दलहरूले किसान शहिद भीमदत्तको नाम बेचे, तर सपना अधुरै

A+ A A-

भीमदत्त पन्त, नेपाली किसान आन्दोलनका शहिद । ‘कि त जोत हलो, कि त छोड थलो, यदी होइन भने अब छैन भलो’ भन्दै सशक्त रूपमा किसान आन्दोलन गरेका विद्रोही किसान नेता पन्तको शनिबार स्मृति दिवस ।

पन्तलाई तत्कालीन शासकले फाँसीमा चढाएको ६८ वर्ष पुगेको छ । पन्तको ६८औँ स्मृति दिवस शनिबार मनाइँदैछ । सोही सम्झनामा शहिद भीमदत्त स्मृति प्रतिष्ठानले स्मृति दिवस मनाउँदै आएको छ ।

केही वर्ष यता प्रतिष्ठानले नियमित रूपमा कार्यक्रम गर्दै आएको छ । प्रतिष्ठानले लामो समयदेखि शहिद पन्तको स्मृति दिवस मनाउँदै आएको भए पनि १८ फागुन २०७२ मा मात्रै प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली नेतृत्वको सरकारले औपचारिक रूपमा भीमदत्त पन्तलाई शहिद घोषणा गरेको थियो ।

विशेषगरी नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूले भीमदत्त पन्तलाई आफ्नो आदर्श मान्दै आएका छन् । कम्युनिस्ट पार्टीकै नेतृत्वमा धेरै पटक सरकार बने । तत्कालीन एमाले नेतृत्वको सरकारले नै उनलाई शहिद घोषणा पनि गर्‍यो । तर, उनका मुद्दा भने जानेकोनजाने जस्तै गर्‍यो । अहिले उनको योगदानलाई दलहरूले उपेक्षा गरेकाे यहाँका बासिन्दा बताउँछन् ।

पन्त किसान नेता मात्रै थिएनन्, समाजवादी आन्दोलनको नेतृत्वकर्ता पनि थिए । जसकारण तत्कालीन सरकारले घाँटी रेटेर उनको हत्या गरेको थियो । ‘ठालु खाना आलु, गरिब खाना बासमती’ भन्ने नारासहित ‘तमसुक च्यात भकारी फोड’ अभियान चलाएका पन्त नेपाली किसान आन्दोलनको गाथामा समेटिएको एउटा महत्त्वपूर्ण विद्रोही नाम हो।

‘जसको जोत उसको पोत, किसान जिन्दावाद, जनताको राज जिन्दावाद’ भन्दै जनताका लागि शासकविरुद्ध संघर्ष गर्दागर्दै रेटिन पुगेका पन्तलाई अहिले उपेक्षा गरिएकोमा किसान निराश छन् ।

को हुन् भीमदत्त ?

नेपाली किसान आन्दोलनका महान शहिद पन्त तत्कालीन घटाल गाविस-१ (हाल अमरगढी नगरपालिका-२) कारीगाउँमा १० मंसिर १९८३ मा बुबा तारनाथ पन्त र आमा सरस्वती पन्तको कोखबाट भएको हो ।

उनी मध्यम किसान परिवारमा जन्मिएका थिए । ५ वर्षको उमेरमै आमा गुमाएका पन्तको बाल्यकाल कारी गाउँमै बित्यो । पछि उनलाई सीमावर्ती भारतीय भूमि सिगाईमा आफन्तको संरक्षणमा अध्ययनका लागि पठाइयो ।

त्यसैबेला भारतमा स्वतन्त्रता संग्रामको राँको दन्किरहेको थियो भने अर्कातर्फ नेपालमा दशरथ चन्दलाई फाँसी दिइएको घटनाले पश्चिमसम्मै हलचल ल्याएको थियो । त्यसको असर विद्रोही स्वभावका पन्तमा नपर्ने कुरै भएन । १५ वर्षको उमेरमा १९९८ सालमा म्याट्रिक (हाल एसईई) पास गरी नेपाल फर्केका पन्तले डडेल्धुराको विरखान, सोरठ र रूपालमा संस्कृत पाठशाला खोले।

थप अध्ययनका लागि २००१ मा भारत पुगेका पन्त भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामको लडाइँमा होमिँदा पक्राउ परे। उनी १८ महिना इलाहावाद जेलमा बसे। भारतीय जेलबाट रिहाइ भएपछि राजनीतिक चेतनाले भरिएका पन्त नेपाल फर्के र कमान्डर रूपसिंह सिजापती, शेखर शर्मा र गौरीलालको राणाविरोधी सशस्त्र आन्दोलनमा सहभागी भए ।

२६ पुस २००७ मा डडेल्धुरालाई मुक्तिसेनाले कब्जामा लिएपछि पन्त गभर्नर बने। देशमा प्रजातन्त्र आए पनि राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा देखापरेका असमानता कायमै रहेकाले यसविरुद्ध आफ्नै नेतृत्वमा उनले आन्दोलन सुरु गरे।

२००८ मा ‘किसान राज जिन्दावाद, शोषक सामन्त मुर्दावाद’ र ‘कि त जोत हलो कि त छोड थलो यदि होइन भने अब छैन भलो’ भन्ने नाराका साथ किसानका पक्षमा वकालत गरे । त्यस्तै, बेलौरीमा बैंक लुट्दा कब्जा गरेको पैसा सेनालाई तलबका रुपमा दिएर बाँकी पैसा कमैया र हलियालाई सहयोग गरे।

‘बम्बै जाने रेलगाडीमा दिल्लीको माल आयो, गरिबका दिन आया ठालुको काल आयो,’ उनको चर्चित गीत थियो । उनका गीतमा सुगन्ध र देशप्रेम छ । पन्त गरिबलाई ठालुको कब्जाबाट मुक्त गराउने अभियानमा थिए ।

दक्षिण भारत पन्जाबका एक विद्वान् कृष्ण स्वामी एंगर योजनाकार थिए । गर्बु थारू र लवरा थारू मन्त्री थिए । भान्सामा दलितलाई सहभागी गराउन थाले। जाली तमसुक बनाउने र श्रम शोषण गर्ने ठालुलाई कारबाही गर्न थाले ।

उनीहरूलाई दलितको भान्सामा खाना खान लगाउँथे। यस व्यवहारबाट कुँडिएका ठालु उनलाई पागल भन्थे। पछि पन्त आफंै पनि ठालुलाई परिचय दिँदा ‘पागल पन्त’ भन्थे।

कसरी गरे आन्दोलनको सुरुवात ?

गरिबको संगठन बनाउन पन्त गाउँगाउँमा जान्थे। सुदूरपश्चिम र कर्णाली प्रदेशका अधिकांश जिल्लामा भ्रमण गर्दा गरिबले नुनसमेत खान नपाएको थाहा पाएर उनले नुन आन्दोलनको घोषणासमेत गरे ।

२००९ सालमा सुदूरपश्चिममा नुनको हाहाकार भएको बेला ब्रह्मदेव मन्डीमा नुन गोदाममा लुकाएको चाल पाए । आफ्नो नेतृत्वमा हजारौंको संख्यामा शोषित, पीडित किसान, दलित र जनजातिको भेला गराई गोदाममा लुकाइएको सयौं क्विन्टल नुन र खाद्यान्न कब्जा गरी जनतालाई वितरण गरे।

यस अभियानले जनतामा ठूलो प्रभाव पर्न गयो भने भन्सारमा हाकिम रहेका सुब्बा जयदेव भट्ट, डिट्ठा धर्मसिंह रावल, सुवेदार जोगराज ऐरविरुद्धको सशक्त कारबाहीले आन्दोलनलाई थप ऊर्जा थप्ने काम गर्‍यो ।

त्यस घटनामा डिट्ठा धर्मसिंह रावललाई बोरामा बाँधेर महाकाली नदीमा फ्याँकिएको थियो । नुन पाएको दिन गरिबले उनको भव्य स्वागत गरेका थिए । यही बेला गड्डाचौकी भन्सारमा उनलाई समातियो र हातखुट्टा बाँधेर नेपालगन्ज पुर्‍याइयो। तर, उनले भागेर ज्यान बचाए । त्यसपछि उनी कञ्चनपुर आए । धेरै जनालाई महाकालीमा फाले । उनले घरमा पनि बुबासँग भएका तमसुक जलाइदिए । बडाहाकिम मोहनबहादुर सिंहलाई हटाएर आफू बडाहाकिम बने । क्रान्तिमा सहयोग गर्नेहरूलाई कर्मचारी बनाए । उनले ४ महिनासम्म शासन चलाए ।

कस्ता दुःख भोगे ?

क्रान्तिमा लागेकाले पन्त घरको काममा समय दिन सक्दैनथे। गाउँका सबै ठालु उनको विरुद्धमा थिए । उनलाई कति बेला कसले मार्छ भन्ने डर थियो । घरको जिम्मेवारी पत्नी पार्वती पन्तकै हुन्थ्यो । उनका दुई छोरा थिए । बिरामी पर्दा उपचार गर्न नसकेर पाँच वर्षमा जेठो र अढाइ वर्षमा कान्छो छोराको मृत्यु भयो ।

त्यसपश्चात् पनि घरको प्रवाह नगरी क्रान्तिमै लागिरहे। दुवै छोराको मृत्युपछि पार्वती पन्तको आग्रहमा महता क्षेत्रीकी छोरीसित उनले अर्को विवाह गरे। कान्छी श्रीमतीबाट छोरी जन्मिइन्। ७/८ वर्षकै उमेरमा उनको पनि मृत्यु भयो।

पन्तका विरोधी र पारिवारिक समस्या बढ्दै गए तर क्रान्तिबाट विचलित भएनन्। उनले गरिबको पक्षमा बोलेको र दलितको घरमा खाएको कसैलाई पनि मन परेको थिएन । यही बेला अन्यायविरुद्ध संगठित भई लड्ने उदघोषसाथ २ वैशाख २००९ मा डडेल्धुराको घटालथानमा लाग्ने बिसु मेलामा सबै भेला भए । गाउँका ठूला ठालुलाई अनिवार्य उपस्थित हुन उर्दी जारी गरे । सबैलाई दलितको हातको पानी खान लगाए।

किसान विद्रोहलाई दबाउन भारतीय शासक

पन्तको नेतृत्वमा किसान आन्दोलनले ठूलो रूप लियो। विद्रोहलाई दबाउन नसक्ने अन्तिम निष्कर्ष निकाल्दै सरकारले भारतीय शासकलाई गुहार्यो। भारतीय शासकले भारतको लखनउबाट भारतीय सैनिकलाई नेपालमा पठायो।

नेपाली सेनाका तत्कालीन सेनापति किरणशमशेर र भारतीय फौज नेतृत्व कमान्डले पन्तको हत्या गर्ने योजना बनाएर नेपाल प्रवेश गरे। भारतीय सेना र पन्त नेतृत्वको किसान जनसेनाबीच कैलालीको बेदाहामा दोहोरो भिडन्त भयो।

धेरै सेना मारिए। तत्काल किसान विद्रोह छापामार युद्धमा बदलियो र दुवैबीच ठाउँठाउँमा भिडन्त भयो । यसै क्रममा भारत सरकारले थप भारतीय फौज नेपालमा पठाउने निर्णय गर्‍यो ।

यता, मातृका कोइराला नेतृत्वको सरकारले पन्तको टाउको काटेर सरकारलाई बुझाउने व्यक्तिलाई भारतीय ५ हजार रुपैयाँ र एउटा बन्दुक पुरस्कार दिने घोषणा गर्‍यो ।

बुडर पुगेर हामजाली मगरको घरमा आश्रय

चारैतिर भारतीय सेनाले घेरको र वर्षाका कारण भाग्न र प्रतिकार गर्न कठिन थियो । तैपनि, उनी त्यहाँबाट भागेर बुडर पुगे । र, हामजाली मगरको घरमा आश्रय लिई बसे । ठालुले उनको आश्रयस्थल पत्ता लगाए ।

आश्रय लिएर बसेको सातौँ दिन उनका मीत लालबहादुर थापालगायतको टोली त्यहीँ पुग्यो । त्यतिबेला उनी खाना खाँदै थिए । उनी सम्भावित खतराको महसुस गरेर भाग्ने योजना बुन्दै थिए । घरको आँगनबाट थापाले भने, ‘मीतज्यू, हजुरलाई सहयोग गर्न आएको छु । घर बाहिर निस्कनुहोस् ।’

पन्तलाई थापाले सरकारी सिन्दुर पहिरिए पनि ‘मारी त हाल्दैनन् कि’ भन्ने लाग्यो । र, उनी ढोका खोलेर बाहिर निस्किँदै थिए, थापाले पन्तको छातीमा गोली हानिहाले । पन्त ढले । उनले निकै ठूलो स्वरमा ‘शोषक सामन्त मुर्दावाद, किसान राज जिन्दावाद’ को नारा लगाएर प्राण त्यागे।

तैपनि भीमबहादुर दयालले खुकुरीले पन्तको गर्दनमा प्रहार गरे । पन्तको शरीरबाट टाउको अलगियो। त्यो समूह उनको टाउको बोकेर डडेल्धुराको सदरमुकाम खलंगातिर लाग्यो ।

पन्तको टाउको बोकेको समूह १८ साउन २०१० मा खलंगा पुग्यो । यसपछि त्यहाँ ठूलाठालुले भोजभतेरसहितको विजय उत्सव मनाए । तर, शोषित, किसान र गरिब शोक तथा चिन्ताले छटपटाएका थिए ।

विजय उत्सव मनाउनले खलंगा बजारस्थित गौडा गोश्वारा अगाडिको भैरव मन्दिरनेर बाँसको लिंगो गाडे । उनीहरूले पन्तको टाउको त्यही लिंगोमा झुन्ड्याउँदै ‘हाम्रा विरुद्धमा धाबा बोल्ने, देशद्रोही र राजद्रोह गर्नेको हविगत यस्तै हुन्छ’ लेखिएको पोस्टर राखे।

पन्तको टाउको ३ दिनसम्म प्रदर्शन गरी आमजनतामा आतंक फैलाइयो । लालबहादुर थापाले ५ हजार भारतीय रुपैयाँ पाए । तर, सरकारले २० साउनमा ‘गल्लेकको जंगलमा सेना र प्रहरीसँग भिडन्तमा देशद्रोही, राजद्रोही र आतंकारी भीमदत्त पन्त मारिएको’ समाचार सार्वजनिक गर्‍यो ।

तर, २४ साउनमा ‘नेपाल पुकार’ साप्ताहिकले समाचारको खण्डन गर्दै ‘सरकारी सेना र प्रहरीसँग दोहोरो भिडन्तमा नभई सरकारी हत्यारा भिजिलान्तेले षड्यन्त्रपूर्वक हत्या गरेको’ सत्यतथ्य खबर प्रकाशित गर्‍यो।

टाउको प्रदर्शनीमा राखिएको ३ दिनपछि पन्त पत्नी पार्वतीदेवी र भाइ धर्मदेव पन्तलगायतका आफन्त उनको शव माग्न सदरमुकाम खलंगा पुगे । बडाहाकिम मोहनबहादुर सिंहसँग भेट गरी अन्त्येष्टि गर्न शव माग्दा उल्टै हप्की खाए ।

निकै अनुनयविनय गरेपछि ३१ वटा सर्तमा पार्वतीदेवीलाई सहीछाप गराएर पन्तको टाउको दिइयो। भाइ धर्मदत्त पन्तले दाजुको काटिएको टाउको बोकी अमरगढी-३ मा रहेको घटाल बाबाको मन्दिर छेउमा रहेको मसान घाटमा लगी अन्तिम संस्कार गरे।

पन्तले उठाएका विषयको सम्बोधन कहिले ?

शहिद पन्तको नाम प्रयोग गरेर जनताको भोट तानियो । तर, उनले उठाएका मुद्दालाई कसैले पूरा गर्न तिर नलागेको यहाँका स्थानीय बताउँछन् ।

उनको मृत्यु भएपश्चात पनि उनकै नाम जोडेर उनका परिवारका सदस्यलाई पार्टीमा भित्र्याएर जनताको भोट तान्न सफल भए विभिन्न पार्टीहरू । तर, उनको सपना भने अहिलेसम्म पूरा हुन सकेको छैन ।

कांग्रेसदेखि कम्युनिस्टसम्मले भीमदत्तको नाममा राजनीति गरेको तर, उनले उठाएका विषयको सम्बोधन कुनै पनि पार्टीले नगरेको शहिद भीमदत्त पन्त स्मृति प्रतिष्ठानका केन्द्रीय अध्यक्ष लोकराज पन्तले बताए ।

‘भीमदत्तको नामलाई सबै पार्टीले उपयोग मात्रै गरे,’ उनले भने, ‘तर उहाँले पठाएका विषयको सम्बोधन कसैले पनि गरेनन् ।’

विशेषगरी नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहले भीमदत्त पन्तलाई आफ्नो आदर्श मान्दै आएका छन् । कम्युनिस्ट पार्टीकै नेतृत्वमा धेरै पटक सरकार बने । तत्कालीन एमाले नेतृत्वको सरकारले नै उनलाई शहिद घोषणा पनि गर्याे। तर, उनका मुद्दा भने जानेको नजानेजस्तै गर्‍यो ।

‘भीमदत्त आर्दश बस्ती’ घोषणामै सीमित

अमरगढी सरकारले शहिद भीमदत्त पन्त जन्मेको गाउँलाई ‘भीमदत्त आर्दश बस्ती’ का रुपमा विकास गर्ने घोषणा गरेको थियो। कारीगाउँमा रहेको पन्तको घरमा सङ्ग्रहालय राखिने भनेर आदर्श बस्ती निर्माण कार्य सुरु भए पनि त्यसको काम अगाडि बढेको छैन ।

कञ्चनपुरको बेलौरी र ब्रह्मदेवमा गरेको सशस्त्र आन्दोलनमा प्रयोग भएका हतियारको पनि खोजी गरी सङ्ग्रहालयमा ल्याउन आवश्यक अनुसन्धान गरिने अमरगढी नगरपालिकाले घोषणा गरे पनि त्यो घोषणा घोषणामै सीमित छ ।

भीमदत्तको हत्या भएको स्थल डडेलधुरा र डोटी सिमानाको गलेकमा रहेका भीमदत्त पन्तसँग सम्बन्धित वस्तु पनि सङ्ग्रह गरिने र पन्तको जन्मस्थल कारीगाउँमा सङ्ग्रहालयसँगै घरबास (होमस्टे) पनि शुरु गरिने भनेपनि काम अघि नबढ्दा स्थानीय चिन्तित छन्।

प्रवेशद्वार निर्माण अलपत्र

किसान नेता शहिद भीमदत्त पन्तको जन्मथलो डडेल्धुराको अमरगढी नगरपालिका-२ कारीगाउँ जाने मुख्य प्रवेशद्धारको निर्माण कार्य ६ वर्षदेखि अलपत्र परेको छ ।

शहिद पन्तको जन्मथलो कारीगाउँमा आर्थिक वर्ष २०६९/७० देखि शहिद भीमदत्त स्मृति प्रतिष्ठानले सो प्रवेशद्धार निर्माणको काम सुरु गरिएकाे हाे । तर, अहिले प्रवेशद्धार निर्माणको काम अलपत्र परेको छ ।

नेपाल पर्यटन बोर्डको २ लाख, अमरगढी नगरपालिकाको १ लाख सहयोग र शहिद भीमदत्त स्मृति प्रतिष्ठानको ५० हजार गरी जम्मा ३ लाख ५० हजारको लागतमा प्रवेशद्धार निर्माण कार्य सुरु भएको थियो ।

आर्थिक स्रोत कहिँकतैबाट नजुटेपछि निर्माण कार्य रोकिएको शहिद भीमदत्त स्मृति प्रतिष्ठानका कार्यवाहक वरिष्ठ उपाध्यक्ष उमेशप्रसाद भट्टले जानकारी दिए ।

‘हामीले यहाँ प्रवेशद्धार निर्माण गरिरहेका थियौँ,’ उनले भने, ‘बीचमा कहिँकतैबाट आर्थिक सहयोग भएन र बिचमै निर्माणको काम रोकियो ।’

प्रवेशद्धारमाथि भीमदत्तको शालिक बनाउने योजना रहेको भए पनि आर्थिक अभावले गर्दा पूरा काम हुन सकेको छैन । अमरगढी नगरपालिकाले शहिद पन्तको जन्मथलो कारीगाँउलाई आदर्श बस्तीका रूपमा विकास गर्दै जाँदा ६ वर्ष अगाडि सुरु भएको प्रवेशद्धारको निर्माण सक्दो चाँडो हुनुपर्ने स्थानीयको माग छ ।

भीमदत्त आर्दशबस्तीका नाममा नगरपालिकाले विभिन्न कार्यक्रम ल्याएको भए पनि भीमदत्त पन्तको प्रवेशद्धारको अवस्था ६ वर्षदेखि निर्माणधीन अवस्थामै रहेको स्थानीय डम्मरुदेवी पन्तले बताइन् ।

स्थानीय तहमा स्थानीय सरकार आइसके पनि प्रवेशद्धार निर्माणमा कसैले चासो नदिएको उनको भनाइ छ । उनले निर्माण सुरु भएको ६ वर्ष बितिसक्दा पनि प्रवेशद्धार निर्माण हुन नसक्नु दुःखद भएको उनको बताइन् ।

‘भीमदत्तको नामबाट यो बनेको हो । अहिलेसम्म पनि काम अधुरै अवस्थामा छ । यही बाटो भएर यताउता जाने मान्छेले पनि अधुरै काम देख्छन्,’ उनले भनिन्, ‘यो समयमै बनिदिएको भए हामीलाई पनि खुसी लग्थ्यो । आहा! भीमदत्तको बस्तीमा राम्रो गेट बनेको छ भनेर नाम पनि हुन्थ्यो ।’

नगरप्रमुख ओझा भन्छन्, ‘आफूले गरेको प्रतिबद्धता पूरा गर्छु’

भीमत्तद पन्तको जन्मस्थान कारीगाउँदेखि लिएर सिंगो अमरगढी-२ लाई नै आफूले भीमदत्त आर्दशबस्तीको रूपमा घोषणा गरेकोले आफूले गरेको प्रतिबद्धता पूरा गर्ने अमरगढी नगरपालिकाका नगरप्रमुख विशेश्वरप्रसाद ओझाले जानकारी दिए ।

‘हामीहरूले काम गरिरहेका छौँ । काम पूर्ण रूपमा सम्पन्न नभएकोले बाहिर देखिएको छैन्,’ उनले भने ‘काम भित्रभित्र भइरहेको छ । यस वर्ष पनि हामीले भीमदत्त आदर्श बस्तीका लागि ७० लाख बजेट विनीयोजन गरेका छौँ ।’

किसानको पक्षमा वकालत गरेका पन्तको भूमिका नेपाली समाजमा अतुलनिय रहेको उनको भनाइ छ । ‘यसअघि प्रवेशद्धारदेखि लिएर संग्रहालय बनाउने र आदर्श बस्तीका लागि काम गर्न टेण्डर आह्वान गरेका थियौँ । टेण्डर स्वीकृत गर्ने समयमा यहाँका निर्माण व्यवसायीका बीचमा मिलेमतो देखिएकोमा टेण्डर रद्ध भएकोमा यो वर्ष पुनःटेण्डर आह्वान गरेका थियौँ । त्यहीँ भएर काम केही ढिलो सुरु भएको छ,’ उनले भने ।

चलचित्र ‘भीमदत्त’

किसान नेता पन्तको जीवनमा आधारित चलचित्र ‘भीमदत्त’ बनाइएको छ । ‘भीमदत्त’ लाई नवल खड्काले निर्माण गरेका हुन् । चलचित्रलाई हिमग्याप लामा (टासी) ले निर्देशन गरेका हुन् ।

२०७१ सालमा उक्त चलचित्र रिलिज भएको थियो । चलचित्र भीमदत्त पन्तले सुदूरपश्चिममा चलाएकाे किसान आन्दोलन, उनकाे हत्या कसरी गरिएकाे थियाे विषयमा केन्द्रीत भएर बनाइएकाे छ । ‘भीमदत्त’मा नवल खड्का, सुमिना घिमिरे, निशा अधिकारी, श्रीराम पुडासैनीलगायतको अभिनय रहेको छ । चलचित्र भीमदत्तको गाउँमा छायाँकन गरिएको थियो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १७, २०७७ १५:३६