विनोद दाइ अर्थात् जोदाहा

A+ A A-

आज विनोद दाइको चौथो स्मृति दिवस । हेर्दाहेर्दै समयले ४ वर्ष पार गरसकेछ । विनोद दाइले आफ्नो जीवन आफैँले किन समाप्त गरे ? यो सन्देह र प्रश्न आज पनि जीवन्तै छ । विनोद दाइ कमजोर मनका पटक्कै थिएनन् । जीवन र जगतप्रतिको सुझबुझमा उनी अग्रणी थिए । आमसमाज र समुदायलाई आशा र सम्भावना बाँड्थे । मान्छे हुनुको सार्थकता र गरिमाको विषय अरूलाई बुझाउँथे । तर, तिनै विनोद दाइले आफ्नो जीवन आफैँले किन समाप्त गरे ? यो अन्योल मात्र होइन, नेपाली समाज र वाम आन्दोलनप्रति तेर्सिएको प्रश्न पनि हो ।

इतिहास विजेताको हो । मलाई थाहा छ । कहिलेकाहीँ आक्कलझुक्कल मात्र पृथ्वीनारायण शाहहरूसँग जोडिएर बिसे नगर्चीहरू उद्घाटित हुन्छन् । नत्र अधिकांश पृथ्वी नारायणहरूको मात्र बखान लेखिन्छ । तत्कालीन नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एमाले) को केन्द्रीय कार्यालय बल्खुमा जीवन विसर्जन गर्ने झापाली कमरेड डिकेन्द्र राजवंशीको इतिहास पक्कै पनि लेखिन्न । लेखिने त कमरेड के.पी. ओलीकै हो । आज त्यस्तै अर्का डिकेन्द्र अर्थात् विनोद दाहालको स्मृतिमा यो लेख लेखिरहँदा मनमा अनकौँ स्मृति र प्रश्नहरू छन् । त्यति मात्र होइन, थोरै आक्रोश र व्यवधान पनि छ ।

विनोद दाइ महान् होइनन् । न त महान् कर्म गरेका व्यक्ति नै । तर, उनी समाज रूपान्तरण सम्वद्ध अभियानको पिँधमा बसेर काम गर्ने एक होनहार कर्मी हुन् । उनी त नेपालको वाम आन्दोलनको पुछारको सिँढी हुन्, जहाँ पाइलो टेकेर धेरैले सिंहदरबारदेखि अन्य अनेकौँ दरबार र घरबारको यात्रा तय गरिसकेका छन् ।

विनोद दाइ मार्क्सवादी शास्त्रका (विज्ञान भन्ने अर्थमा) छोटे अध्यता हुन्, जसले सिन्धुलीको ग्रामीण भूगोलमा सयौँ हजारौँ ठिटाठिटीहरूलाई मार्क्स, लेनिन, माओ र होचिमिन्हहरूको जीवनकथा मात्र सुनाएनन्, समाजको उत्पादन सम्बन्ध, शोषण, श्रमजीवी वर्ग र मानव जातिले गरेका सचेत प्रयत्नका अनेकौँ इतिहास र ज्ञानहरू बाँढे । चिया पसलमा होस् वा कुनै दलित समुदायको घरको झुपडीमा होस्, समाज बदल्नका लागि लामवद्ध हुन हरेकलाई आह्वान गरिरहे । रूढीग्रस्त परम्परा र मान्यताको विरोध मात्र गरेनन्, हरदम घृणा नै गरिरहे ।

विनोद दाहालको जन्म विक्रम संवत् २०२५ सालमा सिन्धुली जिल्लाको तत्कालीन पुरानो झाँगाझोली गाउँ पञ्चायतस्थित नाङ्गेडाँडामा भएको हो । अहिले उक्त भुगोल सुनकोसी गाउँपालिका– ५ भएको छ । हालको बीपी राजमार्गस्थित मुलकोट बजारमाथिको डाँडो नै नाङ्गेडाँडा हो । विनोद दाइ हुँदा खाने परिवारमा जन्मिएका थिए । घरनजिकैको स्कुलबाट ‘कखरा’ सुरु गरेका उनले प्रगतिशील मावि रातमाटेबाट एसएलसी पास गरेर आईए पढ्न काठमाडौं आएका हुन् । त्यसपछि उनी वामपन्थी विद्यार्थी संगठनमा आवद्ध भए ।

वामपन्थी विद्यार्थी संगठनमा आवद्ध भएपछि २०४२ सालमा उनी राजनीतिक कारणबाट सेन्ट्रल जेल सुन्धारामा बन्दी बनाइए । उनीसँगै कृषिमन्त्री घनश्याम भुषाल, राजनीतिक विश्लेषक हरि रोकालगायत जेलमा थिए ।

वि.स.२०४६ सालपश्चात् जनमोर्चामा संगठित भएका विनोद दाइ केही समयपछि एमाले भए । एमाले फुटबाट माले हुँदै उनी २०६२/२०६३ पश्चात् तत्कालीन माओवादीमा संगठित हुन पुगे । सरसर्ती हेर्दा विनोद दाइको राजनीतिक जीवन यति नै हो । करिब २२/२३ वर्षको उमेरमै सिन्धुली जिल्ला नेकपा एमालेको जिल्ला कमिटी सदस्य बनेका उनी कहिल्यै पनि सार्वजनिक लाभको पदमा बसेनन् र उनले कहिल्यै चुनाव पनि लडेनन् ।

राजनीतिमा चुनाव नलडेको र सार्वजनिक लाभमा नपुगेको मानिसलाई किन राजनीतिज्ञको रूपमा सम्झने भन्ने प्रश्न पनि उठ्न सक्छ । यो प्रश्नको जवाफ खोज्नुभन्दा अगाडि सिन्धुली जिल्लास्थित सुनकोसी गढतिरको तत्कालीन सामाजिक र राजनीतिक अवस्थाको चर्चा गर्नु वाञ्छनीय हुन्छ ।

सुनकोसी गढतिर अर्थात् हालको बीपी राजमार्गको नेपालथोकदेखि खुर्काेटसम्मको क्षेत्र पञ्चायतकालमै राजनीतिक चेतना भएको क्षेत्र मानिन्छ । वि.स.१९४१ सालको काण्डपश्चात् बाँचेका जंगबहादुर राणाका खलकहरूलाई आश्रय दिएको यो क्षेत्र नेपाली राजनीतिका मूर्धन्य व्यक्तित्वहरू मातृका, बीपी र गिरिजाप्रसाद कोइरालाहरूको पुर्ख्याैली थातथलो पनि हो ।

यी तीन भाइ कोइरालाहरूका पिताजी सुब्बा कृष्णप्रसाद कोइराला हालको सुनकोसी गाउँपालिकास्थित दुम्जामा जन्मिएका थिए । त्यति मात्र होइन, सेतेपाटीका नाउँबाट सम्भवतः वि.सं.१९६० सालको दशकबाटै गुरुकुलीय परम्परामा आधारित संगठित पठनपाठन पनि यस क्षेत्रमा सुरु भएको थियो ।

राजा महेन्द्रले पञ्चायती व्यवस्था लागू गरेपछि सिन्धुलीमा पञ्चको राजनीति गर्ने सशक्त व्यक्तिको रूपमा पद्मजंग थापा उदाए । उनको गाउँ विनोद दाहाल जन्मिएको गाउँभन्दा पल्लोगाउँ थापाथुम्का थियो । राष्ट्रिय पञ्चायतको जिल्ला सभापति भएका पद्मजंगको प्रभाव सुनकोसी गढतिर क्षेत्रमा पर्नु अस्वाभाविक थिएन ।

यही पञ्चायत समर्थित जिल्लाको शीर्षस्थ नेतृत्वको तीव्र प्रभाव रहेको भूगोलमा विनोद दाहाल जन्मिएका थिए । वि.सं. २०१५ सालमा सत्तासीन भइसकेको कांग्रेसी राजनीतिसमेत सीमान्त बनेको कालखण्डमा वामपन्थी राजनीतिको सूत्रपातको परिकल्पना आफैँमा अस्वाभाविक थियो ।

सुनकोसी गढतिर क्षेत्रमा वामपन्थी आन्दोलनको भ्रूण रोप्ने केही पात्रहरूमध्ये एक थिए, ऋषि देवकोटा ‘आजाद’ । खुर्काेट घर भएका आजादले खुर्काेटकै स्कुलमा मास्टर भएर पढाए । त्यसपछि सम्पूर्ण जीवन वामपन्थी राजनीतिका लागि समर्पण गरेका उनलाई वि.सं. २०३७ सालमा तत्कालीन पञ्चायती सरकारले सिन्धुलीकै भिमानमा कायरतापूर्वक हत्या गर्‍यो । आज पनि आजादलाई नेपालको वामपन्थी आन्दोलनमा अग्रणी शहीदको रूपमा स्मरण गरिन्छ ।

वामपन्थी चेतनाको सूत्रपात गर्ने अर्का पात्र विनोद दाहालकै गाउँका ईश्वरी दाहाल हुन् । माओवादी सशस्त्र विद्रोहमा ‘असारे काका’को नामले परिचित ईश्वरी दाहालले विद्यालय निर्माणलगायतका कार्यबाट सामाजिक जागरणको अभियान सुरु गरेका थिए ।

पछि बाँसबारी छालाजुत्ता कारखानाको मजदुर आन्दोलनहुँदै पञ्चायती व्यवस्थाबाटै वामपन्थी राजनीतिमा लागेका ईश्वरी दाहाल नेपालमा लामो समय भूमिगत बस्ने नेताहरूमध्येमा पर्छन् । हाल नेकपा माओवादी (विप्लप) सँग आवद्ध रहेका दाहाल यो बुढ्यौली उमेरमा पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनमै आवद्ध छन् ।

सिन्धुलीको सुनकोसी गढतिरमा आजाद र ईश्वरी दाहालले रोपेको भ्रूणपश्चातको वामपन्थी राजनीतिमा सक्रिय रहेको पुस्ता विनोद दाहालहरूकै पुस्ता हो । विनोद दाहालहरूको बाल्यकालमा ‘सबै नेपाली पञ्च र सबै पञ्च नेपाली’को वास्तविक रूपान्तरण थियो त्यस भेगमा ।

सचेततापूवर्क कुनै ठिटो वामपन्थी आन्दोलनमा लाग्नु चानचुने कुरा थिएन । तर, विनोद दाइ वामपन्थी आन्दोलनमा सचेततापूवर्क होमिएका थिए । होमिएका मात्र थिएनन्, समाज रूपान्तरणका लागि असामान्य जोखिमहरू पनि उठाएका थिए ।

हजारौँ किशोर युवालाई अध्यन र चिन्तनसहित कम्युनिस्ट बन्नुपर्छ भनेर अभिप्रेरित गरेका थिए । यही जुझारुपन र योगदानले नै चुनाव नलडे पनि वा सार्वजनिक पदमा नबसे पनि विनोद दाहाललाई स्मरण गर्नुपरेको हो ।

२०४६ सालको परिवर्तनपश्चात् सुनकोसी गढतिर क्षेत्र (हालको सुनकोसी गाउँपालिका) कांग्रेसमय बन्यो । त्यसको मुख्य कारण पद्मजंग थापाका छोरा नरेन्द्रजंग थापा २०४९ सालको स्थानीय निर्वाचनपश्चात् सिन्धुली जिल्ला विकास समितिका जिल्ला सभापति बन्न पुगे । जिल्ला सभापतिको गाउँठाउँमा कांग्रेसको प्रभाव क्षेत्र बन्नु कुनचाहिँ अस्वाभाविक थियो र ?

त्यस बेलाको कांग्रेस अहिलेको जस्तो सहिष्णु थिएन । देशभर केन्द्रदेखि स्थानीय निकायसम्म सत्ता निर्माण गरेको कांग्रेससँग सत्ता अहंकार हुनु नौलो पनि थिएन । त्यस बेला गाउँमा एमाले, जनमोर्चा, मार्क्सवादी वा कम्युनिस्ट हुँ भनेर टिक्नु साँच्चै मुस्किल थियो । त्यो मुस्किल कालखण्डमा विनोद दाइसमेतका केही युवाहरूले आफूलाई कम्युनिस्ट हुँ भनेर मात्र चिनाएनन्, कांग्रेसको एकछत्र राजमा वामपन्थी आन्दोलनको संगठनलाई तीव्र बनाए ।

कांग्रेसी राजनीतिको प्रतिरोध कित्तामा उभिएका कारण विनोद दाइलगायतलाई सिन्धुली जिल्ला अदालतमा ‘मयुर मारेको मुद्दा’ लगाइयो । माले, मसाले र मण्डले एकै हुन् भन्ने तत्कालीन कांग्रेसको सूत्रका कारण वामपन्थी ठिटाहरूलाई जिउन हम्मेहम्मे थियो । त्यो संकटपूर्ण अवस्थामा पनि विनोद दाइहरूको पुस्ताले वामपन्थी आन्दोलनको दियोलाई निभ्न दिएनन् । बरु हरेक वर्ष कमन्युनिस्टको सांगठनिक उपस्थिति मजबुत हुँदै गयो ।

मलाई बाल्यस्मृतिका केही धूमिल चित्रहरूकाे याम अहिले पनि छ । २०४८ सालको संसदीय चुनाव हेर्न म बुबासँग बुथ केन्द्र लिटे भञ्ज्याङ गएको थिएँ । समग्र बुथ केन्द्र कांग्रेसीहरूले छोपिएको थियो । ‘म रूखलाई भोट हाल्छु’ भनेर जोकोही छाती खोलेर भन्न सक्थ्यो । तर कम्युनिस्टलाई भोट हाल्नेहरू एउटा कुनामा थुप्रिएका थिए ।

आफ्नो आस्था र आफ्नो विचारधाराप्रति गौरवपूर्ण रूपमा निर्धक्क हुने वातावरण थिएन । यो अवस्था २०४९ सालको स्थानीय तह निर्वाचनमा पनि खासै बदलिएन । तर, यही निर्वाचनमा विनोद दाइको गाउँ नाङ्गेडाँडाले आफ्नो वडाको वडाध्यक्षको उम्मेदवार दिलबहादुर रम्तेललाई उठायो ।

बाजेहरूको बाहुल्य रहेको गाउँमा दलित वडाध्यक्षको उम्मेदवार बन्नु त्यो कालखण्डमा ख्यालख्याल थिएन । त्यति मात्र होइन, तत्कालीन पुरानो झाँगाझोली गाउँ विकास समितिका ९ वटा वडामध्ये नाङ्गेडाँडा अर्थात् वडा नम्बर ६ मा मात्र तत्कालीन नेकपाको उम्मेदवारले चुनाव जित्यो । बाजेहरूले दलित उम्मेदवारलाई मत हाले । हेर्दा सामान्य देखिए पनि उग्र छोइछिटोको समाजमा दलितले चुनाव जित्नु असामान्य घटना थियो ।

त्यसताका कम्युनिस्टलाई गाली गर्ने बनिबनाउ नाराहरू थिए । कम्युनिस्टले जातभात मान्दैन, धर्म मान्दैन, बुढाबूढीलाई गोली ठोक्छ, छोरी चेली भन्दैन आदि इत्यादि । त्यस्ता नाराहरू बिक्ने समाजमा दलितलाई वडाध्यक्षको चुनाव लडाएर जिताउनु कठिन कर्म मात्र थिएन, समाज रूपान्तरणको महत्त्वपूर्ण पक्ष पनि थियो । यो रूपान्तरण विनोद दाइकै पहल र नेतृत्वले सम्भव भएको हो भन्दा कसैप्रति पक्कै पनि अपमान नहोला ।

त्यो बेला साँच्चै गाह्रो थियो, कम्युनिस्ट हुँ भनेर टिक्न । परम्परागत समाजले कम्युनिस्टलाई ‘म्लेक्ष’ मान्थ्यो । सत्ता कम्युनिस्टको थिएन । समाजलाई पञ्चायत र त्यसपछिको नेपाली कांग्रेसको प्रभावले माटो मुछेझैँ गरी मुछेको थियो । वृद्धहरूलाई भत्ता दिने मनमोहनको सत्ता बनेकै थिएन । समाजमा समाजले बुझ्ने गरी कम्युनिस्ट जनपक्षीय हुन्छन् भन्ने नजिर नै थिएन । यी सव कारणले कम्युनिस्ट हुनु भनेको ताना शर्माको ‘घनघस्याको उकालो’ चढ्नुभन्दा पनि गाह्रो थियो ।

मैले मेरै आँखाले देखेको छु, विनोद दाइको आस्था र विचारप्रतिको समर्पण, दाइ र दाइका समकालीन दौँतरीहरूले रातविरात संगठनका लागि मोलेको जोखिम र बगाएको पसिना । त्यति मात्र होइन, कांग्रेसको गढ भनिएका बस्तीहरूमा हँसिया हथौडायुक्त झण्डा फहराएका आश्चर्यलाग्दा परिदृश्यहरू । तर, विनोद दाइले कहिल्यै आफूलाई पद चाहिन्छ भनेको सुनिएन ।

२०५४ सालको स्थानीय निर्वाचनमा पार्टीले विनोद दाहालाई जिल्लाकै सार्वजनिक नेतृत्वमा पुर्‍याउने सोच बनाएको थियो रे । जसका लागि आफ्नो गाउँ विकास समितिबाट वडा सदस्यको उम्मेदवार चुनाव जितेर आउनू भनेको थियो रे । तर, विनोद दाइ वडा सदस्यको उम्मेदवार भएनन् । बरु जिल्ला पार्टीलाई चुनाव लडेँ भनेर ढाँटेर बसे ।

पछि जिल्ला विकास समितिका उम्मेदवार चयन गर्ने चरणमा विनोद दाइको खोजी भयो । तर, विनोद दाइले आफूले चुनाव नलडेको बताउनुभयो । यो प्रसंग अहिले पद नपाएर फेसबुकमा विषवमन गर्ने कमरेडहरूका लागि किस्सा लाग्ला । घटना पुरानो होइन, आजभन्दा मात्र २३ वर्षपहिलेको हो । यो थाहा पाउनेहरूको ठूलो संख्या सिन्धुलीमा जिउँदै छ ।

विनोद दाइ अध्ययनशील थिए । उनलाई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनका अनेकौँ घटना र विवरणहरू कण्ठस्त थिए । त्यति मात्र होइन, बजारमा नयाँ किताब निस्किएपछि उनलाई नपढी हुँदैनथ्यो । उनै विनोद दाइको पुस्ताले गाउँमा भित्र्याएका लु सुनका कथा, रातो लालटिन, थ्याङ्क्यू ग्लाड सर, माओको जीवनी, टोल्सटोयका कथाहरू, भौतिक तथा ऐतिहासिक द्वन्द्ववादको इतिहासजस्ता किताबहरू पढेर हामी हुर्किएका थियौँ ।

विनोद दाइहरूकै कारण हामीहरूले मूल्याङ्कन र मशालजस्ता पत्रपत्रिकाहरूसँग साक्षात्कार गर्न पाएका थियौँ । हेर्दा कठोर र निर्ममजस्ता देखिने विनोद दाइ हिन्दी तथा उर्दु गजलका समेत पारखी थिए रे । उनलाई आयुतुल्ला खान, जगदित सिंहजस्ता भारतीय गजल गायकहरूको गजल मन पर्थ्याे रे । प्रायः काठमाडौं आउँदा यस्ता गजलका क्यासेट र कम्युनिस्ट दर्शन तथा साहित्यका किताबहरू किन्न उनी छुटाउँदैन थे रे ।

विनोद दाइले कहिल्यै पनि घरपरिवारमा समय दिएनन् भन्दा हुन्छ । तीन भाइ र चार दिदीबहिनीसहितको ठूलो परिवार धान्न विनोद दाइका बुबा डिल्लीप्रसाद दाहाललाई धौ–धौ नै हुन्थ्यो । तर, परिवारको विषयमा विनोद दाइलाई बाल मतलब थिएन । बुबाको परिश्रम र स्वआर्जनले पढेकी बहिनीलाई मास्टरी जागिर लगाउन उनले मार्गप्रशस्त गरेको विषय गाउँमा चर्चासमेत चलेको थियो । शायद केही पनि नलिने विनोदले बहिनीलाई जागिर लगायो भन्ने सन्दर्भ समाजका लागि पनि अनौठो भएर होला । यसभन्दा बाहेक उनले लाभको कुनै हिस्सा लिएको हामीले थाहा पाएनौँ ।

विनोद दाइ बितेको वर्षको दसैँमा म विनोद दाइका बुबा (हाल स्वर्गीय)लाई भेट्न नाङ्गेडाँडा गएको थिएँ । सधैँ तेजिलो देखिने उहाँको अनुहारमा पुत्रवियोगको पीडा स्पष्टै झल्किन्थ्यो । तर, सधैँभरि आत्मसम्मानमा बाँचेका बुढाले नियती र यथार्थलाई सकेसम्म पचाउने कोसिस गरेका थिए । कुरा गर्दै जाँदा बाले मलाई विनोद दाइले बेचेको बारीको पाटा र खेतका गह्राका विवरणहरू सुनाउनुभयो ।

ती पुर्ख्याैली जमिन बेचेका पैसा कहाँ गए ? विनोद दाइले कहाँ खर्च गरे ? बालाई अत्तोपत्तो थिएन । राजनीतिमा लागेर बारीको पाटा र खेतका गह्रा सिध्याउनेहरूको कथा अब नेपाली समाजका लागि नौलो भइसकेको छ । विनोद दाइ मात्र होइन, त्यो पुस्तामा राजनीति गर्ने कांग्रेस पार्टीका स्थानीय नेताहरूले समेत पाटा र गह्राहरू सिध्याएका थिए ।

कांग्रेसका नेता तथा जिल्ला विकास समितिका सभापति भइसकेका नरेन्द्रजंग थापाले बाउले जोडेको सम्पत्ति सिध्यायो भन्ने कुरा गाउँको तल्लो तहसम्म पुगेको थियो र छ पनि । २०४९ सालमा जिल्ला विकास समितिको सदस्य भएका स्थानीय कांग्रेसी नेता नवराज भट्टराई २०६२ सालमा बितेपछि उनले बैंकमा धितो राखेको खेतको लालपुर्जा किशोर छोराहरूले बडो कष्टका साथ निखनेको म आफैँ साक्षी छु ।

त्यति मात्र होइन, २०५४ सालमा एमालेबाट पुराना झाँगाझोली गाउँ विकास समितिका अध्यक्ष बनेका बद्रीबहादुर दाहालले राजनीतिमा लागेर आर्थिक उन्नति भन्दा क्षति नै बेहोरेको हामीले देखेका थियौँ ।

यो एक दशकमा सिन्धुलीको गढतिर भेगको राजनीति अनौठो गरी बदलिएको छ । सुनकोसी गाउँपालिकामा वामपन्थीहरूको बहुमत छ । तर, स्थानीय नेताहरूले पुर्ख्याैली छाला सिध्याएको र लालपुर्जा बैंकमा राखेको सुन्नुपरेको छैन । बरू घटाउनेभन्दा बढाउनेहरूको संख्या बढ्दै गएको देखिन्छ । यसको अर्थ राजनीति गर्नेहरू जोगी बन्नुपर्छ भन्ने होइन । तर, वामपन्थी राजनीतिले सामाजिक न्याय र समानतालाई नै जोड दिन्छ भने राजनीतिक आर्थिक उन्नतिको मार्ग बन्नु पक्कै पनि शोभनीय होइन ।

शोभनीय होइन भन्दाभन्दै पनि राजनीतिक ठेक्कापट्टाको अर्काे रुप बन्दै गएको छ । राजनीति सेवाबाट बजारमा रुपान्तरित भएपछि बजारका लागि ठेकेदार र व्यापारीहरू नै चाहिन्छ । मूल मियो नै धरमराएको कालखण्डमा छेउ किनार बिग्रियो भनेर हैरान हुनु दुःख बेसाउनु मात्र हो ।

२०६२/०६३ सालको परिवर्तनपश्चात् विनोद दाइ तत्कालीन नेकपा माओवादीमा संगठित भएको प्रसंग मैले माथि नै उल्लेखित गरिसकेको छु । माओवादीमा संगठित भएका विनोद दाइले ६० को दशकको मध्यतिरबाट केही व्यावसायिक क्षेत्रमा समेत हात हाले । विनोद दाइको २० वर्षभन्दा बढीको राजनीतिक जीवनसँग यो व्यावसायिक कर्म उतिसारो मेल खाँदैनथ्यो । शायद जीवनका अनेक उबडखाबडहरूमा हिँड्दाहिँड्दै विनोेद दाइले केही फरक अनुभूति गरे होलान् । किनकि प्रतिकूल धारमा जस्तोसुकै पौडीवाजको पनि हातपाखुरा गल्छ । शायद विनोद दाइमा पनि यस्तै केही भयो होला ।

यसैलाई लिएर आफूलाई वामपन्थी राजनीतिको महागुरु हुँ भन्नेहरूले समेत ‘विनोद त ठेकेदार भयो’ भनेर पुराणवाचन गरेको सुनियो । राजनीतिका दिग्गज भनिएकाहरूले ‘ठेकेदार विनोद’ भनेको पनि सुनियो । विनोद दाइ र उनका दौँतरीहरूले पसिनाका कैयौँ जँघार र जोखिमका सयौँ खोलाहरू तरेर निर्माण गरेको संगठनको बलबुतामा वामनेताको विरासत धान्ने र सत्तामार्गको सहज यात्रा गर्नेहरूका लागि विनोद दाहाल ‘ठेकदार विनोद’ मात्र हुनु स्वाभाविक हो । यसमा खासै दुःख मान्नु पर्दैन ।

झापा आन्दोलन, छिन्ताङ, पिस्कर हुँदै अरुण र तमोर तरेर आएका नानाहरूको हविगत घामजत्तिकै छर्लङ्ग हुँदै छ । त्यसैगरी, करिब १६ हजारको बलिदानपश्चात् प्राप्त परिवर्तन नै सुन्दर दुःस्वप्न बन्दै गएको यो क्षणमा ‘ठेकेदार विनोद’ देख्नेहरूलाई दोषी देख्नु आफ्नै दृष्टि क्षमता कमजोर हुनु हो । तैपनि विनोद दाइहरूले कम्युनिस्ट हुनु भनेको संसारकै सुन्दर र असल मान्छे हुनु हो भनेर अर्थ्याएका हामीहरूलाई भित्र कतै छटपटी हुँदो रहेछ । सत्ता र सामर्थ्यको विधानभित्र नपरेका हामीहरूले छटपटिएर पनि अर्थ छैन ।

विनोद दाइ नीतिलाई पर्गेल्न सक्थे, विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गुण दोषहरूलाई थोरबहुत केलाउन सक्थे । कम्युनिस्टकै भाषामा ‘ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषण’ गर्न सक्ने सामथ्र्य पनि उनीसँग थियो । त्यति मात्र होइन, पोल्टाको भुटेको मकै मर्काउँदै र जरुवाको पानी पिउँदै संगठित गरेका वाम कार्यकर्ता र समर्थकहरूको ताकत पनि उनीसँग थियो ।

विनोद दाइका यी खुबी र सामर्थ्यहरू युद्ध लडेर आएका क्रान्तिकारी योद्धाहरूको भीडमा अर्थपूर्ण नहुनु स्वाभाविक हो । रक्तरञ्जित र युगान्तकारी इतिहास रचेर आएका नयाँ ‘चे ग्वेभारा’ र ‘रोजा लग्जेम्बर’हरूले ज्योति वशु जस्ता सुगममार्गी विनोद दाइलाई बेअर्थका मान्नु कुनचाहिँ आश्चर्य थियो ।

झन् त्यसमाथि युद्ध लडेर ज्यानकै जोखिम मोल्नेहरूका सामु विनोद दाइ ‘भाग खान आएको चैते’मा दरिए । उति बेलाको तेजिलो एमालेमा २२/२३ को उमेरमै जिल्ला कमिटी सदस्य भएका विनोद दाइलाई माओवादीले झट्टै जिल्ला कमिटीमा नपत्याउनुलाई पनि दुःखद मान्न सकिन्न । किनकि बन्दुक नपड्काएका विनोद दाइलाई क्रान्तिकारी नमान्नु कुनचाहिँ अपराध हो र ?

समय चेत र अध्ययनका कारण विनोद दाइमा जोदाहा प्रवृत्ति थियो । शायद ज्ञान र अनुभव भएको मानिस हरेक क्षण प्रतिकूलतामै होमिन चाहन्छ । विनोद दाइले पनि माओवादी नेतृत्वसँग नै नीतिको विषलाई लिएर पौँठेजोरी खेले । कुनै पनि नेताको एकल विचार, दृष्टि र कार्य प्रणालीलाई ब्रह्म वाक्यको रूपमा उनले स्वीकार्न सकेनन् ।

स्वर्गदेखि पातालसम्म नै चहलपहल र सामर्थ्य भएका नेताजीसँगको पौँठेजोरी विनोद दाइलाई कहाँ सजिलो हुन्थ्यो र ? कहाँको राजा भोज, कहाँको गाङ्गु तेली ? माओवादीको विराटनगर महाधिवेशनमा विनोद दाइ महाधिवेशन प्रतिनिधि नै बन्न पाएनन् । शायद उनको योग्यताले त्यो हैसियत राखेन होला ।

विनोद दाइलाई देवत्वकरण गर्नु गलत मात्र होइन, समग्र मानव सभ्यता विकास र चेतना उठानको प्रक्रियाप्रतिको नजरअन्दाज पनि हो । उनी पियक्कड थिए । यसलाई उनको निजी आनीबानी मात्र मानेर सहज स्वीकार्न पक्कै सकिन्न । किनकि विनोद दाइ सार्वजनिक व्यक्ति थिए । सार्वजनिक व्यक्तिको आनीबानी तथा खान्कीबान्कीले समाजलाई नै प्रभाव पार्छ ।

पियक्कड बानीकै कारण उनलाई पेटको समस्याले समेत ग्रस्त बनाएको थियो । प्रतिकूल स्वास्थ्य र ‘पार्टीले नपत्याएकै’ कारण उनमा मानसिक छटपटी उब्जिएको हुनुपर्छ । माछा महलमा होइन, बरु हिलो पानीमै रमाउँछ भनेझैँ किशोरकालदेखि नै वामपन्थी राजनीतिमा होमिएका उनलाई पार्टीले काम गर्ने हरेक ढोका बन्द गरिदिएको चोट पनि पक्कै हुँदो हो ।

प्रतिकूल स्वास्थ्य र राजनीतिक अपमानबाट गुज्रिएका विनोद दाइले आफ्नो जीवन आफैँ समाप्त पारे । यसो भनेर उनले जे गरे ठीक गरे भन्न सकिन्न । उसो त डिकेन्द्र राजवंशीको कर्मलाई पनि सही मान्न त सकिन्न । तर, व्यक्ति त्यहाँसम्म पुग्नुका कारणहरू खोतल्नु पनि जरुरी हुन्छ ।

विनोद दाइ विरोधी विचार वा अन्य राजनीतिक पार्टीहरूप्रति अति असहिष्णु थिए । प्रजातन्त्रको मुख्य प्राण भनेकै सहअस्तित्वको सम्मान हो । प्रतिपक्ष छ र म सत्तामा छु भन्ने तथ्यलाई सधैँ आत्मसात् गर्न प्रजातन्त्रले अभिप्रेरित गर्छ । यो आत्मसातको पक्षका विनोद दाइमा ठूलो कमी थियो । आफ्नो आस्था र विचारभन्दा बाहेकका विरोधी विचारप्रति उनी सधैँ आक्रामक देखिन्थे ।

मान्छेका अनेकौँ कमजोरी हुन्छन् । विनोद दाइ पनि मान्छे नै थिए । उनका पनि कति प्रवृत्तिगत, कति आनाबानीगत र कति दृष्टिकोणगत कमजोरीहरू थिए । त्यसलाई ढाकछोप होइन, सहर्ष स्वीकार्नुपर्छ ।

अन्त्यमा, सिन्धुलीको गढतिर भेगदेखि महाभारत शृङ्खलासम्म ओगटेको सुनकोसी गाउँपालिकाका बस्तीबस्तीमा मात्र होइन, देउराली, चौतारी, भन्ज्याङ र ढुङ्गामाटोमा समेत विनोद दाइ र उनका दौँतरीहरूले जोखिम मोलेर, संघर्ष र परिश्रम गरेर खडा गरेको वामपन्थी प्रभाव र संगठन छ । जातपातविरुद्ध चलाएका अभियानलगायतका सामाजिक जागरणका अनेकौँ प्रस्तावनाहरू छन् । जसको जगमा आज सुनकोसी गाउँपालिकामा वामपन्थीहरू बहुमतमा छन् । यो बहुमतलाई साँच्चै न्यायपूर्ण दिगो विकासमा रुपान्तरण गर्न सके विनोद दाहालप्रति सच्चा श्रद्धाञ्जलि हुनेछ । शब्दश्रद्धा आदरणीय विनोद दाइ !

(लेखक विनोदराज दाहाल प्रतिष्ठानका सदस्य हुन् । सं.)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन ९, २०७७ १२:२४