धार्मिक कट्टरपन्थीको सनकले जन्माएको धर्मकथा

A+ A A-

मुस्लिम कट्टरपन्थी नेता टर्कीका राष्ट्रपति रिसेप तैयप एर्दोआनले १९९४ मा इस्तानबुलको मेयर हुँदा सार्वजनिक रूपमा नै मस्जिद आफ्नो ब्यारेक भएको अभिव्यक्ति दिए । उनको यो अभिव्यक्ति उनकै लागि महँगो सावित भयो ।

मुस्तफा कमाल पाशाले निर्माण गरेको धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र टर्कीमा मुस्लिम कट्टरपन्थी नेता एर्दोआन सन् १९९९ मा इस्लामिक भावना भड्काएको आरोपमा जेल परे । मुस्लिम कट्टरपन्थी भएकै कारण उनले सन् २००१ मा खोलेको जस्टिस एन्ड डेभलपमेन्ट पार्टी (एकेपी) लाई सत्तामा आउन नदिन टर्कीको सेनाले चार पटकसम्म हस्तक्षेप गरेको थियो । २००३ मा टर्कीको प्रधानमन्त्री बनेका एर्दोआन यतिबेला टर्कीको शक्तिशाली राष्ट्रपति छन् ।

उनले यही शक्तिका कारण नै टर्कीमा इस्लामिक गतिविधिलाई तीव्र रूपमा अघि बढाइरहेका छन् । जसप्रति टर्कीका जनताको ठूलो हिस्सा विपक्षमा रहँदै आएको छ भने सन् २०१६ मा एर्दोआनको सत्ता ढलाउनका लागि भएको ‘कु’ को प्रमुख पाटो पनि उनको मुस्लिम कट्टरता नै थियो ।

युरेसियन देश टर्कीलाई सन् १९२० को दशकबाट नै धर्मनिरपेक्ष देश बनाइएको भए पनि एर्दोआन सत्तामा आएपछि धर्म निरपेक्ष र इस्लामिक राष्ट्र के हुने भन्ने मुद्दा चर्को रूपमा उठिरहेको छ । एर्दोआनले जुन राष्ट्रवादी छवि निर्माण गरेका छन्, त्यसका पछि रूढिवादी मुसलमानको समर्थन नै हो ।

मुस्तफा कमाल अतातुर्कले अटोमन साम्राज्यबाट टर्कीलाई एक राष्ट्रको रूपमा पहिचान दिलाउँदा उनले भनेका थिए, ‘यहाँ जो बस्छ, ऊ टर्किस र धर्मनिरपेक्ष हो ।’ यसबाट उसको इस्लामसँगको सम्बन्ध लगभग टुटेको थियो । तर करिब ८ दशकपछि फेरि टर्कीमा धर्मनिरपेक्षताका विषयमा ब्यापक बहस उठेको थियो ।

धर्मनिरपेक्षताको ठूलो आधार भनेको त्यहाँको सेना, न्यायपालिका र उच्च शिक्षाका संरचना हुन् । जसले टर्कीलाई एक धर्मनिरपेक्ष राष्ट्रका रूपमा अघि बढ्नका लागि योगदान गरिरहेका छन् । त्यसैले सन् २०१६ मा सत्ता ‘कु’ को असफल प्रयासपछि एर्दोआनले आफ्नो निशाना शिक्षा क्षेत्र, न्यायालय र सेनामाथि नै केन्द्रित गरेका थिए ।

अतातुर्क एक फौजी अधिकारी भएका कारण पनि सेनाले टर्कीमा धर्मनिरपेक्षतालाई रक्षा गर्नुलाई अतातुर्कप्रति सम्मानको रूपमा लिने गर्छ । कालासागरको तट रक्षकका छोरा वर्तमान राष्ट्रपति रिसेप तैयप एर्दोआन निकै असहिष्णु मानिन्छन् र उनले आफ्ना विरोधीहरूलाई बल प्रयोग गरेर हटाउँदै आएका छन् । उनको आलोचना गर्ने पत्रकारमाथि तत्कालै छानबिन गर्ने गर्छन् भने विदेशी पत्रकारलाई देश निकालासमेत गरिन्छ ।

सन् २०१६ मा टर्कीको सबैभन्दा चर्चित पत्रिका ‘जमान’ मा प्रहरीले छापा मारेको थियो । सन् २०१३ मा एर्दोगानले सेनाका वरिष्ठ जनरललाई एके पार्टीलाई सत्ताबाट हटाउने षड्यन्त्र गरेको आरोपमा जेल हालेका थिए भने सयौँ अन्य अधिकारी, पत्रकार र धर्मनिरपेक्षतावादी नेताविरुद्ध मुद्दा चलाएका थिए । उनले विरोधीलाई दबाउनका लागि सत्ता, शक्तिका साथै न्यायपालिकालाई समेत प्रयोग गर्ने गरेको आरोप लाग्दै आएको छ ।

यतिबेला एर्दोआल पुनः चर्चामा छन् । यस पटक उनी चर्चामा आउनुकाे कारण भनेको राजनीतिक घटनाक्रमभन्दा पनि धार्मिक विषय नै रहेको छ । हालै टर्कीमा चर्चित संग्रहालय हागिया सोफियालाई मस्जिदमा बदल्ने घोषणा गरिएको छ । ८६ वर्षपछि पहिलो पटक गत २४ जुलाईमा नमाजसमेत पढिएको छ ।

कट्टरपन्थी नेता एर्दोआनले आफ्नो चुनावी अभियानमा नै हागिया सोफियालाई मस्जिदको दर्जा दिने प्रतिवद्धता जनाएर मुस्लिम कट्टरपन्थीको भोट आफूतिर तानेका थिए । हागिया सोफियाको इतिहासमाथि धावा बोलेर एर्दोआनले अहिले त्यही ‘गुन तिरेका’ छन् ।

नमाज पढेपछि कट्टरपन्थीहरूको एउटा समूह सडकमा नाराबाजी गर्दै निस्कियो, ‘मोहम्मद रसुल अल्लाह...अल्लाह–हु–अकबर । हागिया सोफिया एक मस्जिद नै रहनेछ ।’ उनको अभियान यतिमा मात्रै रोकिएन ।

टर्कीको सरकार समर्थित पत्रिका गर्सेक हयातले ‘खिलाफत’ का लागि एकजुट हुन आव्हान गरेपछि थप विवाद सिर्जना भएको छ । पत्रिकाले लेखेको छ, ‘हागिया सोफिया र टर्की अब स्वतन्त्र छ । खिलाफतका लागि एक जुट हुनुहोस्, यदि अहिले होइन भने कहिले, तपाईं होइन भने को ?’

खिलाफतको माग

इस्लामी संसारले टर्कीको उस्मानी (अटोमन) साम्राज्यको पतनलाई ठूलो त्रासदीका रूपमा लिन्छ । किनकि उनीहरू यो घटनापछि मुस्लिम समाज पूर्ण रूपमा निर्बल र संकटमा परेको ठान्छन् ।

उनीहरू इस्लामी खिलाफतको पुनर्स्थापनापछि मुस्लिमले गुमाएका सुनौला दिन पुनः हासिल गर्न सकिन्छ भन्ने ठान्छन् । उस्मानिया साम्राज्यमा खलिफा प्रमुख शासक हुन्थे । खिलाफतको पुनर्स्थापनाको अर्थ भनेको नै फेरि पनि टर्कीमा खलिफा पद स्थापित गर्नु हो ।

गत वर्ष राष्ट्रपति रिसेप तैयप एर्दोआनले खलिफाको उपाधि पाइसकेको विवादित विषय बाहिर ल्याएको थियो । टर्कीको न्युज वेबसाइट अहवाल न्युजका अनुसार उनले एक अन्तर्वार्तामा अब खिलाफत राष्ट्रपति एर्दोआनका साथमा भएको बताएका थिए ।

यद्यपि सत्तारूढ जस्टिस एन्ड डेभलपमेन्ट पार्टी (एकेपी) का प्रवक्ता ओमर सेलिकले यस विषयमा केही ट्विट गरेका थिए । जसमा उनले भनेका छन्, ‘टर्की गणराज्य एक लोकतान्त्रिक, धर्मनिरपेक्ष र कानुनी राज्य हो । यी विशेषताका साथ गणराज्य हाम्रो आधार हो । टर्कीको राजनीतिक शासन व्यवस्थाका बारेमा राजनीतिक ध्रुवीकरण पैदा गर्नु गलत हो । हाम्रो गणराज्य सधैं कायम रहनेछ ।’

अहिले पत्रिकाबाट खिलाफतको आव्हान गरेको विषयमा आलोचना भइरहेको छ । यस्तो विरोध टर्कीमा भित्रभित्रै फैलिइरहेको छ । अहवाल न्युजका अनुसार टर्कीको अंकारा बार एसोसिएसनले खिलाफतको आव्हान गरेको विषयलाई लिएर गर्सेक हयात पत्रिकाविरूद्ध आपराधिक मुद्दा दर्ता गराएको छ ।

किन भइरहेको छ आलोचना ?

यसका अलावा ग्रीसले हागिया सोफियालाई मस्जिदमा परिणत गर्ने निर्णयप्रति कडा आपत्ति जनाएको छ । ग्रीसका प्रधानमन्त्री केरियाकोस मित्सोताकिसले टर्कीलाई समस्या सिर्जना गर्ने देशको संज्ञा दिँदै हागिया सोफियाको स्थिति बदल्ने कुरा २१औँ शताब्दीको सभ्यता प्रतिकूल भएको बताएका छन् ।

२४ जुलाईमा आफ्नो सम्बोधनका क्रममा राष्ट्रपति एर्दोआनले ग्रीसको नाम नलिएरै पछिल्लो समयमा मच्चाएको हल्ला हागिया सोफियाका लागि नभई टर्की र मुस्लिमको यो क्षेत्रमा भएको उपस्थितिविरुद्ध भएको आरोप लगाएका थिए । गत शनिबार २५ जुलाईमा टर्कीको विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले वक्तव्य जारी गर्दै भनेका थिए, ‘ग्रीसले एक पटक फेरि इस्लाम र टर्कीविरूद्ध हागिया सोफियाको बहानामा आफ्नो शत्रुताको परिचय दिएको छ ।’

प्रत्युत्तरमा ग्रीसको विदेश मन्त्रालयले प्रतिक्रिया दिँदै भनेको छ, ‘२१औँ शताब्दीको अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय आज टर्कीमा कट्टरपन्थी धार्मिक र राष्ट्रवादी विचार फलेको–फुलेको देखेर दंग छ ।’

ग्रीसका धेरैजसो मानिसले हागिया सोफियालाई रुढिवादी इसाई धर्मको केन्द्रका रूपमा हेर्छन् । शुक्रबार हागिया सोफियामा नमाज पढिरहँदा सोही दिन ग्रीसभरका चर्चमा शोकको घन्टी बजाइएको थियो । इसाई धर्मगुरू पोप फ्रान्सिसले पनि इस्तानबुलको हागिया सोफियालाई मस्जिदमा बदल्ने टर्की सरकारको निर्णयले आफूलाई दुःख लागेको बताएका छन् ।

एक लोकतान्त्रिक र धर्मनिरपेक्ष टर्कीको स्थापना गर्ने मुस्तफा कमाल अतातुर्कले निर्माण गरेका केही मान्यतालाई एर्दोआनले उल्ट्याइसकेका छन् । जसमा हिजाब लगाउन लगाइएको प्रतिबन्ध हटाउने, धार्मिक शिक्षा दिने, मदिरामा कर बढाउने र विज्ञापनमा रोक लगाउनेदेखि केही मस्जिद निर्माणका विषयसमेत छन् ।

टर्कीको धार्मिक मामला निर्देशनालयका अनुसार एर्दोआन सत्तामा आएपछि हालसम्म १३ हजार नयाँ मस्जिद बनाइसकेका छन् । एर्दोआनले महिलाका विषयमा व्यक्ति गर्ने कतिपय विचार आलोचितसमेत छन् । उनले कानुनी रूपमा महिला समान भए पनि सामाजिक रूपमा महिलाको समान भूमिका नहुने विवादास्पद टिप्पणी गरेका थिए ।

हागिया सोफियाको इतिहास

हागिया सोफिया संग्रहालय कुनै समयको चर्च थियो । जसलाई छैटाैँ शताब्दीमा बैजेन्टाइन सम्राट जस्टिनियनले बनाउन लगाएका थिए । तर उस्मानिया (अटोमन) साम्राज्यको उदयको समयमा यसलाई मस्जिदमा परिणत गरिएको थियो ।

अटोमन साम्राज्यको अन्त्य भएपछि मुस्तफा कमालको शासन आयो । उनले नै सन् १९३४ मा यो मस्जिद (हागिया सोफिया चर्च) लाई संग्रहालय बनाउने निर्णय गरे । यो युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा सामेल छ ।

टर्कीमा कट्टर इस्लामिकहरूले लामो समयदेखि हागिया सोफियालाई मस्जिदमा परिणत गर्नुपर्ने पक्षमा वकालत गर्दै आएका छन् । तर टर्कीको धर्मनिरेपेक्षतावादी समूय यसको विपक्षमा रहँदै आएको छ ।

टर्कीका चर्चित लेखक तथा नोबेल पुरस्कार विजेता ओरहान पामुकले भने, ‘यो निर्णयपछि धेरै टर्कीका जनतासँग उनीहरूको ‘गौरव’ खोसिनेछ । जसले अहिलेसम्म टर्कीलाई एक धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र सम्झन्छन् । मजस्तै लाखौँ तुर्कहरू मुस्लिम छन्, जो यो निर्णयको विरुद्धमा छन् । तर, हाम्रो आवाजलाई सुनिएन ।’

राष्ट्रपति एर्दोआनले आफ्नो निर्णयको बचाउ गर्दै भनेका छन्, ‘टर्की सरकारले आफ्नो अधिकारको प्रयोग गरेर यो निर्णय लिएको हो, यो भवन अब पनि मुस्लिम, गैरमुस्लिम र अन्य विदेशी पर्यटकका लागि सधैँ खुला रहनेछ ।’

तर अरबी भाषामा उनले एक बयान ट्विटरमा दिएका छन् । जसमा भनेका छन्, ‘हागिया सोफियालाई पुनः मस्जिलमा रूपान्तरण गर्नु अल–अक्सा मस्जिदको स्वतन्त्रताको एक संकेत हो ।’ अरबी र अंग्रेजीमा अलगअलग कुरा बोलेकोमा पनि उनको आलोचना भइरहेको छ र उनको नियतमा शंका गरिएको छ ।

युरोपमा अरू पनि केही स्थान छन्, जहाँ कुनै समयमा अटोमन साम्राज्यका समयमा मस्जिद थिए र अहिले त्यहाँ चर्च बनाइएको छ । जसमा एउटा स्पेनको कोरडोबाको मस्जिद पनि हो । यी क्षेत्रमा नमाज पढ्न दिन मुस्लिम समुदायले माग गर्दै आएका छन् ।

मुस्तफा कमालले सन् १९२४ मा खिलाफतको अन्त्य गर्दै टर्कीलाई धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र घोषित गरिदिएका थिए । अरबीमा खलिफाको अर्थ प्रतिनिधि या उत्तराधिकारी हुन्छ । कुरानमा यसलाई न्यायप्रिय शासनका रूपमा उल्लेख गरिएको छ ।

पहिले आदम, त्यसपछि दाउद र सुलेमानलाई पृथ्वीमा अल्लाहका उत्तराधिकारीका रूपमा लिने गरिन्छ । ६३२ मा पैगम्बर मोम्मदको मृत्यु भएपछि उनका उत्तराधिकारीलाई मुस्लिम समुदायका खलिफाको उपाधि प्राप्त भयो । अहिले त्यही खलिफाको रूपमा एर्दोआनले आफूलाई उभ्याउन खोजेको देखिन्छ ।

धर्मबाट निम्तिएको महासंकट

विश्वमा धार्मिक कट्टरपन्थीहरूका कारण धार्मिक टसल बढ्दो छ । टर्कीमा पनि यही धार्मिक टसल नै बारम्बार सैनिक ‘कु’ को कारण बन्ने गरेको छ । टर्कीको सेनाले चार पटकसम्म इस्लामिक कट्टरपन्थीलाई सत्तामा पुग्नबाट रोकेको थियो । टर्कीमा सन् २०१६ मा सेनाले सत्ता हातमा लिएको घोषणा गरेपछि हजारौं जनताहरू सडकमा उत्रिएर प्रतिरोध गरेका थिए ।

सन् १९२३ मा टर्कीलाई गणतन्त्र घोषित गरिएपछि मुस्तफा कमाल अतातुर्क राष्ट्रपति बने । सन् १९३८ मा अतातुर्कको निधनपछि लोकतन्त्र र बजारमा आधारित अर्थव्यवस्थाको विकासमा खलल पैदा भयो । त्यसपछि टर्कीको सेनाले धर्मनिरपेक्षतामा असर पुग्ने ठानी सरकारलाई कुनै दख्खल दिएन ।

सन् १९५२ मा टर्कीको सेनाले अतातुर्कको तटस्थताको नीति छाडेर नेटो गठबन्धनमा सामेल भयो । सन् १९६० मा डेमोक्रेटिक पार्टीको सरकारलाई सेनाले हटाएर सैनिक ‘कु’ मार्फत आफ्नो सत्ता स्थापना गर्‍यो । सन् १९७४ मा टर्की सेनाले साइप्रसको उत्तरी क्षेत्र नियन्त्रणमा लियो ।

जसको परिणामस्वरूप साइप्रस विभाजित भयो । सन् १९८० मा टर्कीका चिफ अफ जनरल स्टाफ केनान एभरेनको नेतृत्वमा तेस्रो सैनिक ‘कु’ भयो । सन् १९८४ मा कुर्द संगठन पीकेकेले गुरिल्ला अभियान सुरू गर्‍यो, जुन एक गृहयुद्धमा परिणत भयो । हालसम्म पनि कुर्द संगठन र टर्की सरकारबीच संघर्ष भइरहेको छ । टर्कीमा सेनाले सन् १९७१ र सन् १९९७ मा पनि सैनिक ‘कु’ गरेको थियो ।

सन् २०१६ मा टर्कीको सत्ता हातमा लिने कोसिस गर्ने सेनाको टुकडी टर्कीलाई इस्लामिक गतिविधिबाट टाढा राख्नुपर्ने विचारधारा बोक्ने समूह थियो । अहिले पुनः धार्मिक कट्टरपन्थी गतिविधिको तीव्रताले त्यहाँको सेनासहित समाजलाई विभाजित गर्ने खतरा पनि उत्तिकै हुन्छ । एजेन्सीको सहयोगमा

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन १६, २०७७ १३:४६