानदार परिचयपत्रको डिजाइकर्ता पनि उही जीवन नै थियो ।

मलाई पनि निकै कुरा जानेको छु जस्तो लाग्थ्यो जीवनलाई भेट्नुअघिसम्म । तर, जीवनलाई भेटेपछि मेरो भूमिकामा ठूलो परिवर्तन आयो । म बोल्न छाडेर सुन्न मात्र थालेँ । उसको अध्ययन पनि उस्तै गहिरो थियो । मैले नामै नसुनेको दार्शनिकहरूको पनि कुरा गथ्र्यो ऊ ।

जे. कृष्णमूर्तिको नाम मैले जीवनकै मुखबाट सुनेको थिएँ पहिलो पटक ।

आफ्नै समवयी साथी यो जीवन आचार्य नामक प्राणी मेरालागि सधैँ रहस्यमयी भएर रह्यो । वास्तवमै जीवनले नजानेको केही थिएन । सानो स्वरमा विस्तारै बोल्थ्यो तर मान्छेलाई बाँध्ने अचम्मको ताकत थियो, उसको ज्ञान र वक्तृत्व कलामा ।
उसको ‘अर्थात्’ नामको स्तम्भ उस्तै चर्चित थियो । देशान्तर साप्ताहिकको अन्तिम पृष्ठमा ठाडो गरी आधा भागमा छापिने उसको उक्त स्तम्भ पढ्नका लागि त पत्रिकाको लुछाचुँडी नै हुन्थ्यो । अनौठा कुरा लेख्थ्यो ऊ सधैँ ।

त्यसबेलाको चर्चित भारतीय पत्रिका ‘कादम्बिनी’मा छापिने राजेन्द्र अवस्थीको कालजयी स्तम्भ ‘कालचिन्तन’ जस्तै लाग्थ्यो मलाई उसको अर्थात् पनि । उसको लेखनमा कथात्मकता वा प्रसङ्गको तादात्म्य हुँदैनथ्यो बरु हुन्थ्यो प्रत्येक वाक्यमा सुक्तिमयताको जादू हुन्थ्यो । उसका प्रत्येक वाक्य नै धनुषबाट छुटेका तीर जस्ता तीखा र धारिला हुन्थे ।

म आफैँ पनि सानोसानो आकारको लेखक नै भइसकेको अवस्था थियो त्यो । उसबेलाका कविवर र अहिलेका राष्ट्रकवि माधव घिमिरे, गुमानसिंह चाम्लिङ, डा. चूडामणि बन्धु जस्ता दिग्गज व्यक्तित्वहरूले समेत पत्याएर शानदार भूमिका लेखिदिइसकेको कवि थिएँ त्यही बेला पनि म । तर पनि जीवनलाई जिस्क्याउने सोच बनाउन सक्दिनथेँ कहिल्यै ।

आखिर यो मान्छे कसरी यस्तो लेख्न सक्छ ? जीवनको दुब्लो–पातलो शरीर र खुट्टामा रहेको कमजोरी सबैलाई हेर्दै म सोचिरहन्थेँ मात्र । के ऊ सानैमा पोलियोग्रस्त भयो ? वा पछि नै कुनै कारण परेर खुट्टा खोच्याउँथ्यो ?

तर, यो कुरो पनि मैले कहिल्यै सोधिनँ ।

जीवन जहाँ, जे र जस्तो अवस्थामा भेटियो, त्यस्तै नै सर्लक्क स्वीकार गर्‍यो मेरो व्यक्तित्वले । उही ‘आएज इट इज, ह्वेर इट इज’को शर्तमा लिलाम सकार गरेको गाडी जस्तै । अर्थात् मेरालागि जीवन एक प्रश्नरहित मान्छे बन्यो ।

ऊ जिस्केको, रमाएको वा अन्य रसरंगका कुरा गरेको पनि मलाई कहिल्यै थाहा भएन । सधैँ शान्त, धीर र गम्भीर मात्र भेटियो जीवन र त्यसैमा अर्थात् उसैको ढर्रामा सधैँ बाँधिराख्यो हामीलाई ।

रमण घिमिरे, केदार शर्मा, राजेन्द्र शलभ, कृष्ण धरावासी, विष्णुविभू दाइ, वियोगी बुढाथोकी, सीताराम उप्रेती, मित्रलाल पंज्ञानी, मानसिंह थुलुङ, दुबसु क्षेत्री, बुद्धवीर लामा, दिनेश सुब्बा, प्रेमराजा महत, ज्ञानेन्द्र गदाल, गोकुलप्रकाश पौडेल जस्ता धेरै नै निकटतम् दाइ–भाइ र मित्रहरू हुनुहुन्थ्यो त्यो बेला पनि मेरा ।

ती सबैसँग गम्भीर कुराहरू पनि हुन्थे र एकैछिन् पछि हामी हाँसो–ठट्टामा पनि उत्रिन्थ्यौँ । तर, जीवन नै एक मात्र यस्तो मित्र थियो, जोसँग कहिल्यै हँसीमजाक भएन । सधँै कर्मशील, धीर र गम्भीर मुद्रामै चिनियो र त्यही परिचय कायम राखेरै गयो ऊ ।

अत्यन्तै सिर्जनशील थियो जीवन । फ्रान्सेली केन्द्रमा हामीले नै देखाएको एउटा विदेशी नाटकको नेपाली रूपान्तरणको मञ्चन हुँदै थियो । अकस्मात् दर्शकदीर्घाको पछाडिपट्टिबाट पो पात्रहरू बोल्न थाले ! दर्शक बीचमा परे र उनीहरूका अगाडि र पछाडि दुवैतिर रङ्गमञ्च खडा भयो अकस्मातै । कहिले अगाडिका पात्रहरू बोल्छन् र सिधै अगाडि हेरिन्छ । कहिले पछाडिका पात्रहरू बोल्छन् र दर्शकले पछाडि फर्किएर हेर्नुपर्छ ।

नाटकीकृत दृश्यको यस्तो संयोजन यसभन्दा अघि मैले कहिल्यै पनि देखेकै थिइनँ । र, मेरो विचारमा यो जीवन र सुनिलकै सिर्जनशील दिमागको उपज थियो । हैजाग्रस्त ‘मदन’लाई रङ्गमञ्चमा निकाल्दा सुरुवालको पछाडिपट्टि पाकेको केरा दलेर दृश्यलाई वीभत्स बनाउने र आमाको आशौचको बेलामा रहेको ‘मदन’लाई बरखी बारेको सेतो लुगामा निकाल्ने निर्देशक र नायकसमेत म आफैँ थिएँ– २०३८/ण्३९ सालतिर झापामा ।

पछि मैले काठमाडौंको चर्चित ‘मुनामदन’ पनि हेरेँ । नारायणगोपालको स्वरलहरीमा सजिएको त्यो नाटक लोकप्रियताको उचाइमा पनि पुग्यो । तर, त्यसका निर्देशकले पनि मैलेजतिको पनि बुद्धि पुर्‍याएको देखिएन । र, आफ्नो निर्देशकीय खुबी सम्झिएर म आफैँ दंग परेको थिएँ ।

तर, जब जीवनले हामीलाई समेत थाहा नदिई दोहोरो रङ्गमञ्च देखायो, म त हेरेको हेर्‍यै भएँ । मैले त कल्पना पनि गरेको रहेनछु– यस्तो पनि गर्न सकिन्छ भन्ने ।

जीवनले जे जति गर्न भ्यायो, अत्यन्तै ‘फिनिसिङ’का साथ गर्‍यो ।

अनि जागिरले मलाई काठमाडौंबाहिरै राख्न थाल्यो । म त कहिलेकाहीँ मात्र झुल्किने पाहुना बनेँ काठमाडौंको । आएको बेला पनि को कता, को कता हुनाले ‘आरोहण’को औपचारिक भेटघाट र मिटिङबाट पनि ओझेल पर्दै गएँ म ।
अकस्मात् एक दिन सुनेँ, जीवन त बित्यो रे !

मनले पत्याएन ।

जीवन कसरी बित्न सक्छ ? लोकप्रियताको शिखरमा ‘आरोहण’ गरेर सबैलाई आफ्नो बनाउँदै गएको मान्छे कसरी यति चाँडै बित्न सक्छ ?

बित्न मिल्छ ?

जीवनको मृत्यु मेरालागि पूरै ‘बेरुजु’ थियो । त्यो पनि असुलउपर गर्नुपर्ने खालको ‘बेरुजु ।’ अत्यन्तै चर्को ‘बेरुजु ।’ कुनै सङ्गति नै नभएको ‘बेरुजु ।’

औडाहा भयो र श्रीमतीलाई सुनाएँ, ‘मेरै उमेरको एउटा साथी मरेछ आज ।’

उनले पनि दिक्क मान्दै भनिन्, ‘तर पनि मरेको मान्छेसँग आफूलाई दाँज्न हुन्न रे ! अशुभ हुन्छ ।’

लक्ष्मीलाई केही पनि भनिनँ बरु आफूले आफैँलाई भनेँ, ‘केचैँ शुभ भएको छ र आज ? के जीवनको मर्ने बेला भएको थियो र ?’

अकस्मात् आँखा भरिएर आए अनि जीवन नै खस्यो आँखाबाट तप्प तप्प ।

अनि धेरै बेरपछि बल्लबल्ल श्रीमतीलाई भनेँ, ‘लक्ष्मी, जीवनसँग दाँज्न मिल्ने मेरो उमेरबाहेक अरू केही पनि छैन । त्यही भएर उमेर दाँजेको । अरू क्षेत्रमा त म कसरी दाँजिन सक्छु र ऊसँग ?’

र, हाम्रो प्रिय मान्छे त्यही जीवन आचार्य अन्ततः एउटा तारा भयो । हाम्रो हृदयाकाशमा टिमटिमाइरहने एउटा सुनौलो तारा भयो ऊ ।

र, उसका शेष स्मृतिहरू नै कसैको बाँच्ने सहारा भयो ।

तिमी जहाँ रहे पनि, जस्तो भए पनि, सधैँ सुखी हुनू है जीवन !

सत्ते, तिमीलाई ‘श्रद्धाञ्जलि’ भन्न त अहिले पनि मनले मानिरहेकै छैन ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन १८, २०७७ २२:०२